Problemy socjologii małego miasta.
Pojęcie miasta i struktury społecznej.
Małe miasta - leżą zarówno w pobliżu miast dużych, jak i z dala od nich, są uprzemysłowione lub żyją w dużym stopniu z rolnictwa, mają bardzo stare lub zupełnie nowe prawa miejskie, wreszcie - wyglądają bardzo miejsko, z klasycznym rynkiem, ratuszem
i murowaną zabudową, ale mogą być również drewniane, pozbawione w większości miejskich wygód.
W miastach żyją zbiorowości ludzi, uporządkowane według struktury społecznej, kultywujące lub dopiero tworzące tradycje. Społeczności te w bardzo wielu swych cechach
i funkcjach przejawiają ogromne zbieżności z wiejskimi społecznościami lokalnymi. Na kanwie tych społeczności toczy się codzienne życie miasta i to właśnie sprzyja lub przeszkadza w pełnieniu funkcji miejskich. Ze społecznością też wiąże się sposób i styl życia, o którym można mówić, czy jest już miejski, czy jeszcze wiejski, czy sprzyja modernizacji i przemianom, czy tkwi w tradycjach.
Miejsce zamieszkania jest czynnikiem, który determinuje całokształt warunków i szans życiowych poszczególnych jednostek. Jest to bowiem czynnik, który nie tylko ma duży wpływ na wysokość otrzymywanych dochodów i warunki mieszkaniowe, ale również w znacznym stopniu określa możliwości korzystania ze współczesnych zdobyczy cywilizacyjnych, kulturalnych, kształceniowych.
Konstrukcja definicji małego miasta nie jest sprawą prostą. Celem niniejszego artykułu jest przeprowadzenie typologii miasta. Według formalnego i umownego kryterium klasyfikacji możemy określić dolną i górną granicę zbiorowości małego miasta. Słownik pojęć geograficznych podaje, że miasto to jednostka osadnicza o dużym skupieniu domów, którego liczba ludności przekracza 1000 osób, przy czym rolnictwem zajmuje się nie więcej niż 25% jego mieszkańców. Z historycznego i socjologicznego punktu widzenia dolna granica wielkości jest względna. Nie jest to stała liczba, lecz tylko zagadnienie stosunku między wielkością liczebną ludności wiejskiej i miejskiej. Ta druga jest większa od miejskiej zbiorowości lokalnej i łączy się zawsze z gęstszym skupieniem. Oznacza to, że wsie o większej nawet liczbie ludności rozciągają się na znacznych obszarach, a miasta skupiają swoją zbiorowość na stosunkowo niewielkim terytorium. Według P.Rybickiego liczebna wielkość nie jest kryterium rozstrzygającym o charakterze danej zbiorowości lokalnej jako miasta. Twierdzi, że "zbiorowość lokalna staje się miastem, gdy zostaje formalnie uznane za miasto przez zwierzchnią społeczność, przez państwo; gdy w stosunkach europejskich i stosunkach na nich wzorowanych otrzymuje prawa miejskie". Czyli jego kryterium wyróżniającym miasto wśród osiedli jest ich statut prawny, przyznający im tzw. prawa miejskie tj. specjalny typ samorządu.
"Małe miasteczka poniżej 5 tyś. mieszkańców stanowią kategorię najbardziej problemową. Odgrywają ona z jednej strony rolę ośrodków usługowych dla zaplecza wiejskiego, z produkcją pozarolniczą i usługami przeznaczonymi w znacznej części również dla mieszkańców okolicznych wsi. Występują w nich także instytucje organizujące życie gospodarcze i społeczne określonego regionu. Z drugiej strony, społeczność takiego miasta stanowi przeważnie typ pośredni między tradycyjną wiejską społecznością lokalną (...) a zbiorowością typowo miejską (...) odznaczającą się większym wewnętrznym zróżnicowaniem, odmiennym charakterem stosunków międzyludzkich, istnieniem instytucji ponadlokalnych, czyli cechami szerszego układu społecznego". Miasteczka te najczęściej usytuowane są poza szlakami kolejowymi i handlowymi.
Trudno jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, czym jest miasto. W zależności od dominującej funkcji wyodrębnić można miasteczka: administracyjne, sypialniane, przemysłowe, wypoczynkowo- uzdrowiskowe, rybackie, komunikacyjne i rolnicze. Przy czym każde z nich może spełniać jednocześnie kilka funkcji, tak więc typ miasteczka nie jest uzależniony tylko od jego wielkości.
W literaturze możemy spotkać szereg innych prób typologii małych miast. Rybicki rozróżnia cztery typy, które w związku z położeniem geograficznym można określić jako:
"1. miasteczka leżące na odległych i bocznych szlakach komunikacyjnych, tam gdzie nie ma pozarolniczych bogactw naturalnych i gdzie nie powstają ośrodki większego przemysłu, pozostają w swoim składzie - w swej strukturze - tym czym były przed fazą urbanizacji;
2. małomiejskie zbiorowości, które znajdują się w pobliżu rozwijających się ośrodków wielkiego przemysłu lub ich bezpośredniego zasięgu (...), gdzie maleje izolacja małomiejskiego środowiska społecznego i równocześnie ulegają zachowaniu rysy jego odrębności społeczno - - kulturowej; 3. małe miasto znajduje się w zasięgu bezpośrednim tworzącego się wielkiego przemysłu lub gdy zakłady wielkoprzemysłowe powstają wprost w samym miasteczku. Mała zbiorowość miejska rośnie gwałtownie, z miasteczka przeobraża się w miasto średniej wielkości;
4. małe miasto zostaje wchłonięte przez tworzącą się wielkoprzemysłową i wielkomiejską aglomerację". W podziale tym są małymi w punkcie wyjściowym. Tylko dwa pierwsze zachowały swój charakter. Pierwsze pozostające na uboczu dokonujących się w uprzemysłowianym kraju przemian, a drugie pozostawiające w prawdzie cechy ilościowe, ale pod wpływami innego ośrodka miejskiego zostały przekształcone pod względem jakościowym.
Pisząc o społecznych problemach małych miast należy zwrócić również uwagę na charakterystyczne cechy tego rodzaju społeczności. Społeczność lokalna stanowi najczęściej przedmiot zainteresowań jako tło społeczne, w którym przebiegają procesy o masowym zasięgu. W definicji społeczności lokalnej pojawiają się trzy zasadnicze elementy.
Jest to zawsze określona grupa ludzi (mniejsza lub większa) zamieszkujących określony teren. Po wtóre - społeczność lokalna jest zawsze tworem terytorialnym, który składa się z ludzi pozostających z sobą we wzajemnych kontaktach w ramach obszaru geograficznego
i połączonych jedną lub wieloma wspólnymi więziami. Pełną charakterystykę tego rodzaju zbiorowości podaje Antonina Kłoskowska "cechą małej społeczności lokalnej była prócz małych rozmiarów, względna izolacja od pozostałego świata, daleko posunięta samowystarczalność, bezpośrednie, osobiste kontakty wszystkich członków społeczności, oparte na zasadach pokrewieństwa lub sąsiedztwa; identyczność tradycji, norm obyczajowych, wierzeń
i przyzwyczajeń. Mała społeczność lokalna - wieś lub miasteczko - stanowi zintegrowaną całość o wyraźnie określonej strukturze nieformalnej niezależnie od formalnej administracyjnie organizacji, określającej pozycję społeczną poszczególnych jednostek lub rodzin". Tę właśnie grupę ludzi "tworzącą wspólnotę, charakteryzuje bezpośredniość i spontaniczność wzajemnych kontaktów, które wynikają z sympatii i poczucia swojskości". Spędzając życie wśród tych samych znajomych sobie ludzi, jednostka podlega stałej społecznej kontroli. Społeczności te w bardzo wielu cechach i funkcjach przejawiają ogromne zbieżności z wiejskimi społecznościami lokalnymi. Można tu mówić o dychotomii wieś - miastom, czyli rozpadzie na zbiorowości lokalne dwojakiego rodzaju. Pierwszy rodzaj (zbiorowość homogeniczna) to ludność o podobnym rodzaju zatrudnienia i podobnym sposobie życia. Druga heterogeniczna, skupia ludzi o różnym pochodzeniu, ludzi uprawiających różne rodzaje pracy, rozwijających różne rodzaje działalności i różnicujących sposoby swego życia. Małe miasto przestało być samowystarczalne dla swoich mieszkańców. Bardzo często, zwłaszcza w dzisiejszych czasach reform politycznych i gospodarczych, te małe organizmy miejskie nie mogą w pełni zaspokoić potrzeb swoich mieszkańców. Dlatego duży procent ludności opuszcza je w poszukiwaniu atrakcyjnej i dającej satysfakcję pracy i zdobycia takiego wykształcenia, które by w przyszłości umożliwiało uzyskanie awansu społecznego. To między innymi powoduje zanikanie więzów społecznych, zmniejszenie powiązania z krewnymi i sąsiadami, nie występuje dziś u mieszkańców miasta poczucie związania ze swym terenem osiedla, a co za tym idzie miasta. Na terenie miast występuje tendencja do utrzymywania się stałych kontaktów społecznych w oparciu o więzy pokrewieństwa. Cechami takich grup są:
"a) bezpośredni kontakt wchodzących w jej skład osobników;
b) niewyspecjalizowany uniwersalistyczny charakter;
c) względna trwałość;
d) mała ilość członków;
e) względna intytmność wewnętrznych stosunków wzajemnych;
f) dający się ściśle określić i nazwać po imieniu skład członkowski;
g) istnienie świadomości grupowej tzw. przynależność do grupy i identyfikowania się członków z grupą, a także ze sobą nawzajem jako z elementami jednej nadrzędnej całości;
h) istnienie u członków grupy wspólnoty jakichś celów lub ogólnych ideałów życiowych;
i) poczucie wzajemnego uzależnienia w realizowaniu owych celów lub we wcielaniu w życie wspólnych ideałów, odczucie potrzeby pomocy innych członków grupy;
j) oddziaływanie wzajemne między członkami grupy (...)
k) zdolność do jednolitego, zbiorowego działania pod egidą grupy".
Obok rodzin do szerszej społeczności lokalnej zaliczamy grupy sąsiedzkie "są to w myśl potocznej opinii, grupy lokalne, to znaczy grupy, które konstytuuje współmieszkanie na wydzielonym lub niewielkim i względnie zwartym obszarze (...) Sąsiedztwo jako stosunek społeczny powstaje między jednostkami (najczęściej rodzinami) , które łączy czy to wspólność pochodzenia, czy podobieństwo sposobu życia, czy oba te względy razem. Sąsiedztwo jest stosunkiem między cząstkami homogenicznymi, i homogeniczność która nie wyklucza zresztą pewnego stopnia wewnętrznych zróżnicowań, przenosi się na grupy sąsiedzkie". W dzisiejszych czasach stosunki sąsiedzkie ulegają poważnemu osłabieniu. Sąsiedztwo tradycyjne, czyli to które polega na współżyciu i współpracy z rodziną blisko zamieszkującą na codzień występuje głównie wśród rodzin robotników i pracowników o najniższym wykształceniu. Dominuje sąsiedztwo okolicznościowe polegające na współpracy w szczególnych przypadkach, w sytuacjach zaistnienia pewnych potrzeb.
W środowiskach małomiejskich ilość ugrupowań, grup społecznych jest dosyć mała. Główne grupy to wspomniana rodzina, grupa sąsiedzka czy grupy towarzyskie. Jednostka jest włączona w życie tych grup, uczestniczy w nich.
Struktura demograficzna ludności małych miast.
"Przez strukturę demograficzną w ścisłym znaczeniu rozumie się strukturę ludności według płci i wieku. Niektórzy autorzy włączają do pojęcia struktury demograficznej również podziały ludności według stanu cywilnego. W podziałach tych wyróżnia się cztery kategorie: osoby stanu wolnego, osoby pozostające w stanie małżeńskim, rozwiedzionych
i separowanych, wreszcie wdowców i wdowy. W statystyce rodzinnej podstawową kwestią jest liczba i wielkość rodzin". Wszystko to wpływa na procesy ekonomiczne i społeczne, na strukturę zatrudnienia, powoduje przemieszczanie się ludności.
Czynniki te warunkują zarówno produkcję, jak i stopę życiową ludności, rozwój oświaty
i kultury, opiekę nad zdrowiem. Na życie społeczne ludzi wywierają wpływ również czynniki geograficzne. Człowiek wytwarza to co służy mu w zaspokajaniu jego potrzeb, korzysta z tego co znajduje w swoim środowisku geograficznym. Z tego punktu widzenia duże znaczenie ma ukształtowanie powierzchni, klimat, świat roślinny i zwierzęcy, rodzaj gleby, nawodnienie, bogactwa mineralne. Każde zbiorowisko ludzkie działa w warunkach, w których każdy z tych elementów przybiera określone wartości.
Bardzo jaskrawe różnice dzielą stosunek człowieka do środowiska geograficznego od stosunku zwierząt. Stosunek ludzi do przyrody jest w swej istocie społeczny. Zachowanie człowieka poddane jest pewnym zasadom, regułom, normom określanym społecznie. Tych rzeczy musi się uczyć w swoim społeczeństwie, nie są mu dane z tytułu dziedzictwa biologicznego. W stosunku do osobników nowych, wchodzących w społeczeństwo, uczących się jego doświadczenia, struktura stosunków społecznych jest zastaną rzeczywistością. "Zewnętrzne środowisko przyrodnicze wyznacza pewne granice ludzkiego działania - przynajmniej tak długo, jak długo człowiek nie stworzy środków pozwalających mu granice te rozszerzać. Jednakże rola decydująca należy do samego człowieka".
Podziały ludności według płci i wieku stanowią kryterium zbiorowości ludzkich. Oba podziały nie są w znaczeniu statystycznym podziałami równorzędnymi. Podział według płci dzieli zbiorowość na dwie części. Wiek stanowi cechę ilościową, która dzieli według konwencjonalnie przyjętych grup wieku. W strukturze wsi i miast pod względem płci
zachodzą duże różnice w zależności od stopnia uprzemysłowienia. Wszystkie zmiany, które mówią nam o zmniejszaniu lub zwiększaniu zbiorowości ludzkich nazywamy ruchami ludności. Ruch rzeczywisty ma dwa składniki : ruch naturalny i ruch migracyjny. Pierwszy to urodzenia
i zgony. Przy czym jeżeli ilość urodzeń przewyższa ilość zgonów, to mamy do czynienia z przyrostem naturalnym i odwrotnie jeśli liczba zgonów przewyższa ilość urodzin, to mówimy o ubytku naturalnym. Drugim składnikiem jest ruch migracyjny, czyli napływy i odpływy ludności. Poszczególne jednostki lub grupy ludzkie opuszczają swoją zbiorowość lokalną jako miejsce swego zamieszkania i przenoszą się do innej zbiorowości. W małych miasteczkach możemy zauważyć niepokojący proces starzenia się społeczeństwa, ponieważ wyjeżdżający z miasteczek to przeważnie ludzie młodzi, których migracja związana jest z pobieraniem nauki. Po zdobyciu wykształcenia z reguły nie wracają oni do rodzinnego miasta i nie zasilają małomiasteczkowej zbiorowości lokalnej.
Najistotniejsze jednak skutki dla przekształceń struktury demograficznej ma ewolucja modelu rodziny. "Wielkość rodzin miejskich jest na ogół mniejsza od wielkości rodzin wiejskich (...) Dzietność rodzin jest, jak wiele zjawisk demograficznych, zależna od wielu warunków
i czynników społecznych i kulturowych". Jeszcze na początku naszego wieku podstawowym modelem rodziny była rodzina wielodzietna, będąca wynikiem niekontrolowanej rozrodczości. Urbanizacja i uprzemysłowienie spowodowały początek przeobrażeń modelu rodziny - głównie w miastach model średniodzietny. Druga wojna światowa zahamowała normalny proces demograficzny. Na terenach, na których zaobserwowano duże straty ludności męskiej wystąpiły nadwyżki liczby kobiet. Dało się zaobserwować zjawisko obejmowania przez kobiety stanowisk
i miejsc pracy także w zawodach dotąd uważanych za męskie. "Nowe funkcje kobiet wpłynęły także na życie rodzinne. Pozycja kobiety w małżeństwie również uległa zmianie. Nowy model małżeństwa i rodziny zakłada równe partnerstwo obojga małżonków. Samodzielność ekonomiczna kobiety zdobyta przez podjęcie pracy zawodowej wpłynęła także na zmianę wewnętrznych zasad organizacyjnych małżeństwa i rodziny. Ujawnia się to w nowym podziale pracy i obowiązków małżonków".
W wyniku niskiej płodności reprodukcja ludności w miastach jest ujemna i gdyby nie napływ ludności wiejskiej, to miasta powoli by się wyludniły. Przy przenoszeniu się ludności ze wsi do miast i przyjmowaniu przez nią miejskiego stylu życia zmniejsza się potencjał demograficzny. Sprawia to, że elementy kultury wiejskiej przenosi się do miast.
P.Rybicki, Społeczeństwo miejskie, Warszawa 1972, s.73
W.Mirowski, Przemiany społeczne w małym mieście a procesy migracyjne, Wrocław-Warszawa- Kraków- Gdańsk 1976, s.22
P.Rybicki, Przemiany miejskich społeczności lokalnych, w: Przemiany miejskich społeczności lokalnych w Polsce, Warszawa 1974, s.33-35
A. Kłoskowska, Kultura masowa, Warszawa 1964, s.121
J. Węgliński, Społeczne problemy małych miast 1974, s.22
Z.Bauman, Zarys socjologii, Warszawa 1962, s.241-242
P.Rybicki, Społeczeństwo miejskie, Warszawa 1972, s.237
P.Rybicki, Społeczeństwo miejskie, Warszawa 1972, s.91
J.J.Wiatr, Społeczeństwo - wstęp do socjologii systematycznej, Warszawa 1977, s.34
P.Rybicki Społeczeństwo miejskie, Warszawa 1972, s.96
J.Malanowski, Socjologia miasta, Warszawa 1971, s.59