Kinga Stanaszek
Uniwersytet Warszawski
Słowo w kontekście na przykładzie tłumaczenia z litewskiego prozy Sigitasa Parulskisa
Polski aforyzm mówi, że tłumaczenie jest jak kobieta: jeśli piękne, to niewierne, jeśli wierne - to niepiękne. Problematyka tłumaczeniowa jest kwestią niezwykle delikatną, ponieważ dotyczy nie tylko sfery językowej, działa także na styku kultur i dotyczy nie tylko przekładoznawców, ale i odbiorców.
Mimo, że polska tradycja tłumaczeniowa nie ma zbyt długiej i rozbudowanej tradycji, można mówić o kołach, uprawiających pewne techniki przekładu, jak na przykład naśladowcy Barańczaka, uznający dominantę w przekładzie, czy kontynuatorzy Grosbarta, łączący tłumaczenie z poetyką porównawczą i odbiorem tekstu w języku docelowym. Oczywiście wśród badaczy nie ma zgody co do tego, jak sam proces tłumaczenia powinien wyglądać: czy powinna go poprzedzić staranna analiza i interpretacja, czy też nie, bo mogą one skazić przekład. Czy lepsze jest tłumaczenie dynamiczne - czyli dopasowane do kultury kraju i języka docelowego, a może jednak dosłowne - polegające na zamianie leksemów. Praktyka tłumaczeniowa wykazuje, że ciężko, a wręcz niemożliwe jest dochowanie wierności wyłącznie jednej metodzie. Właściwie niemożliwe jest, aby w tłumaczeniu zostały przekazane wszystkie sensy na wszystkich poziomach odbioru, nawet przy mieszaniu metod.
Chociaż Litwa i Polska były kiedyś jednym państwem, a wspólna historia sięga XIV wieku, nie jest to kraj obecnie dobrze znany przez Polaków. Języki również znacznie się różnią, bowiem litewski - z rodziny języków bałtyckich - zachował wiele archaicznych cech indoeuropejskich.
Także litewska literatura nie jest w Polsce szczególnie popularna, jednak w 2008 roku wydawnictwo Czytelnik opublikowało powieść Sigitasa Parulskisa Trzy sekundy nieba, uznaną przez Litewski Związek Pisarzy za książkę roku. Jedno z opowiadań (Sklandumai) tego autora może służyć za doskonały przykład, jak słowo zależy od kontekstu.
Podczas tłumaczenia z języka litewskiego można skorzystać z trzech słowników dwujęzycznych, lub skorzysta z witryny internetowej www.lietpol.pl, oferującej 37 555 par wyrazów, tłumaczonych w obie strony. Niestety, żaden z nich nie jest słownikiem kontekstowym, co bardzo utrudnia znalezienie właściwego odpowiednika, spośród listy synonimów. Sytuacja się problematyzuje, gdy każdy słownik podaje inne znaczenia.
Opowiadanie Parulskisa jest wielowątkowe, a kluczowym słowem dla każdego z nich jest przymiotnik sklandus, lub rzeczownik sklandumas. Według wskazanych źródeł, znaczą:
|
rzeczownik: gładkość, okrągłość, płynność |
|
przymiotnik: krągły, płynny, potoczysty, składny |
rzeczownik: brak |
|
|
przymiotnik: płynny, zgodny |
|
rzeczownik: brak |
|
przymiotnik: płynny, zgodny |
|
rzeczownik: spójność, zgodność |
|
przymiotnik: bezproblemowy, płynny, spójny, zgodny |
Tytuł opowiadania - Sklandumai - wskazuje, że będzie to najważniejsze słowo, kluczowe dla zrozumienia treści i prawidłowej interpretacji. Jest to rzeczownik w liczbie mnogiej, rodzaju męskoosobowego i po polsku mógłby brzmieć: Płynności, Krągłości, Zgodności. Aby wybrać pasujący tytuł, należy przeanalizować, w jakich kontekstach słowo występuje w tekście.
Pierwszy wątek opowiadania jest związany z tonącą krową. Mamy tu przykłady:
uodega sklandžiai talžina - ogon (1) gładko, płynnie/2)płynnie, zgodnie /3) płynnie, zgodnie/4) bezproblemowo, płynnie, zgodnie, spójnie) uderza;
Ogon może uderzać płynnie lub bezproblemowo.
sklandus judesių kompleksas - (1) gładki, płynny/2) płynny, zgodny /3) płynny, zgodny/4) bezproblemowy, płynny, spójny, zgodny) zestaw ruchów;
Zestaw ruchów może być płynny, zgodny, spokojny.
sklandžia judesių virtinė - (1) gładki, płynny/2) płynny, zgodny /3) płynny, zgodny/4) bezproblemowy, płynny, spójny, zgodny) łańcuch ruchów;
Łańcuch ruchów - podobnie jak zestaw ruchów może być płynny, zgodny, spokojny.
sklandžiai juda kūnas - (1) gładko, płynnie/2) płynnie, zgodnie /3) płynnie, zgodnie/4) bezproblemowo, płynnie, zgodnie, spójnie) rusza się ciało;
O ciele mówi się, że porusza się płynnie lub bezproblemowo.
kada teikiantis malonumą sklandumas virsta automatizmu - gdy pragniesz przyjemności, (1) gładkość, okrągłość, płynność/2) -/3) -/4) spójność, zgodność) staje się automatyczna;
Płynność lub spójność może być automatyczna.
būsena pilna nesklandumo galimybės - stan pełen (1) gładkich, płynnych/2) płynnych, zgodnych /3) płynnych, zgodnych/4) bezproblemowych, płynnych, spójnych, zgodnych) możliwości;
W języku polskim właściwie nie można połączyć możliwości z żadnym z zaproponowanych rozwiązań.
sklandžia siena - (1) gładka, płynna/2) płynna, zgodna /3) płynna, zgodna/4) bezproblemowa, płynna, spójna, zgodna) ściana;
Ściana może być tylko gładka lub spójna.
Problem z wyborem właściwego tytułu (a jest to tytuł znaczący, nawiązujący do treści opowiadania w szczególny sposób) jest o tyle problematyczny, że nie można przyjąć jednego znaczenia i podstawić do wszystkich zestawień w opowiadaniu.
Jednym z rozwiązań jest znalezienie takiego ekwiwalentu, który pasowałby do wszystkich zestawień, choć nie byłby słownikowym odpowiednikiem. Niestety, praktyka tłumaczeniowa pokazuje, że nie zawsze wystarczy słownik. Co prawda byłoby idealnie, gdyby słowniki były kontekstowe (co swego czasu postulowali Mędelska i Wawrzyńczyk), a konteksty - oparte na korpusie (zarówno języka litewskiego - jak to jest w Lietuvių kalbos žodynas, jak i polskiego), ale jest to pomysł idealistyczny i niezwykle trudny w realizacji.
Drugim rozwiązaniem, dość często praktykowanym w praktyce tłumaczeniowej, jest zmiana tytułu. Zdarza się to niezwykle często, choć metoda ma wady - jak na przykład zmiana sensu opowiadania.
Bibliografia:
J. Mędelska, J. Wawrzyńczyk, Między oryginałem a przekładem. Rzecz o słownikach dwujęzycznych, Kielce 1992.
S. Parulskis, Sklandumai [w:] Miegas Ir kitos moterys, Vilnius 2005.
A. Piročkinas, Słownik litewsko-polski, polsko-litewski, Warszawa 2001.
V. Vaitkėvičiutė, Didysis lenkų-lietuvių kalbų žodynas, Marijampolė 2003.
Strony internetowe
www.lietpol.pl [19.10.2010]
http://www.lkz.lt/ [19.10.2010]
V. Vaitkėvičiutė, Didysis lenkų-lietuvių kalbų žodynas, Marijampolė 2003; A. Kalėda, B. Kalėda, M. Niedzviecka. Słownik litewsko-polski, Vilnius 1991 i późniejsze; A. Piročkinas, Słownik litewsko-polski, polsko-litewski, Warszawa 2001.
www.lietpol.pl [19.10.2010]
Wszystkie przykłady pochodzą z: S. Parulskis, Sklandumai [w:] Miegas Ir kitos moterys, Vilnius 2005, s. 26-31.
J. Mędelska, J. Wawrzyńczyk, Między oryginałem a przekładem. Rzecz o słownikach dwujęzycznych, Kielce 1992, s. 16.
http://www.lkz.lt/ [19.10.2010]
5