IX Motyw natury w romantyźmie Ważnym elementem romantycznej wizji świata była natura. Romantycy stworzyli nowy sposób myślenia o niej, nową jej koncepcję. Odrzucili oświeceniowe poglądy traktujące naturę, jako wyregulowany mechanizm. Rozumieli ją natomiast jako byt pierwotny, jako twór tajemniczy, uduchowiony, wiecznie żywy. Odkryli tzw. "duszę natury".

Natura w epoce romantyzmu postrzegana była jako byt idealny, wolny od działania czasu, wieczny. Panują w niej doskonałe pierwotne prawa i dlatego jest wolna, niezależna, nieujarzmiona i potężna. Stąd wziął się specyficzny pejzaż romantyczny: noc, wzburzone morze, skały, góry, koloryt rodzimego krajobrazu.

Uwrażliwienie romantyka na piękno natury, na malowniczość krajobrazu potwierdzali poeci w większości swych dzieł, mistrzowską ręką kreśląc opisy przyrody ojczystego pejzażu, okolic, w których przebywali. Mistrzem w tej dziedzinie okazał się Adam Mickiewicz. W "Balladach i romansach" ukazał urok nastrojowej przyrody, pełnej tajemniczości i niewiarygodnych zjawisk. "Potrafił dostrzec piękno ciszy i piękno burzy, urok łagodności i urok grozy. W kategoriach piękna umiał zobaczyć i rzeczy proste i rzeczy tajemne". W "Balladach" przyroda przestała być tłem ludzkich działań, a stała się niemal współbohaterem. W "Świtezi" stworzył Mickiewicz opis tajemniczego jeziora "w wielkim kształcie obwodu", którego brzegów przeciwnych oko nie sięga, "dna nie odróżnia od szczytu, zdajesz się wisieć w otchłani błękitu". Podobny obraz jeziora, w którym woda "burzy się i wzdyma, pieni, wre aż do dna" stworzył Mickiewicz także w "Świteziance". Cisza, "grząska ziemia, nagły szum wiatru, szelest suchej gałęzi, wody jeziora oblane blaskiem księżyca" to właśnie elementy pejzażu "Ballad".

Szczególny stosunek do natury przeciwstawianej kulturze wynikał z filozoficznego pojmowania natury, z przeświadczenia o jedności świata duchowego i materialnego. Obcowanie z naturą wzbudzało u niektórych poetów uczucie niemal mistycznego zespolenia ze wszechbytem, sprzyjało panteistycznej refleksji, poczuciu nieskończoności. Pod wpływem folkloru przyroda pojawiała się także w ujęciach baśniowo-fantastycznych. Stała się ulubionym przedmiotem poetyckiego opisu i podmiotem sztuki romantycznej. Stąd też wywodzi się owa, "romantyczna geografia", odkrywanie odrębności malowniczej kompozycji regionalnego pejzażu i pomników przeszłości. Stosunek uczuciowy do rodzimej przyrody, zachwyt nad ojczystym krajobrazem sprzyjały pogłębieniu patriotyzmu.

Podstawową właściwość natury romantycy widzieli w jej nieustannym odradzaniu się. To odwieczne prawo świadczyło o cudownym, duchowym charakterze natury, a równocześnie uzasadniało romantyczną wiarę w możliwości odradzania się jednostek i narodu.

W swoim rozumieniu natury romantycy wyszli poza dawne, geocentryczne teorie. Sformułowali pojęcie nieskończoności kosmosu, stanowiącego jeden potężny, żywy organizm składający się z niezliczonej ilości połączonych tajemniczymi związkami elementów. Cząstką kosmosu był także człowiek. W ten sposób rozwiązywali romantycy dostrzegalną sprzeczność między "naturą" a "historią" jako tworem ludzkim. Historia okazywała się więc jeszcze jednym elementem kosmicznej całości. Taka koncepcja natury likwidowała także podziały na naturę żywą i martwą. Człowiek traktowany przez romantyków jako element natury, jej "kwiat" był równocześnie swoistym obrazem wszechświata - mikrokosmosem. Dotarcie do własnego wnętrza, do głębi własnej duszy, było równoznaczne z dotarciem do istoty natury. I odwrotnie - znajomość natury, kontakt z nią prowadziły do rozpoznania własnego ja. Natura jako twór żywy i czujący nawiązuje zdaniem romantyków nieustannie kontakt z człowiekiem za pomocą tworzonych przez siebie zjawisk - symboli. Zdolność do czytania natury posiadał lud i romantyczny poeta-filozof.

`'Świteź''

W "Balladach i romansach" najpełniejszy kształt uzyskał wczesnoromantyczny krajobraz. Niknęła zasadnicza opozycja między człowiekiem, a naturą. W literaturze poprzedzającej romantyzm (a także i po romantyzmie następującej) przyroda mogła być tłem ludzkich działań. Tymczasem w balladach Mickiewicza stawała się bohaterem, bo podobnie jak człowiek była syntezą ducha i materii. Pokutujące ludzkie dusze umieszczone w kamieniach i drzewach otaczały rzeczywistość ludzi żyjących. Zaklęte w zioła mieszkanki Świtezi, zamieniona w rybę dziewczyna i skamieniali państwo z pobliskiego dworu ("Rybka"), przemieniony w drzewo strzelec ("Świtezianka"), czy Maryla strasząca nocą w różnych postaciach ("To lubię") uchylali w balladach granicę między światem ludzi, a światem przyrody.

Przez naturę w balladach należy rozumieć z jednej strony zwyczajnie pojętą przyrodę, z drugiej istotę świata tj. prawa nim rządzące, losy ludzi itp.. Natura w znaczeniu przyrody odgrywa w balladach ogromną rolę. Tajemnicze jezioro, na dnie, którego znajdują się ruiny zatopionego miasta, groźne kwiaty rosnące na brzegu jeziora, ich rola w karze udzielonej ruskim żołnierzom, nie mniej tajemnicza postać dziewczyny - Świtezianki, ponury las przez, który zbrodnicza Pani biegnie do Pustelnika, słysząc złowróżbne krakanie wron i hukanie puchaczy, wszystko to na tle ciemnej, wietrznej nocy - oto ważniejsze motywy przyrody, jak widzimy, groźnej, budzącej przestrach, zharmonizowanej z niesamowitymi wydarzeniami, które składają się na treść ballad.

Świat w balladach jest tak samo groźny i budzący strach jak wymienione wyżej szczegóły przyrody. Jest to niepojęty dla zwykłego śmiertelnika układ sił rządzących życiem na ziemi i biegiem historii, a także losami każdej jednostki. Człowiek może tylko biernie poddawać się skutkom działania sił natury, nie mając żadnego wpływu na nie. Natura ta włada za pośrednictwem tajemniczych duchów, rusałek, reprezentujących moce nieziemskie pustelników itp.. Duchy są złe, mściwe, niekiedy po prostu złośliwe.

Niepojęte siły i prawa natury są w balladach wykonawcą kary, która spotyka bohaterów ballad na przykład: strzelca w "Świteziance" za zdradę swej ukochanej, żołnierzy ruskich w "Świtezi", zbrodniczą Panią która zabiła męża "Lilie". Ponure siły natury święcą tu tryumf, a człowiek nie jest zdolny, nie tylko przeciwstawić się ich wyrokom, ale zrozumieć ich sensu. Dlatego to Mickiewicz często używa zwrotów podkreślających niewiedzę lub zdumienie narratora np.:

"Świtezi" dwuwiersz; "Biegają wieści między prostotą

Lecz któż z nich prawdę odgadnie"

lub w "Świteziance" dwukrotnie powtórzona uwaga: "A kto dziewczyna - ja nie wiem". Natura nie odkrywa przed zwykłym śmiertelnikiem swych tajemnic. Można je tylko ułamkowo dostrzec w powieściach ludowych, czasem w zjawiskach przyrody jak np. we wzburzonych toniach Świtezi albo w tajemniczym działaniu kwiatów nadświteziańskich, ale i te ułamkowe tajemnice odkrywa jedynie ktoś, kto reprezentuje owe siły natury jak dziewczyna z zatopionego miasta w "Świtezi"

X Ballada romantyczna

Ballada romantyczna - gatunek literacki, który czerpie tematy z kultury ludowej. Ballady ukazują świat rzeczywisty z elementami fantastycznymi i zagadkową fabułą. Jej cechą jest także synkretyzm rodzajowy.

Narrator jest często niepewny i zdziwiony światem przedstawionym. Posługuje się ogólnikami, pytaniami i wykrzyknieniami, a nawet przyznaje się do niewiedzy. Ballada romantyczna wykazuje pewne związki z sielanką, poprzez typowe dla tego gatunku rekwizyty, scenerię oraz temat, jednak w przeciwieństwie do niej, zawiera elementy grozy. Związek ten jest uzasadniony, gdyż romantyzm we wczesnej fazie rozwoju nawiązywał do sentymentalnej koncepcji świata.

Cechy ballady romantycznej

geneza ludowa;

zawiera akcję;

gatunek synkretyczny - epicki (z elementami liryki i dramatu);

bohater - często ludowy;

połączenie realizmu z fantastyką;

natura:

jest tłem wydarzeń;

jest równoprawnym bohaterem;

tworzy nastrój (tajemniczy i groźny);

wymierza sprawiedliwość;

przesłanie moralne: nie ma zbrodni bez kary;

rytmiczność i melodyjność;

prosty język: elementy stylizacji potocznej i gwarowej.

Cechy ballady romantycznej w `'Świtezi''

- Nastrój tajemniczości i grozy - zatopione miasto, o którym opowiadała kobieta, otoczone jest, podobnie jak jezioro, niezwykłą atmosferą. Położone w ciemnym borze, jest tematem legend i opowieści.

- Fantastyka - miasto zamienione przez Boga na prośbę księżniczki w jezioro, ludzie przemienieni w kwiaty, postać tajemniczej kobiety wyłaniającej się z wody.

- Przyroda - jej bogate opisy są typowe dla epoki romantyzmu; kwiaty, noc, gwiazdy, bór, tafla jeziora - odgrywają ważną dla całego utworu rolę, bowiem tworzą atmosferę całej ballady.

- Historyzm - władca Litwy Mendog oblegany przez siły carskie (historia Litwy i jej walk z Rusią). Postawa kobiet i mężczyzn walczących z wrogiem wprowadza do utworu element patriotyczny.

- Interpretacja - sposób w jaki została dokonana jest typowo romantyczny. Historia powstania tajemniczego jeziora Świteź, kwiatów jest odzwierciedleniem romantycznej koncepcji opisu..

`'Romantyczność''

Ballada opowiada o przeżyciach dziewczyny z ludu - Karusi, która czuje przy sobie obecność zmarłego przed dwoma laty kochanka. Tuli się do niego, skarży się na samotność ("Źle mnie w złych ludzi tłumie"). Jest dzień, lecz jej się wydaje, że wokół panuje noc, gdyż tylko nocą duchy zmarłych mogą odwiedzać żywych. Nagle Karusia traci kontakt ze swym ukochanym. Słyszy pianie kura i widzi zorzę, co oznacza konieczność powrotu duchów w zaświaty. Zdarzenie to obserwują prości ludzie z miasteczka, uczony starzec oraz narrator.

Mędrzec odrzuca taki sposób myślenia i zachowania. Zapewnia, że "nic nie widzi dookoła" a "dziewczyna duby smalone bredzi, a gmin rozumowi bluźni". Natomiast narrator opowiada się po stronie dziewczyny i ludu, a uczonemu zarzuca, iż "nie zna prawd żywych", kierując się tylko okiem i szkiełkiem. Do niego zwraca się z kończącymi balladę słowami, które wyrażają jej główną myśl:

"miej serce i patrzaj w serce"

Ballada stanowi manifest postawy romantycznej poety, ponieważ:

odrzuca filozofię racjonalistyczną, a opowiada się za poznawaniem świata uczuć i emocji

skupia uwagę na wewnętrzych przeżyciach człowieka

wprowadza szeroko pojętą ludowość (bohaterka z ludu, ludowe wierzenia o kontaktach umarłych z żywymi, sceneria małego miasteczka)

łączy świat realny ze światem wyobraźni

posługuje się prostym językiem

XII Bohater romantyczny

Bohater romantyczny jest on gwałtowny, uczuciowy, ma poczucie własnej indywidualności, wyobcowany, samotny (np. Werter). Często też jest poetą (np. Hrabia Henryk z ?Nie ? Boskiej komedii?). Wiecznie zbuntowany wobec świata i reguł nim rządzących, rozczarowany ideałami. Nie ma możliwości zrealizować swoich ideałów, marzeń. Zazwyczaj nieszczęśliwie zakochany. W większości przypadków popełnia Samobójstwo lub ginie.

Pierwsze pokolenie polskich romantyków dojrzewa w czasie gdy Polska traci niepodległość. Historyczne warunki w jakich rozwija się literatura romantyczna powodują, że jej głównym elementem jest patriotyzm, bunt przeciw istniejącej rzeczywistości. Bunt ten wyrażony jest w typach postaci - Konrad Wallenrod czy Gustaw. Główną siłą napędową buntu są ludzie młodzi. Powstaje konflikt młodzi - starzy. Młodość jest wyrazem buntu, chęci zemsty. W związku z patriotyczną służbą przezwyciężony jest indywidualizm. Zwrot jednostki ku wnętrzu, analiza przeżyć wewnętrznych, ucieczka od rzeczywistości. - Nostalgiczne podróże bohaterów Bayrona, samobójstwo Wertera. W Polsce oznacza to tylko kryzys duchowy młodzieńca, który szuka drogi w życiu. Bohater przezwycięża się. W imię wartości narodowych, społecznych. Jego bunt realizuje się występowaniu przeciwko zbiorowości.

Romantyzm polski stworzył model duchowej przemiany bohatera. Rezygnuje ze swojego szczęścia w imię patriotyzmu, staje się nowym człowiekiem. Z koncepcji poety wieszcza, wodza narodu ma on poprzez poezję sprawować władzę nad narodem. Bierze czynny udział w walce, utożsamia swój patriotyzm z religią.

Typy bohaterów romantycznych:

bohater bajroniczny - uosabia romantyczne konflikty moralne i namiętności; twórca: Jerzy Gordon Byron; typ ten widoczny jest w "Giaurze" - główny bohater mści się na mordercy kobiety, którą kochał i później dręczą go wyrzuty sumienia, chroni się on przed znienawidzonym światem do klasztoru; bohater typu bajronicznego to człowiek o nieprzeciętnej indywidualności, skłócony ze światem i ze społeczeństwem, w którym przyszło mu żyć, przeżywający nieszczęśliwą miłość, prowadzącą do tragicznych skutków;

bohater werterowski - utożsamiany z bierną rezygnacją, nostalgią, apatyczną ucieczką w świat wewnętrzny, aż do spokojnie zaplanowanych decyzji samobójczych; twórca: Goethe ("Cierpienia młodego Wertera"); bohater werterowski to ten, który nie umiał znaleźć sensu życia, uciekał od współczesności w świat marzeń i wspomnień;

bohater renejski - francuska odmiana choroby wieku; twórcy: Rousseau, Musset "Spowiedź dziecięcia wieku", Hugo "Nędznicy";

bohater rosyjski - bohater zniechęcony do życia, przygnębiony, nie umiejący znaleźć celu i sensu życia - rosyjska odmiana choroby wieku; twórcy: Puszkin "Eugeniusz Oniegin", "Borys Godunow", Michał Lermontow.

---