ARTETERAPIA I PSYCHORYSUNEK
W TERAPII ZAJĘCIOWEJ OSÓB PSYCHICZNIE CHORYCH
Sztuka po łacinie - „ars”- oznacza umiejętność. Dopiero w renesansie zaczęto wyodrębniać sztuki piękne - malarstwo, rzeźbę, muzykę, taniec, architekturę i wymowę. Obecnie sztuka rozumiana jest szeroko. Do dziedzin sztuki poza podstawowymi -malarstwem, rzeźbą i architekturą- zalicza się sztuki użytkowe, in. rzemiosło artystyczne - tkactwo, ceramikę, stolarstwo, grafikę, zdobnictwo, a także fotografikę, sztukę filmową, telewizyjną, scenografię.
Przedmioty sztuki wytwarzane przez człowieka wyrażają jego potrzeby, przeżycia wewnętrzne ale także wzbogacają przeżycia odbiorcy.
Zainteresowanie sztuką chorych psychicznie datuje się od drugiej połowy XIX wieku. Organizowane są sympozja poświęcone twórczości chorych psychicznie, wystawy malarstwa, grafiki, rzeźby, plenery malarskie dla chorych. Szeroko podkreśla się walory terapeutyczne, jak i diagnostyczne twórczości. Na podstawie analizy plastycznej badacze zajmujący się psychopatologią ekspresji wyróżnili cechy charakterystyczne dla twórczości osób
z zaburzeniami psychicznymi. Analizy te dotyczyły szczególnie osób ze schizofrenią.
Analizę twórczości zaczynamy od:
Analiza treści - odpowiada przede wszystkim na pytanie „Co to dzieło przedstawia?”. Treść może być łatwa do odczytania, jeśli jest to twórczość realistyczna oraz trudna do odczytania lub nieczytelna gdy jest przedstawiona symbolicznie,
Analiza formy - opowiada na pytanie „W jaki sposób przedstawiono treść dzieła?”. W analizie formy istotne są takie cechy jak: linia i jej rola, koloryt i rola barwy, światłocienie, następnie kompozycja, detal i jego znaczenie w ramach całości.
Linie i płaszczyzny pionowe mają coś ze wznoszenia w górę, kojarzą się z ruchem. Efekt porównywany jest do wrażenia, jakie wywiera wysokopienny las czy wnętrze katedry gotyckiej
Linie poziome, faliste, łuki sugerują natomiast bezruch, spokój, kojarzyć się mogą z wypoczynkiem, a czasem z martwotą, bezwładem
Kąty rozwarte mogą wywołać wrażenie swobody, przestrzeni
Kąty ostre wywołują poczucie ciasnoty, skrępowania
Sposób prowadzenia linii jest indywidualny dla każdego człowieka - linia może być prowadzona dynamicznie, miękko, płynnie, a może być jednostajna, nieruchoma, słaba, zesztywniała itd.
Symbolika barw - niektóre są barwami smutku, działają przygnębiająco, przytłaczają (barwy ciemne, zgaszone - czernie, fiolety, brązy); inne wyrażają nastrój pogodny, wesołość, radość (barwy jasne - różne żółcie, oranże, czerwienie); niektóre kolory wyrażają , a także rodzą u odbiorcy niepokój czy agresję - ostra czerwień, a inne działają uspokajająco - błękit, zieleń.
Ustalone przez badaczy zajmujących się psychopatologią ekspresji cechy patologiczne obejmują zarówno formę, jak i treść rysunków i malarstwa osób chorych.
Oto niektóre cechy formy charakterystyczne dla osób ze schizofrenią:
Kreska - sztywna, nieruchoma, rysunek bez ekspresji lub ubogi w wyrazie
Przestrzeń - tendencja do wypełniania wszystkich wolnych przestrzeni, bogata ornamentacja, powtarzanie kształtów i motywów, geometryzacja, przeładowanie szczegółami, często uzupełnianie obrazu napisami, cyframi
Kompozycja - schematyczna, oparta na symetrii lub bezładna, deformacja przedmiotów, zakłócona perspektywa, bezprzedmiotowość, fenomen „przezrocza” (ukazywanie wnętrza człowieka lub przedmiotu, którego nie widać)
Kolorystyka - często jeden lub dwa kolory co łączy się często z ubogą ekspresją, uproszczeniami, stereotypowością, brakiem światłocienia, często występuje stereotypowe używanie jednego koloru - „pacjent przykleja się do koloru” - w kilku pracach. W okresach niepokoju kolory bywają zwykle ostre, żywe, kontrastowe, niekiedy wybrane przypadkowo (stosowanie farb, które są pod ręką), czasem kładzione niedbale, w pośpiechu, nie zamalowane tło. W doborze kolorów przeważają barwy zimne. Na dobór barw ma wpływ rodzaj przyjmowanych leków psychotropowych.
Treść prac - łączy się z treścią przeżyć psychotycznych. Często rysowane są postaci fantastyczne, maszkarony, maski, symbolika często trudna do odczytania
Tematyka - absurdalna, obsceniczno - sadystyczna, motywy kosmiczne, filozoficzne, problemy życia i śmierci
Malarstwo - często przesycone lękiem, wstrząsające w swym wyrazie.
Cechy twórczości osób z depresją:
Linia - szkicowana, wątła
Przestrzeń - częste zapełnianie tylko fragmentu płaszczyzny np. w jednym rogu
Kompozycja - symetryczna, uporządkowana, braki części ciała w schematach człowieka np. brak kończyn
Kolorystyka - dominują barwy ciemne, zgaszone np. czernie, fiolety, brązy - zgodne z przeżywanym nastrojem smutku
Tematyka - nawiązanie do przeżywanych objawów depresji często w formie symboli np. krzyży, grobów, cmentarzy. Czasem w tych pracach uderza dojmująca pustka, smutek lub cierpienie.
Cechy twórczości osób z nerwicami:
Kompozycja - dominuje człowiek często zdeformowany przez okaleczenia, zobrazowany bez jakiejś części ciała bądź przez wyolbrzymienie czy nienaturalne pomniejszenie w sylwetce
Kolorystyka - czasem pastelowa, czasem u osób z cechami histerycznymi wyrazista, pełna kontrastów barwnych, jaskrawa, wręcz „krzycząca”
Tematyka - zwykle treści symboliczne.
ARTETERAPIA posiada ogromne walory autoterapeutyczne, ponadto nie stawia wymogu zwerbalizowania problemu.
W funkcji diagnostycznej dostarcza informacji o problemach nieosiągalnych innymi sposobami komunikowania się. Terapeuta powinien starać się właściwie te komunikaty odczytać i zrozumieć gdyż często umożliwia to wczesne określenie zmian zachodzących w stanie psychicznym pacjenta np. użycie cieplejszego kolorytu przez pacjenta z depresją może świadczyć o pewnej poprawie jego stanu, a pojawienie się symboliki czy kolorystyki kojarzącej się zwykle ze śmiercią o pogorszeniu. Malowanie pejzaży, kompozycji kwiatowych - rokuje dobrze, a zubożenie w kolorystyce, brak światłocieni, wypełnianie przestrzeni drobnymi przedmiotami i stereotypowe ich powtarzanie - źle.
ARTETERAPIĘ można prowadzić indywidualnie lub w formie zajęć grupowych.
UWAGA
Podstawa - to umiejętność nawiązania kontaktu oraz stworzenie bezpiecznej i akceptującej atmosfery.
Warunki do arteterapii - urządzenie wnętrza i zgromadzenie materiałów w taki sposób, aby zachęcało do podjęcia pracy, do wypróbowania własnych sił
i możliwości.
Czasem terapeuta powinien inspirować, czy pomagać w doborze tematu, materiału czy techniki, aby był bardziej aktywny bądź dyrektywny.
Doskonałym sposobem nawiązania więzi jest omawianie prac - wystrzegamy się krytyki czy wątpliwości co do walorów artystycznych pracy. Terapeuta może wysuwać propozycja bądź udzielać rad, gdy pacjent tego oczekuje.
Dla terapeuty ważne jest czy pacjent:
Potrafi sobie zorganizować pracę
Ma możliwość koncentracji i skupienia uwagi
Kieruje się przemyślanym planem
ZAGROŻENIA ARTETERAPII
możliwość ucieczki od świata realnego w świat fantazji, świat przeżyć wewnętrznych często psychotycznych
pogrążenie w autyzmie
pogłębienie izolacji
odwracanie się od zjawisk świata otaczającego i utratę zainteresowań z nim związanych.
Efekty i korzyści płynące z arteterapii
W wyniku procesu twórczego u osoby tworzącej:
zostają uwolnione i odreagowane nagromadzone emocje
zmniejsza się poziom napięcia
zostaje uaktywniona sfera komunikacji niewerbalnej
wzmacnia się poczucie sprawstwa i bezpieczeństwa
zwiększa się poziom samowiedzy i akceptacji siebie
wzmaga się świadomość motywów własnych działań i zachowań
uaktywnia się ekspresja samego siebie i spontaniczność
Arteterapia pozwala na:
rozwijanie własnych działań twórczych
pozawerbalne porozumiewanie się
uzewnętrznienie świata własnych przeżyć i odczuć
zaspokajanie potrzeb: akceptacji, bezpieczeństwa, współuczestniczenia, bycia rozumianym i docenianym,
zrozumienie własnych pragnień, potrzeb
pobudzenie sensoryczne - wielozmysłowe postrzeganie świata
poznawanie innych - zmiana optyki widzenia swoich problemów
akceptacja siebie i innych
kreowanie przestrzeni, poznawanie dystansu i granic
tworzenie pozytywnych nawyków i reakcji
relaks, przyjemność, odpoczynek.
Informacja - www.linie.opus.org.pl
PSYCHORYSUNEK - jedna z metod grupowej psychoterapii
Jest stosowany jako jeden z elementów ogólnego programu leczenia i zaliczany do metod niewerbalnych.
Czas trwania - od 45 do 60 min. Raz lub kilka razy w tygodniu. Technika - rysunek przy pomocy ołówka, kredek, farb lub węgla na temat podany przez terapeutę.
Zawsze - omówienie prac w dwóch etapach:
przez uczestników grupy
przez autora
Cele: uświadomienie i odreagowanie napięć i emocji trudnych do ujawnienia, ukazanie różnych trudnych sytuacji i konfliktów osobistych, poznanie interakcji w grupie, uświadomienie relacji z członkami rodziny, kolegami itp.
Tematy zajęć mogą być tak dobrane, aby służyły różnym zaplanowanym celom. Zajęcia mogą być nastawione na uświadomienie i odreagowanie napięć
i emocji trudnych do ujawnienia, czy też związanych z sytuacjami konfliktowymi, mogą być nastawione na ukazanie różnych trudnych sytuacji
i konfliktów osobistych, czy też dotyczących interakcji w grupie, na uświadomienie przez pacjentów sposobów funkcjonowania i relacji z członkami rodziny, kolegami w racy, pacjentami z sali itp.
Ilość i treść tematów jest praktycznie nieograniczona i zależy od inwencji terapeuty
i aktualnych potrzeb grupy.
Przykłady tematów: „Ja w rodzinie”, „Narysuj trzy domy - dom, w którym mieszkasz, kogo chciałbym wyprowadzić z domu, z kim chciałbyś mieszkać”, „Czego oczekuję od ludzi”, „Moje najbliższe osoby”, „Jaki jestem, a jaki chciałbym być”, „Co zabrałbym na bezludną wyspę”, „Mój aktualny nastrój”, „Co mnie najbardziej złości”, „Ja w trudnej sytuacji”, „Ja wśród ludzi”, „Ja
i personel”, „Moje trzy życzenia”, „Kto lub co cieszy mnie najbardziej” itp.
Zajęcia m ożna organizować również w parach i terapeuta proponuje np. „Co dałbym drugiej osobie”, „Portret drugiej osoby”
Można też zorganizować jedną dużą pracę wykonaną przez całą grupę na dużym arkuszu papieru, na którym każdy z pacjentów wykonuje jakiś fragment. Tematem może być malowanie wspólnego domu, jak urządzilibyśmy się na bezludnej wyspie, malowanie osiedla, w którym chcielibyśmy mieszkać, portret grupy.
Podstawową zaletą psychorysunku jest możliwość prowadzenia tego typu zajęć nawet z osobą bardzo zaburzoną. Uzyskujemy też pogłębioną diagnozę dotyczącą całej sylwetki pacjenta, jego postaw, funkcjonowania, jego życia.
ARTETERAPIA jest niewątpliwie wspólną, niepowtarzalną przygodą pacjenta
i terapeuty w procesie tworzenia, bywa ciekawym a nawet fascynującym zajęciem.
Literatura: „Terapia zajęciowa w psychiatrii”, Z. Koniczyńska, T. Stańczak, W-wa 1989
Oprac. mgr E. Waluga
4