Scjentyczne ujęcie złożeń bytowych
Scjentyzm II poł. XIX w. częściowo pod wpływem pozytywizmu zrodził się typ filozofii i charakterystyczna postawa ludzi zajmujących się nauką. Scientia - z łac. wiedza. Typ filozofii, światopoglądu, który bazuje na naukach przyrodniczych. Za jedyne źródło wiedzy uznali wrażenia zmysłowe (sensualizm).Scjentyści wykluczyli z zakresu wiedzy rzetelnej pojęcie materii, ukrytej siły, bo związali się z widocznym, zmysłami, wrażeniami. Nieadekwatne do obecnego stanu wiedzy.
(wyklucza się jeszcze modele złożeń bytowych: fizykalny, fenomenelogiczny i abstrakcjonizm czystopojęciowy)
Historyczne podstawy arystotelesowskiej teorii aktu i możności. Systemy ewolucyjne i statystyczne
Przed Arystorelesem dwa główne punkty widzenia na rzeczywistość:
Teoria ciągłego ruchu (mobilizm, emanatyzm joński) Heraklit, Anaksagoras. Istnieje pratworzywo, które jest nieokreślone, bezkształtne, dynamiczne i kipiące. Hylozoizm (teoria o życiu materii): wszędzie ciągły ruch, przemiany.
Monizm eleacki (Parmenides) wyklucza podział i ruch, wszystko jest jednym bytem i jest statyczne. Podobnie naucza Platon o wiecznych, niezmiennych ideach.
Arystoteles dokonał syntezy uwzględniającej dwa podstawowe fakty. Z jednej strony ruch i wielość bytów, z drugiej zaś konieczność źródła i celu ruchu a zatem elementów stałych. Te elementy stałe związane z aktem, a zmienne z możnością.
Pojęcie aktu
Akt (urzeczywistnienie) jest „tym, co czyni że jakaś rzecz jest, lecz nie w ten sposób w jaki jest wówczas, gdy jest w możności” (Arystoteles). Dwa typy aktu:
Akt niedoskonały (gr. energeia) - to ruch, czyli zmierzanie do doskonałości, np.: układanie dachówek. Każdy akt zmierza do doskonałości, nawet bomba niszcząca dom - bo urzeczywistniony akt jest możnością dla innego aktu.
Akt doskonały (gr. entelecheia) - to w pełni zrealizowana możność, skutek ruchu, np.: stos dachówek.
Pojęcie możności
Możność bierna to możność doznawania zmiany od innych bytów, np.: dachówki posiadają możność bierną bycia układanymi. Jest to możność bierna zmieszana, bo materiał zawiera już w sobie pewne akty, formy. Z dachówek nie możemy zrobić ciasta. Istnieje jeszcze możność bierna czysta, całkowicie niezdeterminowana, zdolna do przyjęcia każdej formy
Możność czynna jest źródłem przemiany bytu drugiego - np.: kleryk ma możność czynną przerzucania dachówek, albo siebie samego jako drugiego - np.: mam możność czynną ogolenia się
Uzasadnienie złożenia bytu z aktu i możności
Ruch to nie tylko zmiana lokalna, ale wszelka zmiana. Ruch jest postacią niedoskonałą aktu, bo zmierza do kresu, a doskonałe jest już zakończone. Ruch to droga ku pełnemu aktowi, jest aktem w możności jako takiej. Jest to pewna aktualizacja możności. Wychowanie jest operowaniem możnością czynną, procesem doskonalenia przez działanie. Ruch jako działanie to po gr. energeia, którego rezultatem jest dzieło. Ważne jest rozróżnienie możności czynnej, która działa od tej, która nie działa, inaczej jedno działanie nie mogłoby ustąpić drugiemu.
Stosunek aktu i możności. Trojakie pierwszeństwo aktu
Pierwszeństwo pojęciowe (poznawcze) : poznanie aktu wyprzedza poznanie możności, myśliciel to człowiek wykonujący akty myślenia. Możność zdania egzaminu z metafizyki jest poprzedzona aktem nauczenia się do niego. Możność czynną określamy przez akty do których jest zdolna, a możność bierna jest możnością przyjmowania pewnych aktów.
Pierwszeństwo czasowe :w bycie konkretnym możność jest przed aktem, ale na poziomie metafizycznym akt musi być przed możnością, ponieważ możność nie przeszłaby w akt, gdyby nie istniał akt (nie ten, który przychodzi, ale akt zewnętrzny). Warunkiem istnienia kosmosu jest Akt Czysty - Bóg.
Pierwszeństwo substancjalne (co do doskonałości) :Akt jest bardziej bytem niż możność, akt występuje jako forma rzeczy, on ja ostatecznie określa, jest to więc element doskonalszy. Każda rzecz jest o tyle doskonała, o ile jest w akcie - stąd najdoskonalszy jest Bóg - Akt Czysty.
Ograniczenie bytowe w świetle teorii aktu i możności
Ograniczenie bytowe bierze się z traktowania aktu jako pewnej doskonałości. Nikt z ludzi nie spełnia w pełni determinacji jaką jest człowieczeństwo, może się zbliżać do ideału ale nikt nie wyczerpie aktu człowieczeństwa. Byty konkretne nie składają się tylko z aktu ale i możności, która sprawia, że istnieją stopnie niedoskonałości bytu. Byty nie są czystymi doskonałościami, akt sam z siebie byłby doskonały gdyby nie to, że w konkretach występują obok niego możności bierne. Zasada ograniczenia aktu przez możność tłumaczy nam realnie dlaczego istnieje wiele bytów jednego gatunku i dlaczego istnieje wiele bytów przygodnych.
Mnogość bytów w świetle teorii aktu i możności
Racją mnogości bytów przygodnych musi być element który nie jest czystym aktem, musi być drugi element w bytach konkretnych obok aktu istnienia by byty były ograniczone, nie absolutne. Bóg jest czystym istnieniem.
I W porządku istnienia istnienie bytów przygodnych możliwe jest wtedy, gdy z aktem istnienia jest
drugi element, który w stosunku do aktu istnienia będzie możnością
II W porządku istotowym - treściwym zwielokrotnienie gatunków w obrębie rodzaju nie ma jednego lwa, tylko wiele lwów, dlatego, że obok formy (treści) - akt, musi być jakaś materia - możność Obecność materii wyjaśnia nam wewnętrznie dlaczego w obrębie gatunków jest wiele jednostek.
Każdy anioł jest gatunkiem, bo nie ma w nim elementu możnościowego, ale nie jest absolutem tylko bytem przygodnym choć nie ma w nim wewnętrznego powodu, żeby umarł.
Fizykalna teoria materii. Zmatematyzowane przyrodoznawstwo.
W ramach istoty bytów materialnych istnieje złożenie z materii i formy. Współcześnie mówi się o matematycznym interpretacjoniźmie. Nauka poznająca przyrodę ma być fizykomatematyką i ujmuje rzeczywistość przez jedną przypadłość: ilość. Matematyka zaś jest wiedzą nie wprost o fizyce, lecz o wielkościach wyabstrachowanych z przyrody, jest bytem myślnym. Ta oderwana ilość pozwala na precyzację treści, jest oderwana od realnej przyrody. Nie bada stosunków sprawczych i celowych, lecz raczej formalnych, nie bada jej jako substancji, ale jako całość złożonej z części, w obrębie których bada relacje między zjawiskami.
Uzasadnienie złożenia bytów materialnych z materii i formy. Analiza zmiany substancjalnej
Materia ma się do formy tak, jak możność do aktu.
Zmiany substancjalne - powstawanie lub zanikanie bytów konkretnych. Gdyby nie było łącznika miedzy jedną substancją a drugą mielibyśmy ciągłe stwarzanie, tymczasem formy się zmieniają, a materia zostaje.
Grupowanie bytów materialnych w określone gatunki w obrębie których istnieje wiele jednostek o tej samej formie gatunkowej zróżnicowane natomiast przez materie.
Pasywność i aktywność bytów materialnych. Czynnikiem aktywnym forma, pasywnym materia.
Pojęcie materii pierwszej
Materia pierwsza to czysta możność bierna, pozbawiona jakiegokolwiek aktu, bezkształtna i nieokreślona. Nie doświadczamy materii pierwszej, bo my doświadczamy materię określoną (np. materię uformowaną, fizyczną). Nie może występować osobno, gdyż jako czysta możność nie mogłaby istnieć. Jest zdolna do przyjęcia każdej formy. Jej istnienie uzależnione jest od posiadania formy - istnieje w konkretnych bytach materialnych. To z niej powstają nowe substancje
Pojęcie formy substancjalnej
Forma substancjalna to zdeterminowana, konieczna treść, która czyni go czymś, uzasadnia jedność rzeczy, niepodzieloność, odgraniczenie treściowe. Jest aktem w stosunku do materii pierwszej. Stanowi o bytowej tożsamości treści rzeczy.
Jedność formy substancjalnej
Współcześni św. Tomaszowi z Akwinu filozofowie byli przekonani, iż istnieje wiele form odpowiedzialnych za różne aspekty bytu. Dopiero Akwinata stwierdził, że w jednym konkrecie istnieje jedna forma, która pełni różne funkcje (np. w człowieku jedna dusza spełnia funkcje: intelektualną, sensytywną i wegetatywną). Formy wirtualne są objęte większą formą. Materia pierwsza jest pozbawiona jakiejkolwiek formy, bo inaczej nie mogłaby przyjąć formy i być bytem jednostkowym.
Jednostkowanie bytów materialnych
Strukturalnie tym czynnikiem jest materia pierwsza, która ogranicza formę gatunkową do określonego egzemplarza - jest więc ostateczną racją ujednostkowienia bytów materialnych. Wszystkie dachówki mają tę samą formę, każda jednak ma inną materię przez to żadna z nich nie jest pełną realizacją dachówki
Koncepcja substancji - uzasadnienie w świetle teorii wiedzy według Arystotelesa
W rzeczywistości istnieje wiele zjawisk fizycznych (np. wielkość, zapach, kształt), które nie istnieją w sobie: nie ma samej wielkości czy zapachu, lecz przynależą do czegoś, są własnościami jakiejś rzeczy. W przeciwieństwie do rzeczy, podłoża, zjawiska mogą się łatwo zmieniać. Natomiast same rzeczy nie zmieniają się co do istoty, są substancjami.
Koncepcja substancji - uzasadnienie z zmian substancjalnych
Zmiana jest przejściem z możności do aktu. W każdej zmianie jest coś co się zmienia i coś co się nie zmienia. Musi tak być, bo w przeciwnym wypadku każda zmiana byłaby stworzeniem lub unicestwieniem. To co się nie zmienia jest substancją, a to co się zmienia jest przypadłością. Gdyby w człowieku zmieniło się wszystko nie byłby już człowiekiem - to następuje w momencie śmierci: człowiek traci swą formę i każda część lezie w inną stronę. Natomiast kiedy siwieje, traci rękę, traci rozum - zmieniają się tylko przypadłości a substancja człowieka pozostaje nienaruszona.
Pojęcie substancji
Substancja to rzecz, której należy się istnie w sobie, to konkretny samodzielny byt, będący podłożem dla przypadłości. Substancję w konkretach poznajemy pośrednio, przez ich właściwości, poza bezpośrednim doświadczeniem własnej substancjalności. Wyraźnie bowiem odróżniamy w świadomości substancjalne „ja“ od zjawisk: zjawiska nie są mną, lecz są moje. Substancja decyduje o tożsamości bytu; z punktu widzenia poznania: to wcielone w konkrety idee platońskie.
Substancje pierwsze- jednostkowe konkrety
pojedyncze nie składa się z żadnych części istotnych np.: dusza
złożone składają się z części istotnych tworzących jedną substancjalną całość np.: człowiek
Substancje drugie - istotny aspekt substancji pierwszej, np.: człowiek, lew, dachówka.
Inny podział:
Substancja zupełna - może posiadać osobne istnienie.
Substancja niezupełna może istnieć z inna substancją niezupełną
Pojęcie przypadłości i naczelne typy przypadłości
Przypadłością nazywamy rzecz przypadającą z natury swej czemuś innnemu (łac. accidens). Możemy ją określić jako to, co nie istnieje w sobie, lecz w czymś innym jako podmiocie.
Typy przypadłości:
Ilość np.: wysoki, ciężki
Jakość np.: czerwony, któtkowidz
Uwarunkowanie czasowe np.: dziś i jutro
Umiejscowienie np.: w domu, w seminarium
Ułożenie części np.: siedzi, leży
Relacja do innych bytów np.: podobny, równy
Posiadanie np.: ubrany
Działanie np.: pracuje, chodzi
Doznawanie np.: cierpi
Jakość
(qualitas) Właściwość doskonaląca substancję w aspekcie jej formy (np.mądry, niebieski). Wyraża to przez co substancja staje się taka. Odpowiada na pytania: jakim dany byt jest? Nie czym!. Determinuje przypadłość substancji w samej sobie wg odpowiedniej miary.
usprawnienie (stan) i dyspozycja.
Usprawnienie determinuje substancje w działaniu np.: wiedza, cnota, a stan to jakoś stała, determinująca podmiot w istnieniu, np.: zdrowie Dyspozycja to sama jakość jeśli nie posiada stałości np.: niewielki ból głowy.
same zdolności do działania tzw. jakość władzy lub mocy np.: władze umysłowe, wzrokowe , bezwład niemoc, impotencja
barwa, ciepłota - jakość zmysłowa, rumieniec - zjawisko( bo trwa przelotnie)
Postawa - figura i kształt. Figura - istoty naturalnej, kształt - istoty sztucznej (stworzonej przez człowieka np.: manekin)
Relacja - jej rodzaje
Czyli stosunek, jakiekolwiek przyporządkowanie czegokolwiek czemukolwiek.(np.: równoczesność, podobieństwo, równość, nierówność) Stosunkiem nazywamy odniesienie jednej rzeczy do drugiej, tak, że istotę relacji tworzy owo odniesienie się do czegoś innego.
3 aspekty
należy odróżnić podmiot relacji (to co się odnosi do czegoś drugiego np.: relacje ojcowska. Ojciec jest podmiotem relacji ojcostwa)
byt do którego się dana rzecz odnosi - kres relacji. Dla ojca kresem jest dziecko
powód relacji, podstawa relacji, to, ze względu na co zaistniało przyporządkowanie jednego bytu do drugiego. Powodem ojcostwa jest płodzenie dziecka
Podział relacji na relacje , które są przypadłościami i relacje obejmujące cały byt.
I Relacje będące przypadłościami - niekonieczne mąż <===> żona. Jedno nie umiera gdy nie ma
drugiego, nie dotyka bytowości
II Relacje bytowo konieczne, nie są przypadłościowe np.: byt przygodny do Boga, materia do formy i formy do materii.
Relacje konieczne dzielimy na dwa gatunki:
- relacje konieczne w aspekcie jednostkowo konkretnym, koniecznym w obrębie przyczyn materialnej i formalnej np.: relacja duszy do ciała, dotyczy uposażenia treściwego - relacje kategorialnie konieczne
relacje konieczne ze względu na fakt istnienia bytu konkretnego, dotyczy przyczyn zewnętrznych: sprawczej, celowej i wzorczej - relacja konieczna transcendentalna obejmująca wszystkie byty przygodne
Co to jest osobnik ?
Substancja jednostkowa, zupełna, oddzielnie istniejąca - ten dąb, ten człowiek, musi być ona gatunkowo zupełna, dusza ludzka nie jest osobnikiem, osobnik musi musi istnieć swoim włqasnym istnieniem.
Co to jest osoba
Spośród osobników wyróżnia się osobniki o naturze rozumnej - osoba (persona) wg Boecjusza - ujednostkowiona substancja natury rozumnej. Akt istnienia przysługujący danej jednostkowej substancji jest tym, co określa osobność osobnika, czy osoby. Kajetan z XVI w - tomista twierdził, że fundamentem osobności jest tzw. sposób substancjalny - sprawia, że natura staje się zamknięta w sobie i istnieje osobno od innych substancji. Od Kartezjusza wiązano osobę ludzka ze świadomością. Człowiek to istota siebie świadoma - powoduje to, że przestaje być człowiekiem, który nie ma świadomości siebie: niemowlęta i upośledzeni.
Kilka właściwości osoby:
zdolność do poznania intelektualnego (może być potencjalna)
zdolność do miłości
przymiot wolności wyboru
godność osoby, zasadza się na tzw. zdolności do osobowych decyzji, związanie z transcendentnym
Związanie z „Ty” transcendentnym
Zupełność osoby ludzkiej: człowiek jest bytem społecznym, jako osoba nie jest przyporządkowana społeczności w dziedzinie dóbr specyficzno osobowych. Społeczność jest dla osoby a nie osoba dla społeczności. Tylko aspekt materialny - podlega. Jest jednostkowo materialny i tu podlega społ. W życiu duchowym jest ponad społecznością . Jako osoba jest substancją, a społeczność jest niższa bytowo, to związki, relacje, sieć relacji międzyosobowych.
Tajemnice Eucharystii - próba interpretacji w świetle teorii substancji i przypadłości
W Eucharystii następuje bardzo szczególna sytuacja - zmiana substancji chleba i wina na Ciało i Krew, podczas gdy przypadłości pozostają te same.
Tajemnica Chrystusa jako Boga i człowieka. Próba interpretacji w świetle teorii osoby i natury
Chrystus ma w sobie dwie natury: Boską i ludzką, jest natomiast tylko jedną osobą. Jego osobowość jest w związku z tym związana z naturą Boską, Jego natura ludzka zaś nie jest osobnikiem, nie ma osobnego istnienia
Istota i istnienie - uzasadnienie
Rzeczywistość jest doświadczana jako zbiór konkretów istniejących. Obok istnienia byty posiadają mniej lub bardziej określoną treść, ją nazywamy istotą bytu. Jest to transcendentalne określenie istoty bytu, bo po stronie istoty jest wszystko, co nie jest istnieniem.
Co to jest istnienie ?
Dzięki istnieniu byt jest. Istnienie - esse, existentia jest pojęciem pierwszym, które można podać opisując funkcje w konkrecie : istnienie jest tym dzięki czemuś coś istnieje. Jest niezależne od tego czy ja o nim cokolwiek wiem. Istnienie realne jest podstawowym rodzajem istnienia
Pojęcie istoty
Dzięki istocie byt jest tym, czym jest.Istota - essentia, quidditas jest tym, przez co jakiś byt staje się czymś. Essencjalizm to pogląd akcentujący w bycie istotę kosztem istnienia, a wówczas istnienie staje się przypadłością istoty, (Akwinata twierdzi odwrotnie - tomizm egzystencjalny).
Stosunek istoty i istnienia w bycie konkretnym
Między istotą a istnieniem jest różnica realna, nie tworzą dwóch odrębnych bytów lecz jeden wspólny. Jedność konkretu gwarantuje stosunek istoty do istnienia jako stosunek możności do aktu. Istnienie jest aktem, bo sprawia, że konkret jest bytem. Pogląd, traktujący istnienie konkretu jako podstawowego czynnika bytowości, to metafizyka egzystencjalna. Istota ogranicza akt istnienia przez swoją ograniczoną treść, która jest czynnikiem sprawiającym wielość konkretów.
Byty materialne (np.: człowiek) mają istnienie i istotę, a ich istota składa się z materii i formy. Byty niematerialne (aniołowie) mają istnienie i istotę, która jest wyłącznie formą. Istota Boga jest tożsama z Jego istnieniem.
Absolut jako czyste istnienie
Akt czysty to istnienie czyste nie ograniczone przez istotę, możność. Jest nim Absolut : Bóg jest czystym istnieniem. Istotą Boga jest Jego istnienie - jest więc bytem koniecznym i najdoskonalszym. Absolut nie jest przedmiotem naszego bezpośredniego poznania. Gdybyśmy odrzucili istnienie absolutu jako bytu koniecznego, wtedy nieuchronną konsekwencją tego jest uznanie absurdalności bytu. Istnienie bytów przygodnych (akt istnienia jest poza istotą) domaga się bytu koniecznego - Absolutu.
Przyczyny bytów - pojecie i rodzaje
Według Arystotelesa przyczyny to czynniki od których cokolwiek realnie pochodzi jako od nich zależne w bytowaniu. Określenia pokrewne przyczynie: początek, zasada (arche)
Przyczyny zewnętrzne: celowa, sprawcza, przyczyny wewnętrzne: materialna i formalna - zewnętrzna i wewnętrzna (wzorcza)
Przyczyny wewnętrzne - materialna i formalna
Przyczyna materialna - „to, z czego coś powstaje i trwa” (Arystoteles). Cechą przyczyny materialnej jest bierne doznawanie, które może mieć trzy skutki
przyjęcie formy (np.: brąz jako przyczyna pomnika)
ukonstytuowanie wraz z formą całości bytu materialnego (np.: ciało człowieka jako przyczyna jego bytowania)
bycie podmiotem poznawania (np.: drzewo jako przyczyna biologii)
Forma jest tym dzięki czemu byt jest tym, czym jest. A zatem np.: dusza ludzka, (która jest formą człowieka) jest przyczyną formalną tego, że człowiek wygląda tak, jak wygląda.
Przyczyna sprawcza
Arystoteles: przyczyna sprawcza to pierwotne i samoistne źródło, z którego na zewnątrz pierwotnie wyzwala się ruch. To przyczyna w potocznym tego słowa znaczeniu. Zasadniczo wyprzedza czasowo swój skutek. Wszystko co jest w ruchu musi być poruszone przez inny byt. A wszelki byt, który nie musi istnieć (przygodny) domaga się koniecznie przyczyny sprawczej. Stąd Bóg jest Pierwszą Przyczyną wszystkiego.
Przyczyna sprawcza główna i narzędna
Przyczyna główna działa własną mocą na skutek swojej wewnętrznej struktury. Przyczyna narzędna (instrumentalna) działa wskutek poruszenia udzielonego przez przyczynę główną. NP.: jeśli ścinam siekierą drzewo to Bóg jest przyczyną główną pierwszą, ja przyczyną główną wtórną, a siekiera przyczyną sprawczą instrumentalną.
Przyczyna celowa
Cel (racja bytu) to motyw, dla którego dokonuje się czynności mającej coś osiągnąć lub wyprodukować. Np.: jeśli kupuję bilet do Działdowa, to przyczyną celową jest mający za jakiś czas nastąpić przyjazd pociągu do Działdowa
4