Polityka ekologiczna państwa

Definicja polityki ekologicznej państwa

Polityka ekologiczna - świadoma i celowa działalność państwa (lub grupy państw) polegająca na racjonalnym korzystaniu z zasobów i walorów środowiska przyrodniczego, jego właściwej ochronie i umiejętnym kształtowaniu, na podstawie zdobytej przez ludzkość wiedzy teoretycznej i praktycznej. Państwo czyni to poprzez wprowadzanie praw i regulacji w ww. dziedzinach. W sektorze prywatnym termin ten oznacza podporządkowanie się tym celom albo poprzez realizację narzucanego przez państwo prawa, albo też dzięki własnym, wprowadzonym do użytku własnego regułom.

Przedmiot i podmiot polityki ekologicznej państwa

Za główny przedmiot polityki ekologicznej państwa uważa się środowisko przyrodnicze i funkcjonowanie w nim człowieka. Podmiotem tej polityki jest zaś państwo, które to odpowiada za stanowienie polityki. To ono stwarza warunki do aktywnego i racjonalnego współdziałania władz publicznych niższych szczebli, organizacji społecznych, podmiotów gospodarczych i pojedynczych obywateli.

Zasięg przestrzenny polityki ekologicznej pastwa

Ze względu na zasięg zagrożeń środowiskowych, ich charakter oraz skalę przestrzenną działania różnych podmiotów polityki ekologicznej można wyróżnić politykę ekologiczną w skali:

• Lokalnej - powiązania przyczynowo-skutkowe ujawniają się w krótkim czasie lub na stosunkowo małym obszarze

• Regionalnej, a nawet krajowej - w przypadku rozproszonych źródeł zagrożeń dla środowiska (np. z powodu transportu) lub nagromadzenia większej liczby punktowych źródeł (np. zanieczyszczenia w okręgu przemysłowym)

• Międzynarodowej - gdy powiązania przyczynowo-skutkowe zagrożeń dla środowiska obejmują co najmniej dwa kraje (np. zanieczyszczenie morza)

• Globalnej - gdy zagrożenia dotyczą wspólnych dóbr ludzkości, takich jak ocean światowy, atmosfera, lasy, bogactwo biologicznej różnorodności

Cele ogólnej polityki ekologicznej państwa

A. Opis celu głównego

Nadrzędny, czyli strategiczny cel polityki ekologicznej państwa stanowi bezpieczeństwo ekologiczne kraju (mieszkańców, infrastruktury społecznej i zasobów przyrodniczych), przy założeniu, iż niezbędnym elementem jest strategia zrównoważonego rozwoju Polski, która zapewni skuteczną regulację i reglamentację korzystania ze środowiska tak, aby skala i rodzaj tego wykorzystania przez wszystkich uczestników nie stanowiły niebezpieczeństwa dla przyrodniczych zasobów.

Jak wiadomo z modelu SMART, cel powinien być między innymi mierzalny i możliwy do prześledzenia. W związku z tym również i postęp w osiąganiu celów polityki ekologicznej państwa można będzie mierzyć wybranymi wskaźnikami.

B. Cele polityki ekologicznej w sferze racjonalnego użytkowania zasobów naturalnych:

• Racjonalizacja użytkowania wody

• Zmniejszenie materiałochłonności i odpadowości produkcji

• Zmniejszenie energochłonności gospodarki i wzrost wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych

• Ochrona gleb

• Wzbogacanie i racjonalna eksploatacja zasobów leśnych

• Ochrona zasobów kopalin

C. Cele polityki ekologicznej w zakresie jakości środowiska:

• Gospodarowanie odpadami

• Stosunki wodne i jakość wód

• Jakość powietrza. Zmiany klimatu

• Stres miejski. Hałas i promieniowanie

• Bezpieczeństwo chemiczne i biologiczne

• Nadzwyczajne zagrożenia środowiska

• Różnorodność biologiczna i krajobrazowa

Obszary zainteresowania nowej polityki ekologicznej państwa

A. Problemy o charakterze strategicznym

• takie oddziaływanie na kształtowanie polityk makroekonomicznych oraz makroekonomicznych wskaźników w gospodarce, by były one sprzyjające dla zrównoważonego rozwoju gospodarki naszego kraju

• zwrócenie uwagi na dostosowanie polityk sektorowych do ogólnej polityki ekologicznej państwa

• poprawienie jakości środowiska w takich elementach jak: powietrze, wody, gleby, ekosystemy, gatunki i ich naturalne siedliska, klimat, krajobraz poprzez: dalsze zmniejszenie emisji zanieczyszczeń, zmniejszenia zużycia przyrodniczych zasobów, wzrost różnorodności biologicznej, polepszenie warunków funkcjonowania ekosystemów, renaturalizacja

• ograniczenie presji konsumpcji na środowisko, co ma się odbywać poprzez kształtowanie proekologicznych wzorców konsumpcji

• informowanie społeczeństwa o problemach związanych z środowiskiem naturalnym, dopuszczenie go do udziału w podejmowaniu decyzji oraz do procedur sądowych w sprawach dotyczących środowiska;

• zapewnienie zgodności pomiędzy polską polityką ekologiczną a polityką ekologiczną Unii Europejskiej;

• promocja zrównoważonego rozwoju w stosunkach międzynarodowych

B. Problemy o charakterze taktycznym

• doskonalenie struktur zarządzania środowiskiem na wszystkich szczeblach administracji państwowej i samorządowej

• udoskonalanie prawnych, administracyjnych i ekonomicznych mechanizmów wykorzystywania środowiska

• promowanie zasad zarządzania środowiskowego

• negocjowanie z Unią Europejską na temat wymogów stawianych Polsce, rodzaju i skali pomocy (zwłaszcza finansowej)

Zasady polityki ekologicznej państwa

• zasada zrównoważonego rozwoju

Zasada ta została sformułowana podczas Konferencji Narodów Zjednoczonych w Rio de Janeiro w 1992 roku i jest uważana za najważniejszą zasadę polityki ekologicznej państw. Zakłada ona takie prowadzenie polityki i działań w poszczególnych sektorach gospodarki jak i życia społecznego, które umożliwią zachowanie zasobów i walorów środowiska, aby mogły z nich trwale i bez uszczerbku korzystać obecne jak i przyszłe pokolenia.

• zasada przezorności

Zakłada ona, iż powinno się podejmować działania już wtedy, kiedy pojawia się uzasadnione prawdopodobieństwo, iż zaistniał kwestia wymaga rozwiązania, a nie dopiero wtedy, gdy zostanie to naukowo potwierdzone.

• zasada wysokiego poziomu ochrony środowiska

W nierozerwalny sposób wiąże się ona z poprzednią zasadą.

• zasada integracji polityki ekologicznej z politykami sektorowymi

Wynika z potrzeby zrównoważonego rozwoju i wymusza uwzględnianie w politykach sektorowych celów ekologicznych na równi z celami społecznymi i gospodarczymi

• zasady równego dostępu do środowiska przyrodniczego

Rozpatruje się ją w trzech kategoriach:

• sprawiedliwości międzypokoleniowej - zaspokojenie potrzeb obecnego pokolenia z uwzględnieniem potrzeb i stworzeniem warunków dla przyszłych pokoleń

• sprawiedliwości międzyregionalnej i międzygrupowej - zaspokojenie potrzeb społeczeństwa przy uwzględnieniu równoprawnego traktowania potrzeb ogólnospołecznych z potrzebami społeczności lokalnych i jednostek

• równoważenia szans pomiędzy człowiekiem a przyrodą - zapewnienie odpowiedniego funkcjonowania ludzi przy zachowaniu podstawowych procesów przyrodniczych oraz stałej ochronie różnorodności biologicznej

• zasada regionalizacji

Oznacza ona między innymi:

• zwiększenie uprawnień dla samorządu terytorialnego i wojewodów do ustalania regionalnych opłat, normatywów, ulg i wymogów ekologicznych wobec jednostek gospodarczych;

• regionalizowanie ogólnokrajowych narzędzi polityki ekologicznej w odniesieniu do takich obszarów jak:

• obszary silnie przekształcone i zdegradowane lub zagrożone degradacją

• obszary o wysokich walorach przyrodniczych

• zasada uspołecznienia

Zakłada ta zakłada rozwój edukacji ekologicznej społeczeństwa, rozbudzenie jego świadomości i wrażliwości ekologicznej. Ma ona również na celu stworzenie prawnych, instytucjonalnych oraz materiałowych warunków do czynnego udziału obywateli w procesy wykonawcze polityki ekologicznej państwa.

• zasada "zanieczyszczający płaci"

Oznaczać to będzie ponoszenie pełnej odpowiedzialności, w tym materialnej, za skutki zanieczyszczania i stwarzania innych zagrożeń dla środowiska przez sprawcę.

• zasada prewencji

Mówi ona o tym, że przeciwdziałać negatywnym skutkom środowiska należy już na etapie planowania i realizowania inwestycji.

• zasada stosowania najlepszych dostępnych technik (BAT)

Wdrażanie najbardziej ekonomicznych i przyjaznych dla środowiska technologii.

• zasada subsydiarności

Dąży ona do stopniowego przekazywania kompetencji i uprawnień decyzyjnych związanych z ochroną środowiska do szczebli regionalnych lub lokalnych, dzięki czemu problemy mogą być rozwiązywane skuteczniej i efektywniej.

• zasada klauzul zabezpieczających

Jest to zasada szeroko stosowana w Unii Europejskiej, która pozwala państwom członkowskim stosować w uzasadnionych sytuacjach ostrzejsze środki niż te ogólnie przyjęte przez wspólnotę.

• zasada skuteczności ekologicznej i efektywności ekonomicznej

Minimalizacja nakładów na jednostkę uzyskanego efektu. Ocenia się po zakończeniu realizacji poszczególnych inwestycji w ochronę środowiska.

Narzędzia i instrumenty polityki ekologicznej

• Prawo ochrony środowiska i jego dostosowanie do wymagań Unii Europejskiej

Nowoczesny i spójny system ochrony środowiska musi spełniać podstawowe wymagania. Musi być:

• zgodny ze zobowiązaniami międzynarodowymi Polski (w tym z wymaganiami Unii Europejskiej),

• akceptowany przez społeczeństwo,

• możliwy do wdrożenia,

• skuteczny ekologicznie,

• efektywny ekonomicznie;

• Mechanizmy ekonomiczne i rynkowe

• opłaty za gospodarcze korzystanie ze środowiska i wprowadzanie w nim zmian (w szczególności za pobór wód),

• kary pieniężne jako szeroko rozumiany instrument wymuszania przestrzegania norm, nakazów i zakazów oraz innych form regulacji bezpośredniej,

• subsydiowanie ze środków publicznych przedsięwzięć w zakresie ochrony środowiska, w tym rekompensaty za ograniczenia prawa własności związane z obejmowaniem obszarów i obiektów cennych przyrodniczo różnymi formami ochrony,

• obowiązkowe i dobrowolne ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej od szkód ekologicznych,

• system preferencji podatkowych zmierzający w kierunku rozwiązań obowiązujących w krajach Unii Europejskiej,

• rynki zbywalnych uprawnień do emisji zanieczyszczeń

• Mechanizmy finansowania ochrony środowiska

• celowe fundusze ekologiczne, o charakterze ogólnym (fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej) oraz wyspecjalizowanym (np. fundusz ochrony gruntów rolnych i leśnych),

• budżet państwa, budżety samorządowych województw, powiatów i gmin,

• komercyjne instytucje finansowe, w tym zwłaszcza banki, udzielające kredytów na cele ekologiczne na warunkach wynikających z konkurencji rynkowej,

• pozostałe (poza funduszami ochrony środowiska i gospodarki wodnej) niekomercyjne krajowe instytucje finansowe (np. różnego rodzaju fundacje); do tego segmentu zaliczyć można też instytucje komercyjne, w tym zakresie w jakim dzięki zewnętrznemu wsparciu (np. z NFOŚiGW) udzielają one kredytów i pożyczek na cele proekologiczne na warunkach korzystniejszych niż wynika to z sytuacji na rynku finansowym (np. Bank Ochrony Środowiska),

• fundusze pomocowe Unii Europejskiej (PHARE, ISPA, SAPARD);

• zagraniczne instytucje finansowe i inne programy pomocowe (np. Bank Światowy, Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, GEF i inne);

• Wzmocnienie instytucjonalne

Od 1991 roku w Polsce powstały skutecznie działające instytucje wspierające politykę ekologiczną państwa w zakresie:

• finansowania ochrony środowiska (Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej i system funduszy wojewódzkich i gminnych, EKOFUNDUSZ i inne fundacje państwowe i prywatne);

• kontroli w ochronie środowiska (Inspekcja Ochrony Środowiska wraz z siecią laboratoriów wojewódzkich, kontrola parlamentarna poprzez Najwyższą Izbę Kontroli i Państwową Inspekcję Pracy, system kontroli resortowej i branżowej np. w zakresie ochrony przeciwpożarowej, nadzoru budowlanego itp.);

Wiadomym jest, iż instytucje powinny być wzmacniane a ich działalność udoskonalana. Przewiduje się w najbliższym czasie wzmocnienie:

• Ministerstwa Środowiska i instytucji podległych temu ministerstwu

• Inspekcji Ochrony Środowiska

• Inspekcji Sanitarnej

• Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej

• Wydziałów Ochrony Środowiska Urzędów Wojewódzkich i odpowiednich samorządowych struktur na szczeblu powiatów i gmin

• Wydziałów Rolnictwa Urzędów Wojewódzkich i odpowiednich struktur na szczeblu powiatów i gmin

• Planowanie przestrzenne

Najistotniejszymi dla polityki ekologicznej obszarami funkcjonalnymi są:

• obszary leśne, zwłaszcza duże i zwarte kompleksy lasów (puszcze),

• obszary występowania deficytów wody,

• aglomeracje miejskie (obszary intensywnie zurbanizowane i uprzemysłowione),

• tereny sąsiadujące z pasmami i węzłami infrastruktury transportowej o znaczeniu krajowym i międzynarodowym

• obszary występowania kopalin użytecznych oraz głównych zbiorników wód podziemnych,

• obszary rolnicze o dobrych i średnich glebach, predystynowane do rozwoju intensywnego rolnictwa wysokotowarowego,

• obszary rolnicze o słabych glebach, predystynowane do rozwoju ekstensywnego rolnictwa proekologicznego i do produkcji najczystszej i najzdrowszej żywności w oparciu metody uprawy i hodowli przyjazne dla środowiska,

• tereny trwale nieprzydatne dla rolnictwa (tzw. grunty marginalne), predystynowane do rozwoju zalesień lub przeznaczania ich pod inną działalność nierolniczą,

• obszary o wysokich walorach przyrodniczo-krajobrazowych, predystynowane do rozwoju turystyki, krajowej i międzynarodowej,

• pasma i węzły infrastruktury elektroenergetycznej wysokiego napięcia (powyżej 200 kV), wymagające odpowiedniego sterowania zagospodarowaniem ich bezpośredniego otoczenia oraz podejmowania innych działań ukierunkowanych na ograniczanie uciążliwości dla ludzi i środowiska związanych z promieniowaniem elektromagnetycznym oraz emisją hałasu,

• tereny przygraniczne, w szczególnym stopniu poddane oddziaływaniu na stan środowiska ze strony działalności gospodarczej prowadzonej na terytorium państw sąsiadujących z Polską

• byłe i istniejące poligony i bazy wojskowe, stanowiące ważne źródło zagrożenia środowiska substancjami ropopochodnymi oraz innymi zanieczyszczeniami szczególnie niebezpiecznymi (chemikalia, materiały wybuchowe itp.), a w licznych przypadkach także hałasem (zwłaszcza poligony oraz bazy lotnicze).

• Dostęp do informacji, udział społeczeństwa, edukacja ekologiczna

• Badania naukowe i postęp techniczny

Elementy te istotnie wspierają politykę ekologiczną państwa i umożliwiają między innymi realizację zasady stosowania najlepszych dostępnych technik.

• Kontrola i monitoring

Bardzo ważny element stanowi tu poprawa jakości danych o środowisku, gdyż tylko poprawne i dokładne dane pozwalają podjąć trafne decyzje.

Mierniki skuteczności polityki ekologicznej

• Mierniki szczególnie ważne:

• stopień zmniejszenia różnicy (w %) między faktycznym zanieczyszczeniem środowiska, a naukowo uzasadnionym zanieczyszczeniem dopuszczalnym;

• ilość zużywanej energii, materiałów, wody oraz ilość wytwarzanych odpadów i emitowanych zanieczyszczeń w przeliczeniu na jednostkę dochodu narodowego lub wielkość produkcji

• stosunek kosztów do uzyskiwanych efektów ekologicznych

• techniczno-ekologiczne charakterystyki materiałów, urządzeń, produktów (np. zawartość ołowiu w benzynie)

• Mierniki mniej istotne:

• wskaźniki społeczno-ekonomiczne:

1. poprawa stanu zdrowia obywateli

2. spadek umieralności niemowląt

3. zmniejszenie tempa przyrostu obszarów wyłączanych z rolniczego i leśnego użytkowania dla potrzeb innych sektorów produkcji i usług materialnych;

• wskaźniki stanu środowiska i zmiany presji na środowisko:

• zmniejszenie uciążliwości hałasu

• zmniejszenie stopnia degradacji gleb

• zmniejszenie emisji zanieczyszczeń do powietrza

• wskaźniki aktywności państwa i społeczeństwa:

• zakres i efekty działań edukacyjnych

• kompletność regulacji prawnych

• efekty działań w zakresie monitoring

11. Korzyści i niekorzyści scentralizowanej polityki ekologicznej państwa. Warunki sukcesu decentralizacji.

Obserwuje się, iż z czasem coraz więcej różnych funkcji jest cedowana na władze publiczne niższych szczebli. Odnosi się to także do polityki ekologicznej. Zastanowić należy się jednak nad pozytywnymi i negatywnymi skutkami takiego stanu rzeczy.

Główną korzyścią scentralizowanej polityki ekologicznej jest możliwość podporządkowania jej ogólnej polityce ośrodka decyzyjnego (państwa) z uwzględnieniem szczególnych potrzeb danego sektora.

Do niekorzyści scentralizowanej polityki ekologicznej zaliczyć natomiast można:

• Zbyt ogólnikowe podejście i małą elastyczność

• Obciążanie głównego ośrodka decyzyjnego zadaniami szczegółowymi

• Długi czas przepływu informacji od ośrodka decyzyjnego do podmiotów niższych szczebli

• Hamowanie inicjatywy podmiotów niższych szczebli, co odbywa się poprzez ograniczenie ich funkcji do czysto wykonawczych

Powstaje zatem pytanie o warunki powodzenia decentralizacji. Oto one:

• Jasne określenie przez główny ośrodek decyzyjny celów polityki ekologicznej państwa

• Posiadanie środków finansowych na prowadzenie polityki na niższych szczeblach

• Wykwalifikowana kadra w podmiotach niższych szczebla

• Odpowiednie informowanie o polityce i celach działania głównego ośrodka decyzyjnego

• Szczegółowe określenie zakresu odpowiedzialności podmiotów niższych szczebli

Międzynarodowe

Globalne

Krajowe

Krajowe

Lokalne

Lokalne

Lokalne


Lokalne

Lokalne

Lokalne

---