Nowoczesność, ponowoczesność i globalizacja
A. Nowoczesność (Sztompka - Socjologia)
Historyczne ujęcie nowoczesności: nowoczesność jako formacja społeczna (trzy rewolucje: amerykańska, francuska i przemysłowa, które nadały ramy instytucjonalne nowej formacji: polityczne, prawne i ekonomiczne - demokrację konstytucyjną, ideę rządów prawa i zasadę suwerenności państw narodowych; nowy sposób wytwarzania (masowa produkcja przemysłowa), nowy sposób i styl życia (industrializm, urbanizm), nowy system ekonomiczny (kapitalizm).
Analityczne ujęcie nowoczesności (Comte): a) koncentracja siły roboczej w centrach miejskich b) organizację pracy zorientowaną na efektywność i zysk; c) zastosowanie nauki i techniki w procesach produkcyjnych; d) pojawienie się jawnego lub utajonego antagonizmu pomiędzy pracodawcami i pracobiorcami; e) rosnące kontrasty społeczne; f) system ekonomiczny oparty na indywidualnej przedsiębiorczości i konkurencji. Ujęcie Krishana Kunara: a) indywidualim - uwolnienie z narzuconych więzi grupowych; b) dyferencjacja (wzrost opcji i szans życiowych; c) racjonalność (eliminacja uprzedzeń, apoteoza rozumu); d) ekonomizm (ludzie pracują i kupują); e) ekspansywność (rozszerzanie się w przestrzeni - globalizacja)
Krytyka nowoczesności: można ją przedstawić, odwołując się do ujęcia Kunara: a) indywidualizm czy nowe, ukryte zniewolenia i nowe plemienności b) dyferencjacja czy kontyngencja (Luhmann?), c) racjonalizacja, czy reifikacja, dehumanizacja; d) konsumpcja czy alienacja w świecie konsumpcji - uzależnienie od przedmiotów e) ekspansywność czy globalizacja nierówności i pogłębienie dystansów kulturowych? Generalnie: krytyka racjonalistycznego fundamentalizmu, poznawczego absolutyzmu, naiwnego optymizmu, progresizmu, scjentyzmu, autonomizacji podmiotu poznania, wielkich narracji, ery metafizyki, wyższości cywilizacyjnej itd., itp.). Postmodernizm jest poza tym swoistym klimatem opinii charakteryzującym się: radykalnym relatywizmem (krytyka pojęć sensu, porządku, autorytetu), sceptycyzmem wobec jakichkolwiek uniwersaliów, historyzmem (historyczna zmienność form społeczno-kulturowych) oraz kulturalizmem (podkreślanie modalności, konwencjonalności oraz ograniczonego kulturowo zakresu zjawisk społecznych).
B. Co po nowoczesności?
Ponowoczesność czy późna nowoczesność?
Społeczeństwo postindustrialne (Daniel Bell): rosnąca sfera usług; zmiana technologii z opartej o surowce na informatyczną; wzrost znaczenia planowania, kontrolowania, pragmatyki; wzrost technologii intelektualnej i roli nauki w praktyce; przekształcenie struktury klasowej w społeczeństwo klasy średniej, której z grupą nowych profesjonalistów (informatyków, menedżerów, ekonomistów, programistów).
Społeczeństwo klasy usługowej (Ralph Dahrendorf)
Społeczeństwo wiedzy (Peter Drücker)
Koncepcje społeczeństwa ponowoczesnego (m.in. Fukuyama, Bauman) wskazują na zasadniczą zmianę w stosunku do społeczeństwa nowoczesnego; 2 odmiany: (A) Przyszłość jako przezwyciężenie przeszłości i jej napięć, zakończenie długiej epoki walk i konfliktów; zwycięstwo demokracji w skali światowej, koniec wieku ideologii; - (F. Fukuyama); (B) Pojawienie się zupełnie nowej jakości społecznej (Z. Bauman) Cechy charakterystyczne: konsumpcja; informacja; koczowniczy tryb życia; kultura masowa i rola mass-mediów; władza utajona, rozproszona, uwodząca;; brak jednolitego kanonu kultury - nieusuwalny pluralizm kultur, gustów; kryzys tożsamości i tradycyjnych autorytetów oraz grup odniesienia: klas, społeczności lokalnych, państw narodowych, Kościoła; utrata statusu całości, raczej cechy agregatu.
Koncepcje późnej nowoczesności; m.in. A. Giddens, U. Beck. 4 podstawowe cechy (Sztompka): a) nowa forma zaufania (do abstrakcyjnych systemów organizacji, podtrzymywania, regulacji życia zbiorowego (systemów transportowych, telekomunikacyjnych, energetycznych, finansowych, korporacji i organizacji międzynarodowych); b) nowe formy ryzyka - wyprodukowanego, trudnego do oszacowania, zmienia się profil ryzyka - globalna ekspansja ryzyka; krach giełdowy, terroryzm, efekt cieplarniany, katastrofa nuklearna, itd., itp c) nieprzejrzystość, płynność i niepewność sytuacji społecznych, relatywizm, d) globalizacja
Społeczeństwo ryzyka w koncepcji Urlicha Becka. Paradygmat społeczeństwa ryzyka wiąże się z pytaniem: jak w zaawansowanych procesach modernizacji można uniknąć systematycznie produkowanego ryzyka i zagrożeń, jak je skanalizować, zbagatelizować, udramatyzować, żeby nie przeszkodziły procesowi modernizacji, żeby nie przekroczyły granic „tego, co dopuszczalne”. Współczesne rodzaje ryzyka różnią się od tych z poprzednich epok przez swoją globalność. Są to ryzyka związane z modernizacją. Stanowią ryczałtowy produkt uboczny industrialnej machiny postępu. Zagrażają - twierdzi Beck - samemu życiu na ziemi i to we wszystkich jego przejawach (niebezpieczeństwa związane z potencjałem nuklearnym, chemicznym itd.). Beck formułuje pięć tez związanych z architekturą społeczną i dynamiką polityczną współczesnych mechanizmów samozagrożenia:
Ryzyko współczesne (np. radioaktywność, występowanie szkodliwych trucizn w powietrzu, ale też terroryzm, no i efekt cieplarniany) różni się istotnie od bogactwa, które stanowiło podstawową definicję poprzedniej fazy modernizacji. Wyzwala szkody nieodwracalne, pozostaje najczęściej niewidoczne, przejawia się dopiero i tylko w (naukowej względnie antynaukowej) wiedzy na jego temat, podatne jest przez to na społeczne procesy definiowania. Media i środki związane z definiowaniem ryzyka stają się kluczowymi ogniwami społeczno-politycznymi.
Ryzyko związane z modernizacją dopada wcześniej czy później także tych, którzy je produkują i czerpią z niego korzyści (producenci trucizn, Amerykanie i efekt cieplarniany, Chińczycy i smog nad Pekinem). Ryzyko tworzy nowe międzynarodowe nierówności (nie tylko pomiędzy Trzecim Światem a państwami rozwiniętymi, ale i między samymi państwami rozwiniętymi).
Ryzyka modernizacyjne to wielki biznes. Głód i inne potrzeby można zaspokoić, ryzyka cywilizacyjne są beczką bez dna, są nieograniczone i samoodnawiające się (Luhmann). Społeczeństwo industrialne, eliminując wytworzone przez siebie ryzyka w gospodarce, jednocześnie kreuje zagrożenia i potencjał polityczny społeczeństwa ryzyka.
Bogactwa można posiadać, ryzykiem człowiek jest dotknięty. Ryzyko staje się cywilizacyjnie przydzielone. Na poziomie położenia klasowego i warstwowego byt kształtuje świadomość, w porządku zagrożenia to świadomość kształtuje byt. Wiedza nabiera politycznego znaczenia: potencjał polityczny społeczeństwa ryzyka musi być analizowany i ukazywany przy wykorzystaniu teorii wiedzy o ryzyku.
Społecznie uznane ryzyko posiada swoisty potencjał wybuchowy. Poprzez inkluzje polityczną (problemy technologiczne, czy organizacyjne „trucicieli” stają się sprawą polityczną) opinia i polityka przejmują władzę nad intymną sferą zarządzania przedsiębiorstwem. Z drugiej strony w społecznym procesie definiowania ryzyka chodzi nie tylko o bezpośrednie konsekwencje zdrowotne i ekologiczne, ale o społeczne, gospodarcze, polityczne konsekwencje skutków ubocznych tych skutków ubocznych, takich jak załamania rynku, dewaluacja kapitału, koszty sądowe i moralne, kontrola administracyjna etc., etc. Społeczeństwo ryzyka jest społeczeństwem katastrof. Zagraża mu to, że stany wyjątkowe stają się stanami normalnymi.
Wnioski i komentarze:
Koncepcja Becka jest w istocie próbą opisu społeczeństwa ponowoczesnego w którym to opisie zagrożenia technologiczne stanowią swoisty katalizator reakcji i mechanizmów charakterystycznych dla współczesnych wysoko rozwiniętych społeczeństw. Jednakże współczesne zagrożenia nie mają jedynie charakteru technologicznego, mogą dotyczyć dowolnego zjawiska zdefiniowanego jako zagrożenie (międzynarodowy terroryzm, SARS czy ostatnio tsunami w Azji Południowo-wschodniej czy ocieplenie globalne).
W niemal dwadzieścia lat po pierwszym wydaniu książki Becka (1986) widać wyraźnie, że rozwój technologiczny jednocześnie redukuje stare typy zagrożeń (radioaktywność, trucizny), ale generuje nowe (genetyka, informatyka). Diagnoza Becka (a zarazem i Habermasa) pozostaje zatem aktualna: jak kanalizować nieprzewidywalne konsekwencje społeczne, polityczne i gospodarcze rozwoju technologicznego, który przy obecnym stanie wiedzy i świadomości społecznej przestaje ograniczać się jedynie do sfery wąsko rozumianej pragmatyki (technologii) a dotyka sfery praktyki w jej rozumieniu kantowskim (porządek powinności) i habermasowskim (komunikacja, porozumienie).
C. Globalizacja (Giddens - Socjologia, Sztompka - Socjologia)
Trzy główne płaszczyzny przejawiania się globalizacji: 1) polityczna; koniec zimnej wojny, upadek imperium sowieckiego i trzecia fala demokratyzacji (Huntington), wzrost znaczenia organizacji międzynarodowych 2) kulturowa: wzrost przepływu informacji rozwój technologii telekomunikacyjnych, pojawienie się świadomości globalnej 3) ekonomiczna: uwolnienie światowego handlu; rozwój korporacji międzynarodowych, powstanie gospodarki elektronicznej.
Spór o globalizację: hiperglobaliści, sceptycy, zwolennicy transformacji. Pierwsi wieszczą upadek państw narodowych, globalne społeczeństwo obywatelskie, erozję dawnych hierarchii i zróżnicowań; cywilizację globalną, sceptycy świat mniej współzależny, pogłębienie różnic i podziałów (20% najbogatszych państw wytwarza 86% światowego PKB, 20% najbiedniejszych - 1%, 60% średnich - 13%), warunkową internacjonalizację, zderzenie cywilizacji, zwolennicy transformacji twierdzą, że globalizacja zmienia, aczkolwiek nie radykalnie sposób sprawowania rządów i politykę światową, że wytwarza się nowy kształt porządku światowego, że jednocześnie mamy do czynienia z globalną integracją i fragmentacją
Globalizacja w kulturze (koncepcja Ulfa Hannerza): a) „globalna ekumena kulturowa” jako obszar relacji, wymian i oddziaływań kulturowych pomiędzy ekumenami otwartymi i zamkniętymi - zlokalizowanymi w wyraźnych ramach przestrzennych i czasowych b) jednokierunkowy przepływ przekazów i wartości kulturowych z centrum na peryferia. Centra się specjalizują, wzrastają i upadają, różnią się zakresem i siłą wpływów; c) cztery rodzaje scenariuszy: 1) globalna homogenizacja kulturowa - wszystko, wszędzie tak samo; 2) nasycenie kulturowe - wolne i problematyczne; 3) deformacja kulturowa - lepszy pieniądz wypierany jest przez gorszy (pornografia zamiast Szekspira), lokalne deformacje pierwotnych treści - demokracja fasadowa, disco polo jako lokalna odmiana muzyki disco 4) amalgamacja kulturowa - zderzenie kultur i wzajemna wymiana, wzbogacanie, innowacyjność.
D. Teoria systemu światowego Immanuela Wallersteina
Teoria systemu światowego. Wallerstein wprowadza rozróżnienie pomiędzy imperiami światowymi a gospodarką światową. Imperia światowe tworzone są przez podbój militarny i utrzymują się poprzez czerpanie daniny od podbitych narodów (do XIV wieku dominująca forma relacji pomiędzy społeczeństwami). Imperia napotykały na szereg dylematów strukturalnych związanych z taką formą rządzenia: kryzysy fiskalne, korupcja i klientelizm, wysokie koszty sprawowania kontroli nad podbitymi ludami. Gospodarka światowa w odróżnieniu od imperiów charakteryzuje się: a) wielością systemów centralnych o równej sile militarnej, b) współzawodnictwem pomiędzy państwami centralnymi nie tylko militarnym ale i ekonomicznym, przy czym sfera ekonomiczna zdominowana jest przez rynki, c) państwami peryferyjnymi z których czerpie się niektóre zasoby na nierównych warunkach.
Centrum, peryferie i półperyferie. Rozróżnienie na centrum- rdzeń (core) i peryferia odpowiada Marskowskiemu rozróżnieniu na kapitalistów i proletariat. Państwa centralne / rdzenia to wielkie potęgi militarne i gospodarcze, które narzucają warunki wymiany międzynarodowej peryferiom. Peryferia to państwa mniej rozwinięte, najczęściej kolonie (lub byłe kolonie) bądź państwa, z którymi centrum prowadzi niezrównoważoną wymianę handlową. Półperyferia to mniejsze państwa należące do centrów światowego rozwoju oraz przodujące państwa peryferii. Niektóre z państw półperyferyjnych stają się państwami centrum (USA, Japonia). Relacja między centrum a peryferiami napędza gospodarkę światową: państwa centralne korzystając na nierównowadze kluczowych zasobów (nowe technologie) uzyskują zasadniczą część bogactw. Ten wyzysk utrwala problemy rozwoju peryferii, które nie mają środków na rozwój cywilizacyjny.
Dynamika gospodarki światowej. Perspektywa braudelowska (cywilizacyjno - historyczna) oraz wpływy materializmu historycznego Marksa. Państwa centralne gospodarki światowej częściowo mają podobne problemy gospodarcze jak starsze formy imperiów: z podbojem i utrzymaniem w zależności ekonomicznej peryferii, z utrzymaniem bogactwa, zysków i pomyślności na własnym obszarze. Jednakże gospodarką światową zasadniczo rządzą cykle ekonomiczne o różnym okresie trwania. Najdłuższe są tzw. cykle Kondratiewa, trwają około 150 lat. Zaczyna się od wysokie popytu na dobra i usługi w centrum, co prowadzi do ekspansji zewnętrznej i zwiększonej ekspoatacji dóbr i usług na peryferiach. Zwiększona podaż prowadzi do kryzysu w centrum, wygaszenia produkcji i zmniejszenia popytu, co powoduje powstanie bezrobocia, oraz rozrost monopoli i oligopoli. Koncentracja kapitału, wysokie bezrobocie i interwencje państwa prowadzą do poszukiwania nowych technologii, obniżających koszty, co rozpoczyna nowy cykl koniunkturalny.
Koniec świata jaki znamy. W książce „Koniec świata jaki znamy” Wallerstein wieszczy koniec obecnej fazy rozwoju liberalnego kapitalizmu, charakteryzującego się wewnętrznym przymusem akumulacji, a wraz z nią oświeceniowego racjonalizmu jako jego opisu. Cztery trendy zwiastują koniec kolejnego cyklu zmiany formacyjnej: deruralizacja świata i związane z nią wyczerpywanie się zasobów taniej siły roboczej, z których czerpał liberalny kapitalizm; wzrost społecznych kosztów akceptacji dla obciążania przez kapitalistyczne przedsiębiorstwa swymi kosztami środowiska zewnętrznego: społecznego i przyrodniczego; nieunikniony wzrost nacisków socjalnych, które są częścią kultury legitymizującej liberalny kapitalizm, ale które niszczą jego podstawy wchodząc w koszty przedsiębiorstw; koniec Starej Lewicy zwiastujący, niestety, słabnięcie struktur państwa, przeciwko którym występowała, a które potrzebne są kapitałowi jako gwarant społecznego spokoju. Z kolei oświeceniowy racjonalizm musi przede wszystkim zmierzyć się z kartezjuszowsko- kantowskim pojęciem racjonalności formalnej, które coraz trudniej uzasadnić w kontekście zaniku sfery irracjonalności, związanej zwykle ze sferą emocjonalną (Freud pokazuje, że emocjonalne też jest racjonalne, a skoro nic nie jest irracjonalne - to jak można mówić o racjonalności jako dystynktywnej cesze Oświecenia), po drugie z odejściem od eurocentryzmu i wprowadzeniem perspektywy cywilizacyjnej w kontekście stosunku do czasu, po trzecie ze społeczną konstrukcją czasu, a zwłaszcza jego dwiema koncepcjami (obok czasu wydarzeniowego i „wiecznego” - jak w mechanice newtonowskiej) dotychczas ignorowanymi (Braudel): czasem strukturalnym (longue duree) i cyklicznym, które są w gruncie rzeczy społeczną rzeczywistością, ograniczającą aktorów, po czwarte, z pojęciami złożoności, entropii i struktur dyssypatywnych (Prigogine), które zaprzeczają determinizmowi mechaniki newtonowskiej, wprowadzającej pojęcia odwracalnosci i symetrii czasowej (koncepcja Prigoina twierdzi, że to nieodwracalność i strzałka czasu są synonimami porządku w naturze, co w języku nauk społecznych oznacza, że działania ludzkie są niezdeterminowane i wolne, a mimo to uporządkowane), po piąte z wyzwaniem feminizmu wobec nauki, krytykującej ją za jej „meskie skłonności” do unifikacji wiedzy, uniwersalizmu, totalizmu w spojrzeniu na rzeczywistość społeczną i przyrodniczą, po szóste z mitem nowoczesności, która tak naprawdę nigdy nie istniała, bo jak twierdzi Latour: przyroda i społeczeństwo to nie dwa bieguny, ale jedno i to samo tworzenie następujących po sobie natur, kolektywów”.
Krytyka koncepcji Wallersteina: zbyt jednostronne ujęcie ekonomizujące, brak uwzględnienia zdolności kapitalizmu do samoprzekształcania, zbyt jednostronne ujęcie polityki i państwa, jako zależnych od kapitału, co na przykład z Unią Europejską i antymonopolowymi posunięciami Komisji Europejskiej?
Literatura zalecana do wykładu:
J. Turner, „Struktura teorii socjologicznej”, Warszawa 2006, s. 692-715.
A. Giddens, Rozdział 3 „Zmieniający się świat”, s. 72-99; Rozdział 23 „Myślenie teoretyczne w socjologii”, podrozdział „Późniejsze teorie”, s. 693-699 [w:] Socjologia, Warszawa 2004.
P. Sztompka „Społeczeństwo współczesne” (Cześć VII) [w:] s. 577-599 [w:] Socjologia. Analiza społeczeństwa. Kraków 2002.
Literatura uzupełniająca do wykładu (oprócz lektur zadanych na ćwiczenia):
U. Beck „Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności”, Warszawa 2002
I. Wallerstein, „Koniec świata jaki znamy”, Warszawa 2004.
Inne źródła wykorzystane w przygotowaniu wykładu:
I. Wallerstein, „Nowoczesny system-świat” [w:] A. Jasińska-Kania, L. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski (wybór i opracowanie) Współczesne teorie socjologiczne, s. 747-753, Warszawa 2006.
U. Beck, A. Giddens, S. Lash, „Reflexive Modernisation”, Cambridge 1994.