Problem nierówności społecznych jest bardzo bliski myśleniu i odczuwaniu potocznemu.

Nierówności społeczne dotyczą więc nie cech indywidualnych, lecz tego innego rodzaju cech, tych cech pośrednich, które upodabniają do siebie pewne tylko zbiorowości ‐ grupy społeczne, albo pewne tylko lokalizacje w społecznej strukturze ‐ pozycje społeczne (statusy). Inaczej, nierówności społeczne dotyczą sytuacji, gdy ludzie są nierówni sobie nie z racji jakichkolwiek cech cielesnych czy psychicznych, lecz z powodu ich przynależności do różnych grup albo zajmowania różnych pozycji społecznych.

Cóż to są cenione społecznie dobra? Takie, których ludzie pragną, które zaspokajają jakieś ich ważne potrzeby czy aspiracje, przynoszą im satysfakcje.

Trzy rodzaje takich dóbr są najważniejsze: bogactwo, władza i prestiż.

Posiadanie dóbr materialnych (bogactwa) jest upragnione dlatego ponieważ:

1. są one niezbędne do zaspokojenia elementarnych i uniwersalnych wymogów życiowych ‐ pożywienia, ubrania, schronienia itp., czyli mają wartość naturalną,

2. że wymaga ich posiadania kultura, definiując pewne obiekty jako pożądane, a więc nadając im wartość kulturową.

3. Gdy ludzie zaspokoją nawet swoje elementarne potrzeby materialne, to na to miejsce zaraz pojawiają się inne aspiracje, wyższe dążenia.

Drugim dobrem powszechnie cenionym jest władza, panowanie, wpływ na innych ludzi. Po co to jest ludziom potrzebne?

1. Częściowo z przyczyn autotelicznych: posiadanie władzy daje poczucie siły, przewagi, potęgi, znaczenia. Daje także poczucie bezpieczeństwa.

2. Ale co ważniejsze, z przyczyn instrumentalnych: władza jest wymienialna na inne dobra, przede wszystkim ekonomiczne, przynosi lepsze szansę dostępu do tych rzadkich dóbr materialnych, tak przez ludzi cenionych ‐ przez wyższe zarobki, łatwiejsze możliwości manipulacji, lepsze informacje, kontakty osobiste, a także możliwości szantażu czy korupcji. Im bardziej absolutna, im mniej kontrolowalna, tym łatwiej jest wymienialna na pieniądze. Trzecie dobro, które ludzie również powszechnie sobie cenią i które jest także dobrem rzadkim, to prestiż ‐ szacunek, uznanie społeczne, akceptacja, aplauz, sława. Ludzie przywiązują do tego wagę z dwóch powodów. Pierwszy wiąże się z koncepcją jaźni odzwierciedlonej. Ludzie wyrabiają sobie mniemanie o sobie, patrząc na to, jak cenią ich inni. Podwyższanie samooceny daje satysfakcje autoteliczne. Dlatego ludziom sprawia przyjemność, gdy inni ich chwalą, oklaskują, wiwatują, rzucają kwiaty, mdleją z zachwytu. Ale prestiż ma też walor instrumentalny, jest dobrem wymienialnym na inne. Reputacja przekłada się na szansę znalezienia dobrej pracy i wyższe zarobki.

3. Te trzy dobra ‐ bogactwo, władza i prestiż ‐ dzielą ludzi najbardziej, są najważniejsze przy generowaniu nierówności społecznych.

Ale ludzie cenią sobie jeszcze inne wartości, które są w społeczeństwie nierówno rozdzielone. Jednym z nich jest wykształcenie. Wartość wykształcenia też wynika z podwójnych okoliczności. Po pierwsze, z satysfakcji autotelicznych, jakie daje wiedza zaspokajająca typowy dla ludzi impuls ciekawości. Ale po drugie, wykształcenie ma istotną wartość instrumentalną, pomocniczą w stosunku do wszystkich trzech wartości podstawowych. Wykształcenie jest w nowoczesnym społeczeństwie jednym z najważniejszych i uznanych społecznie mechanizmów awansu majątkowego: uzyskania lepszej pracy, lepszych zarobków, wyższego standardu życiowego. Różne społeczności różnią się akcentem kładzionym na wykształcenie jako wartość, naciskiem na uczenie się, czytanie, kontakt z książką, chodzenie do teatru, zwiedzanie muzeów itp.

Zdrowie i sprawność fizyczna. W oczywistym sensie jest to wartość autoteliczna: dobre samopoczucie jest źródłem bardzo silnej samoistnej satysfakcji. Ale jest to także warunek sine qua non wszystkich pozostałych wartości: bogactwa, władzy, prestiżu i wykształcenia. Na ogół choroba lub niesprawność uniemożliwiają osiągnięcie tych dóbr, a w każdym razie ich skonsumowanie czy wykorzystanie

STRATYFIKACJA

Wszystkie omówione dobra czy wartości ‐ bogactwo, władza, prestiż, wykształcenie i zdrowie ‐ mają charakter stopniowalny czy, jak czasem powiadamy, gradacyjny. Można je posiadać w większym lub mniejszym stopniu.

Od najwyższych do najniższych zasobów przebiega pewna ciągła skala, „drabina czy hierarchia.

Poszczególne dobra „stratyfikujące, mogą być pomocne w zdobywaniu innych. Bogactwo może dawać władzę i prestiż.

RUCHLIWOŚĆ SPOŁECZNA

Ludzie zmieniają pozycje społeczne, a także przynależność grupową.

Gdy przemieszczają się pomiędzy pozycjami i grupami ulokowanymi na różnych szczeblach hierarchii stratyfikacyjnych, mówimy o ruchliwości społecznej. Ruchliwość społeczna to teren, na którym szczególnie ostro ujawniają się występujące w danym społeczeństwie stereotypy, przesądy i praktyki dyskryminacyjne. Skrajna sytuacja polega na całkowitym wyłączeniu jakiejś społeczności od szans awansu, na przykład przez odmowę prawa do pracy jakimś grupom emigrantów czy uchodźców

Najprostszy przypadek ruchliwości pionowej to awans zawodowy, czyli uzyskanie wyższej pozycji zawodowej lub wejście do wyższej grupy zawodowej niż ta, z którą jest się aktualnie związanym. Nauczyciel, który zatrudniony zostaje na uniwersytecie, lub dziennikarz, który zostaje ministrem, to zmiana przynależności zawodowej na taką, która przynosi lepsze zarobki, wyższy prestiż, a w drugim przykładzie także więcej władzy. Częstszy jest przypadek awansu w obrębie jednej grupy zawodowej, gdzie zazwyczaj istnieje cały szereg hierarchicznych szczebli. Asystent, który przechodzi na stanowisko adiunkta, lub referent, który zostaje kierownikiem, to pierwsze z brzegu przykłady. Sekwencje takich następujących po sobie awansów nazywamy karierą. Oczywiście kierunek zmian może być przeciwny, ludzie mogą przechodzić do grup niżej ulokowanych w stratyfikacji, spadać na niższe pozycje

Mówimy również o ruchliwości wewnątrzpokoleniowej lub międzypokoleniowej. Bardzo charakterystyczny dla ruchliwości międzypokoleniowej jest awans edukacyjny, tak wyraźny w Polsce po II wojnie światowej: dziadkowie z wykształceniem podstawowym, rodzice średnim, a dzieci wyższym. Czy podobnie, awans zawodowy: rodzice pracujący na roli, a syn inżynier czy lekarz. Ruchliwość międzypokoleniowa jest typowym zjawiskiem wśród imigrantów zarobkowych, którzy w nowym kraju osiedlenia znajdują szansę radykalnego poprawienia swojej sytuacji życiowej.

Klasa Średnia

Wydaje się, iż kluczowym, choć nie wystarczającym, a w wielu wypadkach niekoniecznym warunkiem zasiadania w klubie klasy średniej jest wyższe wykształcenie, a zwłaszcza uniwersyteckim charakterze.

Charakterystycznymi - jak się zdaje - cechami dla przedstawicieli klasy średniej są emocjonalny, a nie tylko rzeczowy, związek z wykonywaną pracą i pracodawcą oraz profesjonalny etos. Trudno tutaj jest mówić o pracoholizmie i zjawisku karosi, czyli śmiertelnym przepracowaniu, ale zawodowe lenistwo z całą pewnością bywa niemile widziane. Sposób zarobkowania i uzyskiwane dochody sprawiają także, iż przedstawiciele klas średnich w sposób charakterystyczny spędzają czas wolny. W strukturze wydatków znaczące bowiem miejsce zajmują kwoty przeznaczane na wypoczynek, sporty, czasem nieco snobistyczne, ale zawsze poprawiające fizyczną kondycję.

UNDERCLASS

W światowej literaturze socjologicznej termin underclass (tłumaczony nie najszczęśliwiej jako „podklasa") pojawił się w końcu lat siedemdziesią­tych XX wieku. Początkowo określał społeczności gett czarnej ludności miast amerykańskich. Były to zbiorowości ludzi wyłączonych z głównego nurtu życia społecznego. Złe warunki ekonomiczne utrudniały powrót do niego zarówno im samym, jak i ich dzieciom. Wewnątrz gett wytwarzała się specyficzna kultura przetrwania, która pomagała przeżyć, ale jednocześnie wzmacniała odcięcie od reszty społe­czeństwa i utrudniała włączenie się do niego. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku termin underclass został przeniesiony do Europy przez badacza brytyjskiego, który dostrzegł w Wielkiej Brytanii podobne zjawisko formowania się zbiorowości ludzi, żyjących w trwałej biedzie. Pojawienie się tego terminu było konsekwencją odkrycia, że w demokratycznych społeczeństwach ponowoczesnych, cieszących się dobrobytem i wyznających zasadę merytokracji, istnieje kategoria ludzi, którzy nie tylko nie korzystają z dobrodziejstw rozwoju gospodarczego, ale są praktycznie wykluczeni ze społeczeństwa.

Underclass to ponowoczesna postać marginalizacji i wykluczenia, któ­re istnieją we wszystkich typach społeczeństw, chociaż w każdym z nich rządzą nimi inne reguły.

Współczesna marginalizacja społeczna nie polega na braku uprawnień, jak to bywało niegdyś, ale na niemożności korzystania z nich. Jak pisze Kazimierz Frieske, „marginalność społeczna w nowoczesnych spo­łeczeństwach wyznaczona jest przez warunki, jakie trzeba spełnić, aby móc korzystać z praw przysługujących, przynajmniej formalnie, wszyst­kim jego członkom [...] dostęp do rynku pracy wyznaczają kwalifikacje, aby skorzystać z ochrony, jaką każdemu gwarantuje system prawny, trze­ba umieć napisać pozew, ale - aby się tego nauczyć, trzeba mieć dostęp do systemu edukacyjnego"

Współczesna marginalizacja jest wielowymiarowa. Nie prowadzi ona jednak automatycznie do powstania underclass. Aby taka powstała, ludzie przede wszystkim muszą być skupieni przestrzennie. Takie skupienie sprzyja wytwarzaniu się subkultury ubóstwa: specyficznych systemów wartości i wzorów zachowań, wzorów organizacji rodziny, uczestnictwa w życiu społecznym, aspiracji edukacyjnych etc. Kultura underclass kojarzona jest często (i nie bez powodu) z brakiem zapobiegliwości i aspira­cji edukacyjnych, wczesnym, samotnym macierzyństwem, przestępczością, narkomanią.

W skupiskach ludzi wykluczonych kultura ta utrwala się, i to tak dalece, że może nie zanikać wraz z polepszeniem się sytuacji materialnej ludzi żyjących w jej kręgu. Przekazywana następnym pokoleniom, za­myka, a co najmniej utrudnia ich drogę do przezwyciężenia sytuacji marginalizacji i wykluczenia. Przynależność do underclass ma tendencję do dziedziczenia.

Bieda w gospodarczo rozwiniętych, zasobnych krajach jest kompro­mitującym zjawiskiem i poważnym problemem. Stanowi on wyzwanie dla ideologów i polityków. Przedmiotem gorących sporów są socjalne funkcje państwa i sposoby ich wypełniania. Dyskusje dotyczące zwalczania biedy ogniskują się wokół trzech głównych kwestii.

• Pierwszą jest ocena zjawiska nierówności. Dla jednych samo ich istnienie jest rzeczą złą i niesprawiedliwą. W związku z tym uważają, że należy zapobiegać nadmiernemu bogaceniu się ludzi przez wprowadza­nie wysokich podatków, a uzyskane środki finansowe przeznaczać na wyrównywanie standardu życia ludzi uboższych. Inni natomiast sądzą, że w nierównościach społecznych, nawet największych, nie ma nic złego. Ważna jest nie rozpiętość nierówności, ale to, aby poziom, na jakim żyją ludzie usytuowani na najniższym stopniu skali nierówności, nie groził ich marginalizacją, oraz aby ich bieda zmniejszała się wraz ze wzrostem kra­jowego bogactwa.

• Drugą jest diagnoza źródeł biedy. Jedni są skłonni widzieć je w wy­darzeniach losowych, takich jak różne postacie upośledzenia fizycznego i choroby, oraz w postawach jednostek, które nie potrafią sobie radzić, nadużywają alkoholu i nie chce im się pracować. Inni przyczyn biedy szukają w systemie społecznym oraz procesach socjalizacji umacniających kulturę biedy.

• Trzecim przedmiotem sporów jest to, w jakim stopniu działania pomocowe powinny być prowadzone centralnie przez agendy administracji państwowej, w jakim zaś przez samorządy lokalne i organizacje poza­rządowe.

Stanowiska zajmowane w tych kwestiach zależą od przekonań ideo­wych i związanych z nimi orientacji politycznych dyskutantów. Niezależnie od tego, jakie stanowiska w danym kraju przeważają i jakie kształty przybierają pod ich wpływem systemy opieki społecznej, zawsze pozostaje podstawowy dylemat: w jaki sposób udzielać pomocy ludziom potrzebującym, aby nie uzależniać ich od niej, ale umożliwiać im, a przynajmniej ich dzieciom, zerwanie z biedą i opuszczenie margi­nesu społecznego, jeżeli już się na nim znaleźli.

Podział na Polskę A i Polskę B.

Badacze najchętniej posługują się jednym z dwóch pojęć: ubóstwa bezwzględnego i ubóstwa względnego.

- ubóstwo bezwzględne, opiera się na pojęciu minimum życiowego, a więc elementarnych warunków jakie musza być spełnione, aby jednostka mogła przetrwać i zachować zdrowie. Ubóstwo dotyczy tych, którzy są pozbawieni podstawowych środków, jak: wystarczająca ilość pożywienia, schronienie i ubranie. Pojecie ubóstwa bezwzględnego ma zastosowanie uniwersalne. Uważa się, że norma odpowiadająca minimum życiowemu jest mniej więcej taka sama dla wszystkich ludzi w podobnym wieku i o podobnej budowie fizycznej, bez względu na to gdzie żyją. O każdym kto żyje w warunkach nie spełniających tej uniwersalnej normy mówi się, że żyje w ubóstwie.

Liniami stosowanymi w definiowaniu ubóstwa bezwzględnego są tzw. minimum egzystencji oraz minimum socjalne (tzw. oficjalne linie ubóstwa).

Minimum egzystencji obejmuje te potrzeby, których zaspokojenie nie może być odłożone w czasie, a konsumpcja niższa od poziomu wyznaczonego tą granicą prowadzi do biologicznego wyniszczenia; poziom minimum egzystencji przyjęto za granicę ubóstwa skrajnego. Jest to koszyk dóbr, niezbędnych do podtrzymania funkcji życiowych człowieka i sprawności psychofizycznej. Uwzględnia on jedynie te potrzeby, których zaspokojenie nie może być odłożone w czasie, a konsumpcja niższa od tego poziomu prowadzi do biologicznego wyniszczenia i zagrożenia życia. W Polsce minimum egzystencji, zwane też "minimum biologicznym", szacowane jest od 1995 r. przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych. IPiSS ustala wartość koszyka minimum egzystencji oddzielnie dla 6 typów pracowniczych gospodarstw domowych (od rodziny 1-osobowej do 5-osobowej) oraz 2 typów gospodarstw emeryckich (1- i 2-osobowych). Kwota, odpowiadająca wartości koszyka minimum egzystencji, wyznacza granicę ubóstwa skrajnego (absolutnego).

Zgodnie z Europejska Kartą Społeczną minimum socjalne powinno zapewniać godziwy poziom życia w danym kraju. Dla jego obliczenia obok wydatków koniecznych do życia na poziomie minimum egzystencji uwzględnia się poziom dochodów niezbędnych do zapewnienia jednostce uczestnictwa w życiu społecznym. Minimum socjalne nie jest to de facto linią ubóstwa lecz linią ostrzegającą, że poniżej tej granicy powstaje zagrożenie ubóstwem. Gdyby porównać minimum egzystencji i minimum socjalne, można by obrazowo powiedzieć, że minimum egzystencji wyznacza dolną granicę ubóstwa, poniżej której zagrożona jest egzystencja człowieka, a linia minimum socjalnego - górną granicę ubóstwa, poniżej której następuje deprawacja potrzeb człowieka i narasta zagrożenie ubóstwem. Stąd minimum egzystencji jest w przybliżeniu o połowę niższe od minimum socjalnego.

Ubóstwo względne, mierzy się przez odniesienie do standardu życia panującego w danym społeczeństwie, z takim założeniem, że ubóstwo jest określone kulturowo i nie można go mierzyć jednakową miarą deprywacji.

Ze względu na etiologię, pochodzenie i podłoże ubóstwo dzieli się najczęściej w literaturze na zawinione i niezawinione.

-ubóstwo zawinione - jest udziałem m.in. ludzi z tzw. marginesu społecznego, czyli alkoholików, narkomanów, osoby, które nigdy nie pracowały, bo odznaczają się chroniczną niechęcią do pracy, itp.

-ubóstwo niezawinione, na ten rodzaj cierpią takie osoby jak: emeryci, renciści, osoby z rodzin niepełnych, rolnicy. W dobie obecnych przemian gospodarczych do grupy tej dołączyła także rzesza bezrobotnych

Można wyróżnić kilka kategorii środowisk ubogich:

Ubodzy pracujący - to osoby posiadające stałe źródła dochodów tyle, że dochody te nie wystarczają aby przekroczyć wyznaczoną w danym społ. linię ubóstwa.

Ubodzy bezrobotni - gdzie możliwe jest wytworzenie kultury ubóstwa.

Ubodzy bezdomni - to osoby praktycznie bez szans na uzyskanie pracy czy chociażby zasiłku dla bezrobotnych, osoby, które nie są w stanie zaspokoić samodzielnie żadnych potrzeb.

Trzy stanowiska dotyczące przyczyny ubóstwa:

1. Teoria skażonych charakterów - ubóstwo uważane jest za wynik indywidualnych wad, ułomności i defektów. Każdy może powiększyć swoje dochody, biedny jest ten kto nie włożył odpowiedniego wysiłku. Istotę tej teorii oddaje formuł „biedny, bo głupi, głupi bo biedny”.

2. Teoria ograniczonych możliwości - ubożenie jednostek pozostaje poza kontrolą jednostki. Biednym jest się dla tego, że nie ma się równego dostępu do szkół miejsc pracy, istnieją różne rodzaje dyskryminacji, czy też z powodu nieodpowiedniej polityki rządu wobec ekonomicznie najsłabszych.

3. Teoria Wielkiego Brata - rząd przez wysokie podatki i liczne programy socjalne prowadzi do tego, że rodziny nie mają motywacji do poprawy swojej sytuacji ekonomicznej i uzależniają się od państwa.

Wykluczenie społeczne

. Niezależnie od tego, czy marginalizacja polega na zdominowaniu i peryferyzacji, czy też na niejednoznaczności pozycji społecznej i wynikającej stąd obcości, a także niezależnie od tego z jaką zbiorowością lub grupą mamy do czynienia, można wyróżnić pewne uniwersalne cechy sytuacji tego rodzaju.

1. Pozbawienie władzy i dostępu do podejmowania decyzji.

2. Mniej praw a więcej obowiązków.

3. Mniej możliwości wyboru a więcej ograniczeń.

4. Mniej możliwości ekonomicznych i niższa pozycja ekonomiczna.

5. Mniej możliwości edukacyjnych, zawodowych, wypoczynku itp.

6. Większe narażenie na skutki społecznych nacisków i kryzysów gospodarczych.

7. Dyskryminacja prawna.

8. Społeczne naznaczanie (napiętnowanie) i praktyki dyskryminujące.

Pierwsza z tych cech sygnalizuje, że osoby ze zbiorowości marginalizowanych mają ograniczoną podmiotowość, czyli ich wpływ na instytucje, od których zależy poziom i jakość ich życia jest ograniczony lub w ogóle takiego wpływu nie mają. Można też powiedzieć, że marginalizacja w tym wymiarze związana jest z uprzedmiotowieniem, czyli z procesem odwrotnym do upodmiotowienia6. Im bardziej człowiek jest uprzedmiotowiony, tym mniejszy ma wpływ na życie swoje i swoich bliskich, jest więc czymś w rodzaju bezwolnego przedmiotu oddziaływań i manipulacji innych ludzi, niezależnie od tego, czy chcą oni mu pomóc, czy wyzyskać swoją przewagę dla własnych korzyści.

Druga z cech to wskazanie nie tylko na to, że członkowie zbiorowości marginalnych mają mniej praw niż ludzie z grup dominujących, ale nierówność w tym względzie wyraża się także nierównym podziałem obowiązków. Na zmarginalizowanych leży zwykle ciężar dowodu, że są dobrymi obywatelami, dobrymi pracownikami, dobrymi rodzicami itd. Grupy dominujące niejako z założenia wypełniają wszystkie obowiązki (obywatelskie, pracownicze, rodzinne). Zmarginalizowani muszą się dodatkowo wykazać, aby potwierdzić swoją przynależność do zorganizowanego i regularnego społeczeństwa, stąd też więcej obowiązków i wymagań wobec nich.

Ludzie ze zbiorowości marginalnych cieszą się mniejszą wolnością niż członkowie należący do grup dominujących. Rozmaite służby zajmują się kontrolą i nadzorem nad tymi, którzy wydają się potencjalnym zagrożeniem dla wartości zawartych w kulturze grup dominujących. Kontrola i nadzór mają rozmaite formy, a im bardziej zaawansowane są środki techniczne, tym większe są możliwości inwigilacji, a więc również naruszania prywatności i ograniczania wolności.

Akcentowanie związków między ubóstwem (niska pozycja ekonomiczna) a marginalizacją i wykluczeniem społecznym jest bardzo częste i wątek ten zostanie omówiony w dalszej części rozdziału.

Dostęp zmarginalizowanych do tego, czym cieszą się w pełni członkowie grup dominujących jest utrudniony nie tylko ze względu na mniejsze możliwości finansowe, ale również ze względu na mniej praw i ograniczoną swobodę działania. Wiele instytucji polityki społecznej funkcjonuje w ten sposób, że warunkami otrzymania świadczeń czyni się brak aktywności (np. brak zatrudnienia, brak dochodów, brak kwalifikacji, brak wiedzy, brak zaradności itp.), która dla większości symbolizuje zintegrowanie i normalność, dlatego też aktywnością warunkuje się dostęp do środków prowadzenia normalnego życia.

W wielu podejściach do marginalizacji zwraca się uwagę na podatność zmarginalizowanych na skutki negatywnych wydarzeń, które dla grup dominujących nie są żadnym zagrożeniem. Inaczej mówiąc, odporność różnych grup na pogorszenie sytuacji w wyniku wystąpienia tego, co się nazywa ryzykami socjalnymi (m.in. choroba, macierzyństwo, utrata pracy, niepełnosprawność, starość), kryzysami gospodarczymi czy klęskami naturalnymi jest zróżnicowana, zmarginalizowani mają ją zdecydowanie mniejszą w porównaniu z członkami z grup dominujących.

Dyskryminacja prawna polega na tym, że akty prawne obowiązując w danym społeczeństwie jawnie dyskryminują jakieś zbiorowości, czyli odmawiają im równych praw z innymi. Klasyczne przykłady dyskryminacji prawnej na dużą skalę to apartheid w RPA, segregacja rasowa w południowych stanach USA i ustawowy antysemityzm w III Rzeszy. Bardziej subtelne przejawy dyskryminacji prawnej mają miejsce również dzisiaj. Prawo jest stanowione przez przedstawicieli dominujących grup i dlatego wyraża głównie ich poglądy i interesy, stąd też jego stronniczość. Wyraża się ona nie tylko w treści prawa, ale również w orzecznictwie sądów.

Wykład 8 Polityka społeczna.

Definicje Polityki Społecznej (leksykon pojęć socjalnych).

Polityka Społeczna - stanowi działalność państwa i jego organów oraz podmiotów samorządowych i organizacji samorządowych także organizacji pozarządowych zmierzających do kształtowania ogólnych wartości pracy i życia ludności porządanych struktur społecznych oraz stosunków społeczno-kulturowych w których przy aktywności obywateli będzie najbardziej efektywne i sprawiedliwe zaspokojenie ich potrzeb w ramach zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego.

Definicja encyklopedyczna - Polityka Społeczna jest to celowa działalność państwa i innych instytucji publicznych w dziedzinie kształtowania optymalnych warunków życia i pracy ludności oraz stosunków międzyludzkich to także nauka o celowym oddziaływaniu na układ stosunków społecznych, przekształcaniu warunków życia ludności.

W zakres polityki społecznej wchodzą:

• Polityka ludnościowa i rodzinna;

• Polityka zatrudnienia i bezrobocia;

• Polityka kształcenia;

• Polityka struktury dochodów i wydatków ludności;

• Polityka wyżywienia, mieszkaniowa, kulturalna, ochrony pracy, ochrony zdrowia, zabezpieczenia społecznego

Zdaniem Juliana Auleyter - Polityka Społeczna posiada dwa podstawowe znaczenia. Z jednej strony jest to działalność państwa, organizacji samorządowych i pozarządowych, które podejmują działanie na rzecz poprawy położenia materialnego, asekuracji przed zagrożeniami życiowymi i wyrównaniem szans życiowych grup społecznie i ekonomicznie najsłabszych. Działalność ta oznacza prowadzenie bieżących działań osłonowych, ale też zapobieganie powstaniu zagrożeń społecznych: jest to bieżące reagowanie na problemy. Z drugiej strony Polityka Społeczna jest określana jako dyscyplina naukowa nazywa się ja nauką o polityce społecznej dla wyraźnego podkreślenia dystansu wobec polityki i działań socjopolitycznych

J. Stępińska wyróżnia 4 sfery polityki społecznej, podkreśla, że ciągłe penetrowanie jest ważnym elementem polityki społecznej. Są to:

a) sfera pracy - jest wg. autorki przedmiotem uwagi dlatego, że niesie ona człowiekowi najwięcej zagrożeń, ale też kryje w sobie największą szansę szczególnie z perspektywy potrzeb samorealizacji. Polityka społeczna w swej sferze formułuje kolejne hasła pracy bezpiecznej, praworządnej, satysfakcjonującej, wyzwolonej od alienacji twórczej i samorządnej jednocześnie. Hasłom tym towarzyszy ciągłe domaganie się prawa do przedsiębiorczości dla wszystkich.

b) sfera dobrobytu - początkowo pojmowana jako domena ekonomiczna zawiera obok materialnego poziomu życia, odpowiedniej ilości i jakości dóbr i usług, takie komponenty jak: czas wolny, zdrowie oraz nadające się do życia środowisko naturalne. Polityka społeczna formułuje tu hasła zabezpieczenia przed niedostatkiem oraz przed bezradnością życiową. Wiąże się to z ustalaniem minimum fizjologicznego i społecznego z prawem do pracy a także prawem do sprawiedliwej płacy oraz własnej zapobiegliwości.
c) sfera ładu społecznego - odnosi się przede wszystkim do instytucjonalnych ram życia społecznego, także do jakości stosunków społecznych oraz szerzej- ustroju gospodarczego i społecznego. Ład społeczny wg. Supryń gwarantuje realizacje takich haseł jak: demokracja, rozwój czy wolność.

d) sfera kultury - jest z perspektywy polityki społecznej ważna nie tylko jako zbiór naczelnych wartości, ale także jako wspólny świat symboli pojęć nabywanych w czasie edukacji bez których nie byłoby możliwe współżycie i porozumiewanie się ludzi, i w ramach tej sfery kultura stanowi podmiot wzbogacający ludzkie życie i wtedy odnosi się do tzw. konsumpcji kulturalnej np. kontakty z dziełami sztuki, ale też stanowi zbiór wzorów zachowań w różnych okolicznościach życiowych, składających się na tzw kulturę społeczną. Formułowane są tu takie hasła jak: równość startu oświatowego, upowszechnianie kultury, kształtowanie aktywnego stosunku do kultury, jednocześnie lansuje się określone wzory osobowe.

Polityka społeczna jako część rządu i samorządu

Początkowo "polityka socjalna", a potem "polityka społeczna" pojawia się w nazwie jednego z polskich ministerstw, czyli staje się oficjalnie częścią polskiego rządu. W 1987 powstało Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej, w 1999 przemianowane na Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Połączono je potem z Ministerstwem Gospodarki, ale to rozwiązanie nie przetrwało długo i ostatecznie w 2004 powstało Ministerstwo Polityki Społecznej odpowiedzialne za dział administracji rządowej zabezpieczenie społeczne (m.in. ubezpieczenia społeczne bez zdrowotnego, pomoc społeczna, organizacje pozarządowe). Kolejny rząd powrócił do połączenia pracy i polityki społecznej w jednym ministerstwie i mamy obecnie znowu Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, które zajmuje się też nowym działem administracji rządowej, a mianowicie sprawami rodziny. Jest to powrót do bardzo długiej tradycji, gdyż już w okresie międzywojennym funkcjonowało w Polsce Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej (do 1932).

Przed 1987 rokiem mieliśmy Ministerstwo Pracy, Płac i Spraw Socjalnych. W 1972 r. „ubezpieczenia społeczne oraz zaopatrzenia emerytalne i rentowe” wracają do kompetencji tego ministerstwa, zostaje mu też podporządkowany Zakład Ubezpieczeń Społecznych.

Od 1960 roku istniał Komitet Pracy i Płac, jako kolegialny organ przy Radzie Ministrów. Na mocy ustawy z 1960 r. „sprawy ubezpieczeń społecznych oraz należące dotychczas do właściwości Ministra Pracy i Opieki Społecznej sprawy rent i zaopatrzeń przechodzą do zakresu działania Centralnego Zarządu Ubezpieczeń Społecznych, któremu nadaje się nazwę Zakład Ubezpieczeń Społecznych”. Powstało wówczas Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej, czyli opieka społeczna przyłączona została do Ministerstwa Zdrowia.

Jeszcze wcześniej, w 1945 r. powstało Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej, a w 1950 r. do Ministerstwa Zdrowia przekazano zadania z zakresu opieki społecznej nad dziećmi do lat trzech oraz nad kobietami ciężarnymi i karmiącymi. Niedługo przedtem wszystkie te kompetencje połączono w Ministerstwie Pracy, Opieki Społecznej i Zdrowia (od 1944 r.). W okresie międzywojennym istniały wspomniane wyżej: Ministerstwo Opieki Społecznej (od 1932 r.) oraz Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej (od 1918 r.).

. We wszystkich urzędach wojewódzkich zostały wyodrębnione Wydziały Polityki Społecznej, np. w urzędzie wrocławskim podzielony został on na oddziały: infrastruktury socjalnej, zabezpieczenia społecznego, zdrowia, pracy, zamiejscowe. Podlegały mu również Wojewódzki Zespół ds. Orzekania o Niepełnosprawności oraz Wojewódzka Komisja Dialogu Społecznego (stan na 2008 rok).

Rząd utożsamia się z władzą wykonawczą, ale potraktowany szerzej obejmuje również władzę ustawodawczą. W Sejmie i Senacie mamy stałe komisje, które zajmują się sprawami z zakresu polityki społecznej, obecnie są to: Sejmowa Komisja Polityki Społecznej i Rodziny i Senacka Komisja Rodziny i Polityki Społecznej.

W okresie PRL stworzono jednolitą administrację państwową, co oznaczało, że nie istniał prawnie wyodrębniony i względnie niezależny samorząd. Po 1989 roku przywrócono tę instytucję (włącznie z samorządami zawodowymi) oraz przyznano jej liczne kompetencje z dziedziny polityki społecznej, z których część stała się zadaniami własnymi. Po reformie z 1999 roku mamy trzyszczeblowy ustrój samorządowy i na każdym poziomie występują związane z polityką społeczną instytucje władcze i administracyjne oraz samorzadowe jednostki organizacyjne, z których najważniejsze znacznie pod względem regionalnego zarządzania i koordynowania powinny mieć Regionalne Ośrodki Polityki Społecznej

Zasady w polityce społecznej określane są jako ogólne dyrektywy i normy działania jakimi powinny kierować się podmioty polityki społecznej w realizacji podstawowych celów. Zasady polityki społecznej wynikają z charakterystycznych orientacji wartości oraz przyjmowanych przez realizatorów koncepcji człowieka, jego motywacji, mocnych i słabych stron, zasadami które są najczęściej artykułowane bądź realizowane w politykach społecznych współczesnych państw są m.in.:

1) zasada przezorności, oznaczająca, że bezpieczeństwo socjalne jednostki nie może być tylko efektem świadczeń ze strony społeczeństwa, ale powinno wynikać także z odpowiedzialności człowieka za własną przeszłość i przyszłość, ale też przeszłość i przyszłość rodziny. Istotna jest tu zdolność do rezygnacji z bieżących korzyści na rzecz zaspokojenia przyszłych potrzeb oraz zdolność do prowadzenia trybu życia, który minimalizuje ryzyko wystąpienia zagrożeń realizacji tej zasady służą zachowania indywidualne np. dbałość o  zdrowie czy zdolność do oszczędzania oraz zachowania zbiorowe związane z organizacją ubezpieczeń wzajemnych.

2) zasada samopomocy przejawiająca się w istnieniu i rozwoju pomocy wzajemnej ludzi zmagających się z podobnymi problemami życiowymi oraz pomocy silniejszych dla słabszych zazwyczaj w ramach małych grup nieformalnych.

3) zasada solidarności społecznej najczęściej rozumiana jako przenoszenie różnego rodzaju konsekwencji i ryzyk socjalnych z jednostek na społeczeństwo. Zasada ta odnosi się wprost ze społecznej nauki  kościoła, która utożsamiana jest z solidaryzmem społecznym oznaczającym wyższość wspólnych interesów członków społeczeństwa nad interesami poszczególnych klas czy warstw.

4) zasada pomocniczości ( subsydiarności) wywodzi się ze społecznej kultury kościoła, oznacza przyjęcie określonego porządku w jakim różne instytucje społeczne dostarczają jednostce wsparcia, gdy nie jest ona w stanie samodzielnie zaspokoić swoich potrzeb. Interpretacja tej zasady wskazuje, że w pierwszej kolejności pomoc powinna pochodzić od rodziny w następnej kolejności od społeczności lokalnej i dopiero na końcu od państwa. Zasada, która w 1997 roku zastała uznana za zasadę konstytucyjna.

5) zasada partycypacji (uczestnictwa) wyraża się ona w takiej organizacji życia społecznego, aby poszczególni ludzie  mieli możliwość pełnej realizacji swoich ról społecznych, a poszczególne grupy mogły zajmować równoprawne  miejsce w społeczeństwie. Oznacza to przede wszystkim prawo do bycia członkiem określonych grup społecznych i zbiorowości oraz do aktywnego ich działania

6) zasada samorządności odnosząca się do wolności i podmiotowości człowieka realizowana jest przez taką organizację życia społecznego, aby jednostki i grupy miały prawo do aktywnego udziału w istniejących już instytucjach społecznych i prawo do tworzenia nowych instytucji w celu skuteczniejszego zaspakajania potrzeb i realizacji interesów.

7) zasada dobra wspólnego- przejawia się to w takich działaniach  władz publicznych, które uwzględniają interesy wszystkich obywateli i polegają na poszukiwaniu kompromisów tam gdzie te interesy są sprzeczne.

8) zasada wielosektorowości polegająca na stwarzaniu warunków dla równoczesnego funkcjonowania publicznych podmiotów polityki społecznej oraz organizacji pozarządowych i instytucji rynkowych.

MODELE POLITYKI SPOŁECZNEJ W PAŃSTWIE UNII EUROPEJSKIEJ

Ze względu na zróżnicowany system świadczeń socjalnych i realizowana politykę społeczną, wyodrębnia się cztery zasadnicze modele polityki występującej w państwach członkowskich unii

1. Model korporacyjny - odnoszący się do modelu motywacyjnego. Jego charakterystyczną cechą jest oparcie się na ubezpieczeniach społecznych zakłada się tu bowiem, że obywatel ubezpieczy się na czas bezczynności zawodowej, np. emerytury, renty. W modelu tym państwo jest gwarantem podstawowego bezpieczeństwa socjalnego ale zadania realizują organizacje pozarządowe. Programy socjalne w tym modelu stanowią ważny dodatek do gospodarki stąd też model ten określany jest jako socjalna gospodarka rynkowa. Chodzi o to aby programy socjalne w jak najmniejszym stopniu zakłócały mechanizmy funkcjonowania gospodarki i służyły rozwojowi gospodarczemu. Potrzeby ludzkie powinny być zaspokajane zgodnie z takimi kryteriami jak staż pracy, wydajność i inne zasługi a zatem prawo do pomocy i wysokości świadczeń. Zależy w tym modelu od statusu danej osoby na rynku pracy. Świadczenia przysługują głównie osobom ubezpieczonym i są obowiązkowe. Model ten funkcjonuje w takich krajach jak: Niemcy, Holandia, Belgia, Austria, Finlandia, parę jego elementów posiada system włoski i francuski.

2. Model rezydualny - nazywany też liberalnym lub marginalnym. Podstawą stabilizacji społeczno - ekonomicznej jest w nim samodzielne zaspokajanie potrzeb socjalnych przez obywateli. Preferuje się tu zasadę samozaradności jednostki. Uznaje się wolność jednostki, wolny rynek państwa za pośrednictwem własnych służb socjalnych i zasiłków w ostateczności i tylko tym którzy sobie nie radzą. Państwowa pomoc jest więc swego rodzaju „ostatnią deską ratunku”. Natomiast wszelkie potrzeby są zaspokajanie w oparciu o rynek prywatny. Model ten opiera się na założeniu, że obowiązkowe ubezpieczenie społeczne uzupełniane są powszechnie służbą zdrowia i zasiłkami rodzinnymi. Te świadczenia gwarantują obywatelom pewne minimum dochodu niezbędne zapewnienie wyższego poziomu bezpieczeństwa socjalnego. Zależy to od indywidualnych decyzji poszczególnych obywateli. Główne zadania polityki społecznej sprowadza się więc do złagodzenia biedy ponieważ przyjmuje się, że większość społeczeństwa jest w stanie zaspokoić swoje potrzeby samodzielnie lub też przy ewentualnej pomocy najbliższych członków rodziny i organizacji charakterystycznych - Wielka Brytania.

3. Model rudymentarny - nazywany też elementarny. Realizowany jest w państwach UE ekonomicznie najsłabszych w których pomoc społeczna opiera się na działaniach dobroczynnych a większość problemów i potrzeb społecznych starają się zaspokoić organizację pozarządową. Państwo ustala pewne minimum socjalne różnicując świadczenia w zależności od sytuacji życiowej. W modelu tym dominują założenia wywodzące się ze społecznej nauki kościoła w tym głównie zasada subsydorności i solidarności zgodnie z którymi problemy społeczne powinny być rozwiązywane na najwyższym szczeblu przez wspólnoty lokalne i religijne. Głównymi podmiotami polityki społecznej są właściwe organizacje pozarządowe. Model ten realizowany jest w takich krajach jak: Portugalia, Hiszpania, Grecja i częściowo we Włoszech.

4. Model opiekuńczy - nazywany instytucjonalno - redystrybucyjny,, czasem nazywany socjalnym. Podstawowym podmiotem działań jest państwo. Stosuje się tu zasadę uniwersalizmu. Polityka Społeczna uważana jest za integralną instytucję w ramach danego społeczeństwa gwarantujący powszechny dostęp do świadczeń i usług opierający się na kryterium potrzeb. Istotą jest tu funkcja redystrybucji dochodów w wyniku uznania zasady odpowiedzialności całego społeczeństwa za dobrobyt i bezpieczeństwo socjalne jednostki. Polityka społeczna w tym modelu obejmuje wszystkich obywateli. Jest tu zachowany powszechny i zasadniczy system ochrony zdrowia, oświaty, rozbudowany system publicznych usług socjalnych dla osób starszych i niepełnosprawnych. Przestrzega się zasad społecznej odpowiedzialności. Państwo gwarantuje opiekę każdemu obywatelowi przez całe jego życie. Model ten realizowany jest głównie w państwach skandynawskich, Szwecja, Dania, Holandia.

DYLEMATY PAŃSTWA OPIEKUŃCZEGO

Dotyczą przede wszystkim kwestii spornych związanych z funkcjonowaniem Państwa Opiekuńczego głownie podnoszonych przez przeciwników tej koncepcji. Przeciwnicy Państwa Opiekuńczego wskazują na to, że biurokratyczny aparat administracji publicznej nie może z uwagi na swoje cechy funkcjonować skutecznie i efektywnie. Jeden ze znanych krytyków koncepcji państwa opiekuńczego Ch. Murray sformułował trzy negatywne prawa publicznej opiekuńczości:

1. Niedoskonałego wyboru - dotyczy tego, że zdaniem autora przyjęcie jakiejkolwiek ogólnej reguły wskazującej na to kto spełnia kryteria otrzymania odpowiednich świadczeń prowadzi do tego, że część osób, które na te świadczenia zasługują ich nie otrzyma.

2. Niezamierzonych nagród - przynajmniej część różnych form pomocy społecznej utrwala zachowania, które przyczyniają się do powstania warunków uzasadniających jej otrzymanie. Z tego prawa wynika, że strategie pomocnicze mogą być nieskuteczne i na dłuższą metę mogą szkodzić skłaniając do powielania błędów i utrwalania się postaw roszczeniowych.

3. Łącznej szkody - pomoc społeczna przynosi określone rezultaty tylko o przypadkach, w których świadczenia skierowane są do osób skłonnych wykorzystać je po to zmienić swoją sytuację. We wszystkich innych przypadkach świadczenia te będą powodowały więcej szkody niż porządku.

Krytyka Instytucji Państwa Opiekuńczego a więc także i strategii opiekuńczych zwraca przede wszystkim uwagę na niezamierzone wtórne efekty opiekuńczego uzależnienia polegającego na tym, że ludzie korzystający ze świadczeń tracą z biegiem czasu własną inicjatywę. Mniej polegają na sobie i własnej zaradności, bardziej zaś liczą na to, że zorganizowane społeczeństwo zajmie się ich kłopotami.

Pojawiają się dylematy w jaki sposób realizować strategie rozwiązywania problemów społecznych aby ludzie nie stawali się jednocześnie stałymi klientami pomocy społecznej. Generalnie propozycje sprowadzają się do wskazań, że odbiorcami pomocy społecznej, powinni być ludzie, którzy wykazują dostatecznie duży wkład w rozwiązywanie swoich problemów.

Inny rodzaj krytyki dotyczący Państwa Opiekuńczego wiąże się z przekształceniem jakim podlega realizacja opiekuńczych strategii rozwiązywania problemów społecznych. Pierwotnie tworzyły one mechanizmy łagodzenia trudności losu ludzi pozbawionych równych szans. Z czasem przybierają one postać praw socjalnych. Oznacza to, że Państwo bierze na siebie obowiązek świadczeń np. zapisane prawa do pracy w konstytucji, które powinny być korzystne.

Polityka społeczna UE obejmuje:

• Politykę zatrudnienia

• Stosunki pracy

• Ustanowienie minimalnych norm zatrudnienia

• Ochronę społeczną

• Bezpieczeństwo i higienę pracy.

Standardy socjalne w Unii Europejskiej zostały wyznaczone przez Europejską Kartę Socjalną, która jest dokumentem rady europy. Podpisana w Turynie 18.10.1961 roku. Państwa członkowskie Rady Europy do której należały państwa członkowskie wspólnoty, zdecydowały o przyjęciu Europejskiej Karty Socjalnej jako głównego wyznacznika poziomu praw socjalnych dla wszystkich krajów wspólnoty. Karta Socjalna składa się z 7 artykułów.

1. Prawo do pracy

2. Prawo do zrzeszania się

3. Prawo do zabezpieczenia socjalnego

4. Prawo do opieki społecznej

5. Prawo rodziny do ochrony socjalnej, prawnej i ekonomicznej

6. Prawo do rokowań zbiorowych. Prawo do strajków

7. Prawo pracowników migrujących i ich rodzin do ochrony i pomocy.

Wykład 9 i 10 Migracje

Polska jest zwykle opisywana jako kraj emigrantów, tzn. taki, w którym skala wyjazdów za granicę jest większa niż przyjazdów cudzoziemców. W istocie, o ile do czasów transformacji napływ do Polski miał jedynie marginalne znaczenie, to migracje Polaków od stuleci miały istotny wpływ na procesy społeczno-ekonomiczne zachodzące w kraju.

Migracja to każde przemieszczenie się ludzi w przestrzeni, które powoduje zmianę ich miejsca zamieszkania lub pobytu. Ruch migracyjny (inaczej: wędrówkowy) jest obok ruchu naturalnego ludności głównym czynnikiem wpływającym na przyrost lub ubytek populacji określonego obszaru.

Rodzaje migracji:

• emigracja - wyjazd,

• imigracja - przyjazd,

• reemigracja - powrót z emigracji czasowej,

• uchodźstwo - ucieczka,

• ewakuacja - zorganizowana przez państwo w celu uniknięcia spodziewanego zagrożenia,

• repatriacja - powrót obywateli z obcego terytorium zorganizowany przez ich państwo,

• przesiedlenie (transfer) - przesiedlenie obywateli danego państwa w ramach jego granicy,

• deportacja - przymusowe przesiedlenie danej osoby lub grupy osób na peryferie danego państwa lub poza jego granice

Podział migracji według różnych kryteriów

Migracje można podzielić na wiele typów, w zależności od przyjętego kryterium. Poniżej przytoczono najczęściej stosowane podziały migracji:

ze względu na czas trwania:

1. migracje stałe - polegają na trwałej zmianie miejsca zamieszkania, 2. migracje okresowe - dotyczą czasowej zmiany miejsca zamieszkania, odbywanej przede wszystkim w celach zarobkowych, edukacyjnych lub wypoczynkowych, 3. migracje wahadłowe - związane z cyklicznymi (codziennymi, cotygodniowymi) przemieszczeniami między miejscem zamieszkania a miejscem pracy czy nauki;

ze względu na kierunek przebiegu:

1. emigracja, 2. imigracja. Dodatkowo wyróżnić można również tzw. migracje powrotne (reemigracja), które oznaczają powrót do dawnego miejsca pobytu (tego z którego wyemigrowano);

ze względu na odległość przemieszczeń:

1. długodystansowe - polegają na przemieszczeniach międzykontynentalnych lub między ważnymi regionami fizycznogeograficznymi, 2. średniodystansowe - odbywają się między krajami lub znaczącymi regionami, które ze sobą sąsiadują, 3. krótkodystansowe - polegają na przemieszczeniach między sąsiednimi miejscowościami lub między dzielnicami większych miast;

ze względu na zasięg terytorialny:

1. wewnętrzne - oznaczające przemieszczanie się wewnątrz danego państwa, zarówno między poszczególnymi regionami, województwami, stanami (międzyregionalne) jak i wewnątrz nich (pomiędzy miejscowościami położonymi w określonym regionie, między dzielnicami miast), 2. zewnętrzne - są związane z przekroczeniem granicy danego państwa;

w zależności od przyczyn:

1. ekonomiczne - odbywające się ze względu na chęć polepszenia swoich warunków materialnych, 2. pozaekonomiczne - polegające na przemieszczeniach o charakterze etnicznym, religijnym, rodzinnym, społecznym itp.; kolejnym z podziałów migracji ze względu na przyczyny jest ich podział na migracje: 1. swobodne - zarobkowe, religijne, matrymonialne, turystyczne, ekologiczne itp., 2. wymuszone - uchodźctwo, deportacje, wysiedlenia, repatriacje;

ze względu na sposób organizacji: w tej grupie wyróżnia się migracje żywiołowe, planowe, legalne, nielegalne, zbiorowe, indywidualne, zorganizowane oraz niezorganizowane.

Do specyficznego typu migracji zalicza się tzw. migracje pozorne, które zachodzą w przypadku zmiany przynależności administracyjnej określonego obszaru zamieszkiwanego przez daną ludność. Przykładem migracji pozornej jest włączenie wsi do miasta (ludność wsi w rzeczywistości nie podlega żadnym ruchom, jednak teoretycznie zmienia miejsce zamieszkania i zostaje zaliczona do ludności miejskiej). Innym ciekawym typem migracji są migracje łańcuchowe, które polegają na osiedlaniu się w miejscu docelowym ludności z tego samego państwa, regionu czy miasta. Powyższa sytuacja jest możliwa dzięki posiadaniu przez migrantów dostępu do informacji o obszarze docelowym (od osób wcześniej emigrujących) jak również z potrzeby poczucia bezpieczeństwa w nowym miejscu, które prościej osiągnąć żyjąc wśród ludzi pochodzących z tego samego regionu, państwa. Częstym efektem migracji łańcuchowych widocznym w wielkich miastach są dzielnice zamieszkane w większości przez przedstawicieli jednej narodowości. Przykładami są np. dzielnica Greenpoint w Nowym Jorku, zamieszkiwana w znacznej części przez Polaków czy liczne dzielnice społeczności chińskiej w wielu miastach amerykańskich, zwane potocznie „Chinatown”.

Uczestnicy migracji nazywani są migrantami. Stanowią oni ludność mobilną, w przeciwieństwie do ludności stabilnej, czyli takiej, która nie uczestniczy w migracjach. Analizując procesy migracji należy zwrócić uwagę na dwie grupy czynników, posiadających istotne dla tych procesów znaczenie

Czynniki (motywy) migracji

wypychające czynniki: ekonomiczne i demograficzne (ubóstwo, bezrobocie, niskie płace, wysoki przyrost naturalny, brak podstawowej opieki medycznej, braki w systemie edukacji), polityczne (konflikty, niebezpieczeństwo, przemoc, korupcja, łamanie praw człowieka), społeczno - kulturowe (dyskryminacja wynikająca ze względów etnicznych, religijnych)

ciągnące czynniki: ekonomiczne i demograficzne ( perspektywy wyższych zarobków, perspektywy poprawy standardu życia, rozwój osobisty lub zawodowy), polityczne ( poczucie bezpieczeństwa, wolność polityczna, społeczno- kulturowe ( łączenie rodzin, migracja do kraju przodków, brak zjawiska dyskryminacji

Mobilność ludności, czyli skłonność do zmiany miejsca zamieszkania jest zróżnicowana w zależności od obszaru którego dotyczy. Przykładem terytorium o wysokiej mobilności ludności są Stany Zjednoczone. Niższą mobilnością charakteryzuje się Europa Zachodnia. Polska należy do obszarów o jeszcze słabszej mobilności. Znaczna mobilność ludności jest czynnikiem sprzyjającym zmniejszaniu się różnic społeczno-ekonomicznych pomiędzy różnymi obszarami.

Mobilność ludności może być ograniczana przez różne bariery, do których zalicza się najczęściej:

• barierę polityczną - przykład: między różnymi państwami świata istnieją liczne ograniczenia w swobodnym przemieszczaniu się ludności np. wizy, migranci ubiegają się również o prawo stałego pobytu w danym państwie;

• barierę językową - przykład: migracja do państwa, w którym używa się języka znanego osobie migrującej jest bardziej możliwa niż wyjazd do kraju, w którym się go nie używa;

• barierę kulturową - decyzję o migracji utrudniają różnice kulturowe między obecnym miejscem zamieszkania a miejscem potencjalnego pobytu docelowego (o wiele łatwiej można się zdecydować na migrację między obszarami należącymi do podobnego kręgu kulturowego niż do odmiennych);

• barierę infrastrukturalną - np. niski poziom rozwoju mieszkalnictwa (ważny czynnik ograniczający mobilność ludności w Polsce).

Przed i po 1 maja 2004 - stare i nowe trendy w mobilności Polaków

Od 1 maja 2004 roku Polacy jako obywatele Unii Europejskiej mogą korzystać z przywileju uczestnictwa we wspólnym rynku pracy. Pomimo faktu, że ze względu na regulacje przejściowe swoboda podejmowania zatrudnienia poza granicami kraju była przez długi czas ograniczona (w pierwszym etapie swoje rynki pracy otworzyły tylko trzy kraje: Wielka Brytania, Irlandia i Szwecja, do dziś ograniczenia w dostępie dotyczą Austrii i Niemiec), można było się spodziewać wzrostu skali mobilności Polaków. Rzeczywistość przekroczyła jednak oczekiwania badaczy i polityków.

Po pierwsze, zmieniła się skala zjawiska, a zwłaszcza jego percepcja na poziomie debaty publicznej. Z danych wynika jednoznacznie, że migracje Polaków nie zaczęły się ani w 1989 roku, ani tym bardziej po przystąpieniu do UE. To proces głęboko zakorzeniony w polskim społeczeństwie. Tym niemniej dynamika mobilności w ostatnich latach sprawiła, że migracja stała się przedmiotem zainteresowania i debaty publicznej, a przy tym, po raz pierwszy w nowożytnej historii Polski, migranci zostali dostrzeżeni przez polityków, co również świadczy o wadze problemu.

Po drugie, co prawda nie zanotowano drastycznych zmian w „zestawie” najważniejszych krajów docelowych, ale znacząco zmieniła się ich relatywna waga. Niemcy - tradycyjny kraj migracji Polaków - stopniowo traci na znaczeniu. Wskazują na to zarówno dane BAEL, jak i dane pochodzące z systemów rejestracji. Obecny, dynamiczny wzrost skali migracji to wynik przede wszystkim masowych wyjazdów do Wielkiej Brytanii i Irlandii (w mniejszym stopniu do innych krajów UE), czyli do krajów, które otworzyły swój rynek pracy w maju 2004, a poza tym struktura ich rynków pracy i oferowane warunki sprzyjają zatrudnianiu Polaków.

Po trzecie - i to być może najwyraźniej widoczna zmiana - modyfikacji uległ profil wyjeżdżających osób. Współczesny migrant z Polski jest relatywnie młody.

. Generalnie więc najnowsze migracje Polaków stały się domeną ludzi młodych (a może nawet bardzo młodych), a dodatkowo - relatywnie dobrze wykształconych.

Po czwarte, przystąpienie Polski do UE zmieniło kwestię legalności migracji Polaków. Przed 1 maja 2004 zatrudnienie na podstawie umów bilateralnych podpisanych w latach 90. było jedną z nielicznych szans legalnej pracy poza granicami kraju, przy czym masową skalę przyjęło w jednym tylko przypadku - migracji sezonowych do Niemiec. Wraz z otwarciem rynków pracy dla obywateli Polski sytuacja ta uległa zmianie i, jak wskazują statystyki, jest to dość skwapliwie wykorzystywane, zwłaszcza przez osoby, które nie mają wcześniejszych doświadczeń migracyjnych. Może to także sugerować, że obecne migracje do Wielkiej Brytanii i Irlandii różnią się zasadniczo od wcześniejszych wyjazdów do Niemiec - jest wielce prawdopodobne, iż osoby, które dziś wybierają kraje anglosaskie, nigdy nie zdecydowałyby się na wyjazd bezpośrednio za zachodnią granicę.

Po piąte, modyfikacji - bo zapewne nie drastycznej zmianie - uległy mechanizmy mobilności. Co prawda sieci migracyjne pozostają efektywnym i często wykorzystywanym „instrumentem” wspierającym mobilność, ale nastąpił masowy rozwój działań rekrutacyjnych. Rekrutacja ta, czy szerzej - mechanizmy zdobywania zatrudnienia, niekoniecznie musi mieć zinstytucjonalizowany charakter. Wraz z rozwojem technologii, skalą dostępu do nowoczesnych metod komunikacji (ponownie - internet) oraz coraz lepszymi kompetencjami językowymi polskiego społeczeństwa zwiększają się szanse na zindywidualizowane formy poszukiwania pracy.

Po szóste, o ile przed 1980 rokiem na wyjazdy decydowali się głównie mieszkańcy obszarów wiejskich, w okresie stanu wojennego nasiliły się wyjazdy mieszkańców dużych ośrodków miejskich, a w okresie transformacji wyjazdy znów zagościły na dobre na obszarach peryferyjnych. Jednakże obserwowana obecnie fala intensyfikacji wyjazdów dotyczy bardziej mieszkańców małych miast niż wsi i dużych ośrodków wzrostu, a do regionów o tradycyjnie nasilonej migracji dołączyły nowe - Świętokrzyskie, Podkarpackie, Lubelskie i Dolnośląskie. To również generuje „wyspowość” całego zjawiska i powoduje, że ewentualne negatywne konsekwencje migracji są o wiele bardziej odczuwalne w skali poszczególnych społeczności

W zasadzie świat można podzielić w/g nierówno biegnącej linii na kraje imigracyjne i emigracyjne. W tych pierwszych następuje wzrost niezadowolenia społecznego powodowanego frustracją wynikłą z np. faktu odbierania krajanom pracy przez cudzoziemców. Natomiast w krajach emigracyjnych panuje przekonanie, że emigracja m.in. złagodzi bezrobocie, zmniejszy nacisk rosnącej populacji na rynek pracy, a tym samym przyczyni się do rozładowania napięć społecznych.

Przy zachowaniu ostrożności, co do uogólniania występujących tendencji przed i po akcesji Polski do UE sylwetce polskiego migranta zarobkowego można przypisać następujące cechy:

- osoba młoda, częściej mężczyzna (18-34/37 lat)

- pochodząca z regionów mniej zurbanizowanych (jako charakteryzujących się większymi różnicami w dochodach z uwagi na poziom bezrobocia i zatrudnienia, np. województwa podlaskie małopolskie, podkarpackie)

- przemieszczająca się zarówno do dużych miast jak i regionów peryferyjnych w krajach przyjmujących

- podatna na sieci migracyjne, związki historyczne i kulturowe

- bezdzietna (czyli o mniejszym obciążeniu do systemów społecznych państwa zatrudnienia, zasadniczo płatnik netto podatków w kraju przyjmującym)

- stosunkowo dobrze wykształcona,

- wykonująca prace nie wymagające zbyt wysokich kwalifikacji (robotnik rolny, pomoc domowa, kelner, robotnik budowlany, kucharz, opiekun/ka dzieci, osób starszych) lub

- wykonująca prace wymagające wąskich specjalizacji (np. dentysta, chirurg klatki piersiowej, anestezjolog, glazurnik, masażysta, informatyk)

- transferująca część zarobków do kraju.

Typy emigrantów:

Liczba naszych obywateli na Wyspach skłoniła naukowców do analizy i określenia typów emigrantów znad Wisły. Wyszczególnione zostały 4 typy:

Bociany (20%) - to typowi migranci sezonowi, głównie zatrudnieni w niskopłatnych sektorach rynku, pracujący na budowach, zazwyczaj w jesieni i zimie. Lecz, o dziwo, tę grupę tworzą również studenci zaoczni, przyjeżdżający do kraju co dwa tygodnie na zajęcia. Celem ich pobytu jest maksymalizacja dochodów przy redukcji kosztów i czasu podróży. Do tej grupy należą również lekarze, lecący na Wyspy na dyżury. Bociany zazwyczaj pozostają w Londynie od dwóch do sześciu miesięcy.

Chomiki (16%) - celem ich pobytu jest maksymalizacja zysków i przeznaczenie ich w kraju na inwestycje typu dom lub mieszkanie. Ich pobyt w Londynie trwa do 2 lat i jest raczej nieprzerwany. Skupiają się na niskopłatnych pracach, lecz podejmują kilka etatów.

Buszujący (42%) - to emigranci, którzy nie są związani z konkretnym miejscem, czy nawet krajem. W tej grupie przeważają młodzi, nastawieni na własny rozwój i mobilni społecznie. Występują we wszystkich sektorach rynku - od niskopłatnych zawodów po wysoko wyspecjalizowane.

Łososie (22%) - osoby te deklarują chęć pozostania na Wyspach na stałe. Powrót do kraju planują jedynie na starość. Charakteryzują się wysokim poziomem asymilacji, co przejawia się w korzystaniu z dobrodziejstw kultury masowej. Nie cechuje ich krótkotrwała maksymalizacja zysku.

Na forum internetowym Polonii w Wielkiej Brytanii rozgorzała wówczas dyskusja. Polacy stwierdzili, że brakuje 5 typu. Wiecznie zapijaczonych, naćpanych misiów koalów. (1% migrantów) Misie koale to Ci którym się nie udało ale którzy pomimo tego nie mają zamiaru wracać do kraju.

Imigracja
Negatywne	Pozytywne
szybki wzrost liczby ludności obcej- często przyrost naturalny wśród imigrantów jest wyższy niż wśród ludności rodzimej w państwach o wysokiej stopie bezrobocia imigracja zarobkowa może prowadzić do powstawania napięć i niezadowolenie wśród rodzimych obywateli możliwe nieprzystosowanie się imigrantów do lokalnych warunków problemy socjalne, np. z zapewnieniem mieszkań, opieki zdrowotnej	zwiększenie zróżnicowania kulturowego społeczeństwa napływ specjalistów różnych dziedzin

Emigracja
Negatywne	Pozytywne
odpływ wykwalifikowanych pracowników, naukowców, specjalistów spadek liczby ludności rodzimej niekorzystne zmiany w strukturze wieku i płci ludności rodzimej rozdzielenie rodzin oderwanie emigrantów od rodzimej kultury	odciążenie rynku pracy i związany z tym spadek bezrobocia polepszenie statusu materialnego rodzin emigrantów napływ dewiz wzrost importu dóbr, szczególnie luksusowych i zaawansowanych technologicznie

Z migracją wiąże się ważne zjawisko tzw. drenaż mózgów. Terminu "drenaż mózgów" (ang. brain drain) zaczęto używać na początku lat 60. dla opisu zjawiska odpływu pracowników obficie wyposażonych w kapitał ludzki, czyli migracji dobrze wykształconych pracowników (np. naukowców) do bogatszych krajów. Ma ona specyficzny rodowód sugerujący wyzysk krajów rozwijających się przez najbogatsze państwa świata za pomocą "wysysania" z tych pierwszych najlepszych kadr. W istocie, większość przepływów tego typu ma miejsce między krajami Południa i Północy. Wbrew pozorom, dotyczy on nie tylko obywateli państw średnio wykształconych, jak Polska, która jest tradycyjnym krajem emigracji, a jej miejsce w gospodarce światowej sprawiło i sprawia, że narażona jest ona na niebezpieczeństwo odpływu specjalistów - również kraje Europy Zachodniej obawiają się wyjazdów swoich naukowców do bogatszych ośrodków badawczych w Stanach Zjednoczonych.

Według niedawnych szacunków w najbogatszych krajach pracuje 1,5 mln wysokiej klasy specjalistów wykształconych w krajach mniej rozwiniętych. Aby się przekonać, że problem jest realny, wystarczy spojrzeć na listę laureatów Nagrody Nobla w różnych dziedzinach nauki. W większości są Amerykanami obcego pochodzenia bądź obcokrajowcami pracującymi w ośrodkach naukowych USA. Jakkolwiek proces ten może niepokoić rządy niektórych państw, to jednak dzięki tej formie migracji najzdolniejsi mają szansę na własny rozwój naukowy, co odbywa się z pożytkiem dla całej społeczności ludzkiej.

Rozmiary emigracji - zwłaszcza, że dotyczy ona w większości ludzi młodych a także fakt, że za granicę wyjechało aż tylu Polaków z wyższym wykształceniem - nie najlepiej rokują dla przyszłości naszego kraju. W szczególności, jeśli chodzi o przyszłą liczbę mieszkańców naszego kraju a także przyszłość naszego systemu emerytalnego.

Wykład 12 Korupcja w Polsce i na świecie

Korupcja (łac. corruptio - zepsucie)

W rozumieniu art. 1 ust. 3 ustawy z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (Dz. U. z 2006 r. Nr 104, poz. 708) korupcją jest obiecywanie, proponowanie, wręczanie, żądanie, przyjmowanie przez jakąkolwiek osobę, bezpośrednio lub pośrednio, jakiejkolwiek nienależnej korzyści majątkowej, osobistej lub innej, dla niej samej lub jakiejkolwiek innej osoby, lub przyjmowanie propozycji lub obietnicy takich korzyści w zamian za działanie lub zaniechanie działania w wykonywaniu funkcji publicznej lub w toku działalności gospodarczej.

KATEGORIE I TYPY KORUPCJI

• Korupcja administracyjna. Jest ona związana ze świadczeniem pozaekonomicznych usług w zakresie oświaty, służby zdrowia, opieki społecznej. Występuje ono w różnych działach administracji publicznej. Przykładami tego typu korupcji mogą być: wpływanie na treść decyzji administracyjnej, przyznanie kredytu, legalizacja pojazdów, wydawanie uprawnień i zdawanie egzaminów państwowych.

• Korupcja gospodarcza. Są to tylko te akty przekupstwa i sprzedaży, które mają miejsce w życiu gospodarczym państwa. Sektor gospodarki, w szczególny sposób jest uzależniony od decyzji instytucji państwowych i społecznych. To w szczególny sposób sprzyja kwitnięciu korupcji. W przypadku takiego typu korupcji, popełniane przestępstwo ma na celu zjednanie osoby pełniącej funkcję publiczną dla swoich celów, osiągnięcie zysków materialnych z działalności gospodarczej. Cechą tego typu korupcji jest jej "długotrwałość" - czas trwania działalności korupcyjnej jest uzależnione od czasu trwania współpracy między dającym i biorącym. To przestępstwo najczęściej jest prowadzone pod pozorem legalnych operacji gospodarczych, finansowych, handlowych.

• Korupcja wyborcza. Ma miejsce wówczas, gdy zachodzi przekupstwo i sprzedajność w związku z wyborami do władz publicznych i ma na celu wywarcie wpływu na sposób głosowania.

• Korupcja polityczna. Jest nią akt przekupstwa i sprzedaży, związany z przejęciem władzy państwowej lub jej utrzymaniem. Może być ono realizowane przy pomocy: nagród, stypendiów naukowych, darów, zapomóg, sponsorowania. Jest oferowaniem stanowisk i korzyści w sektorze publicznym gospodarki. Korupcja polityczna jest nieformalnym wynagrodzeniem polityków za wykorzystanie ich wpływów lub poparcie w konkretnych sytuacjach, np. zajmowanie miejsc w radach nadzorczych, pobieranie wynagrodzeń bez świadczenia pracy, diet i innych apanaży czy korzyści tylko z tytułu pozostawania w określonym układzie władzy państwowej.

• Korupcja samorządowa. Jest to oferowanie stanowisk i korzyści dla polityków lub urzędników w sektorze powiązanym z gospodarką komunalną i usługami na rzecz miast i gmin. Ten rodzaj korupcji jest bardzo rozpowszechniony w związku z faktem, iż większość spraw związanych z realizacją inwestycji czy obsługą mieszkańców jest załatwiana na szczeblu lokalnym.

• Korupcja legislacyjna. Jest to wpływanie na kształt ustawodawstwa w zamian za korzyści dla parlamentarzystów. Zjawisko to jest ściśle powiązane z lobbingiem, ale występuje tylko wówczas, gdy w zamian za poparcie konkretnych rozwiązań następuje określona forma zapłaty nie związana tylko z poparciem wyborczym (np. finansowa w naturze, poprzez specjalne usługi itp.)

• Korupcja koncesyjna. Jest to stwarzanie sztucznych barier w celu uzyskania korzyści. Najczęściej jest związana z wydawaniem decyzji administracyjnych przy pozwoleniach, zezwoleniach, licencjach czy koncesjach. Stwarzanie "sztucznych" trudności ma za zadanie wytworzyć u przedsiębiorcy przekonanie, że bez uzyskania specjalnej "pomocy" od urzędnika niemożliwe jest załatwienie sprawy.

• Korupcja informacyjna. Polega ona na sprzedaży ważnych informacji będących w posiadaniu władz publicznych, których wcześniejsze posiadanie przez biznes może umożliwić osiągnięcie specjalnych zysków. Korupcja informacyjna może też oznaczać sprzedaż informacji będących w posiadaniu jednostek prywatnych np. spółek giełdowych, władz giełdy, maklerów, zarządów spółek itp., których wykorzystanie niejawne może narazić pozostałych akcjonariuszy na straty.

• Korupcja w zakresie zamówień publicznych. Jest tym rodzajem, który jest najszerzej opisany. Korupcja ta polega na oferowaniu korzyści urzędnikom w zamian za uzyskanie zlecenia lub zamówienia. Korupcja w zakresie zamówień publicznych jest bardzo zróżnicowana i może dotyczyć różnych faz procesu realizacji zamówienia publicznego.

• Korupcja w zakresie zamówień prywatnych. Jak okazało się korupcja występuje również w kontaktach pomiędzy firmami prywatnymi. Dotyczy to zwłaszcza nieuczciwości w służbach zaopatrzenia lub zakupów, które często uzależniają zakup towaru od dostawcy, od uzyskania od niego osobistych korzyści. Sytuacje tego typu są bardzo częste np.: w sieciach supermarketów

STRUKTURA POJĘCIA KORUPCJI

(Chrustowski T., Prawne, kryminologiczne i kryminalistyczne aspekty łapówkarstwa)

Warunki sprzyjające korupcji

• Relatywnie wysoki udział własności państwowej, gospodarka etatystyczna

• Brak jasnych zapisów prawnych i duża uznaniowość decyzji stąd wynikająca; skomplikowane i regulujące zbyt wiele dziedzin życia prawo

• Słaba władza sądownicza

• Zbyt duża władza w rękach urzędników; brak lub niewielka odpowiedzialność karna za podejmowane przez nich decyzje

• Brak przejrzystości w podejmowaniu decyzji przez rząd; nieuregulowanie prawne kwestii lobbingu

• Interakcje w ramach wspólnych przedsięwzięć gospodarczych pomiędzy państwem a przedsiębiorstwami prywatnymi; niejasne zasady przeprowadzania przetargów publicznych; nieprzejrzyście prowadzone procesy prywatyzacyjne

• Obecność licznych świadczeń, dotacji i zasiłków wypłacanych przez państwo

• Skupienie mocy podejmowania decyzji, reżimy niedemokratyczne (centralizacja)

• Zaangażowanie dużej ilości pieniędzy publicznych w jakiś projekt

• Zamknięte kliki dbające o własne interesy, sieci kolesiowskie ("old-boy" networks)

• Mały nacisk na zachowanie procedur prawnych

• Źle opłacani urzędnicy państwowi

• Apatyczny i niezainteresowany lub bezkrytyczny i łatwo dający się prowadzić demos, niewystarczająco zaangażowany w monitorowanie sfery działań politycznych

• Zbyt słabe więzy społeczne

• Mała wolność wypowiedzi i mała wolność mediów

• Brak programu prewencyjnego w społeczeństwie

CZYNNIKI PRZYCZYNOWE KORUPCJI - zjawiska i procesy sprzyjające popełnianiu przestępstw łapówkarstwa. Dzielimy je na:

CZYNNIKI O CHARAKTERZE PRZEMIOTOWYM:

• błędnie pojęty interes - potrzeby szkodliwe dla interesu społecznego oraz warunki i środki prowadzące do ich zaspokojenia (np. ukrycie faktu przestępstwa, sfałszowania dokumentów, prowadzenia życia ponad możliwości wynikające z uzyskiwanych legalnie dochodów);

• przymuszenie - najczęściej spotykane to wykorzystanie sytuacji i zależności, żądanie, uzależnienie, podżeganie;

• trudność - której źródłem są występujące braki, niedostatki (np. trudność w zaopatrzeniu w niezbędne surowce, w zbyciu mało atrakcyjnych produktów, w uzyskaniu dobrze płatnej pracy, w nabyciu przedmiotów deficytowych, w dostaniu się na wyższą uczelnię, w uzyskaniu różnych zezwoleń (na prowadzenie działalności handlowej, usługowej);

• osiągnięcia wychowawcze - w zakresie kształtowania dojrzałych postaw społecznych, obywatelskich, likwidacji społecznych nawyków oraz destruktywnych form współżycia społecznego, które mają wpływ na sposoby pokonywania trudności;

• niedostatki organizacyjne przedsiębiorstw, instytucji państwowych i społecznych;

• funkcjonowanie klik - przez które rozumieć należy nieformalne grupy społeczne, mające cele niezgodne z celami instytucji, w ramach której powstają. Kliki tworzą się dość często na zasadzie wspólnej przynależności do jakiejś komórki służbowej lub zajmowania zbliżonych hierarchicznie stanowisk (np. grono personelu kierowniczego „żerującego na przedsiębiorstwie”, zagarniającego dla siebie bezprawne korzyści, grupa pracowników podległych, zabiegająca o zapewnienie sobie wysokich zarobków w drodze łapówkarstwa);

• niewłaściwa polityka kadrowa oraz brak skutecznej kontroli - droga awansu stoi otworem przed każdym człowiekiem ideowym, zdolnym, wykształconym. W rywalizacji o awans niestety wygrywa niekiedy osobnik nie najlepszy, lecz najsprytniejszy oraz najbezwzględniejszy. Spotyka się więc na stanowiskach dostarczających okazji do popełnienia przestępstw łapówkarstwa (np. w aparacie kontroli) ludzi niesprawiedliwych, nieuczciwych, zachłannych, karierowiczów, ludzi o wypaczonych potrzebach, których zaspokojenie jest sprzeczne zarówno z indywidualnym interesem danej osoby, nawet interesem społecznym.

• tolerancyjny stosunek osób sprawujących funkcje kierownicze do popełnionych przestępstw łapówkarstwa - w ten sposób powstaje atmosfera korupcji w danej instytucji .

• wadliwa ewidencja wartości materialnych - sprawia, że istnieje łatwość i prostota osiągnięcia przestępnego rezultatu, a także możliwość ukrycia bez większych trudności śladów przestępstw.

• niesprawny system prawny;

• brak jasnych przepisów i praw, które regulowałyby działania na styku gospodarki i polityki (zwłaszcza dotyczące udzielania kredytów, zwolnień podatkowych, celnych, przetargów, prywatyzacji);

• źle działająca, niesprawna administracja;

• motywy działania i moralność obywateli;

• poczucie przymusu;

• tańsze załatwienie sprawy;

• szybsze załatwienie spraw;

• chęć ratowania zdrowia, życia;

• chęć uniknięcia kary, mandatu;

• chęć dorobienia się, wzbogacenia;

• brak zasad moralnych, nieuczciwość ludzi;

• przyzwyczajenie do łapownictwa z czasów poprzedniego ustroju;

• przekonanie, że korupcja występuje we wszystkich społeczeństwach i w każdych czasach;

• chęć okazania wdzięczności;

• podnoszenie efektywności własnych działań;

• większa rzetelność i dokładność urzędników w załatwianiu spraw;

• kultura polityczna;

• brak kodeksów zawodowych, wskazujących właściwe zachowania i określających zakres działalności poszczególnych grup zawodowych;

• nieprzestrzeganie istniejących kodeksów zawodowych;

• gospodarka państwa;

• niedostatek niektórych towarów i usług;

• nadmierna władza poszczególnych urzędników;

• dowolność podejmowanych decyzji;

• zaniedbywanie obowiązujących procedur i brak kontroli wypełniania tych procedur;

• słabość kontroli wewnętrznej;

• nierówny dostęp do informacji;

• brak personalnej odpowiedzialności za podejmowane decyzje, w tym brak jasnego uregulowania i określenia kompetencji;

• brak działań antykorupcyjnych, w tym zwłaszcza niedoskonałość systemu weryfikacji deklaracji majątkowych, składanych przez urzędników.

CZYNNIKI O CHARAKTERZE PODMIOTOWYM - zwracając uwagę na czynniki związane z osobowością przestępcy zwraca się uwagę na przyczyny, które doprowadziły go do popełnienia konkretnego przestępstwa:

• niska kultura współżycia i współpracy - kultura środowiska kształtuje osobowość ludzi wchodzących w skład określonego systemu, wszczepia im konkretne wartości, nakierowuje ich aspiracje, podporządkowuje ich postępowanie normom społeczno-obyczajowym, podsuwa im wzory osobowe do naśladowania;

• dysharmonia wynikająca z dysproporcji kwalifikacji zawodowych i moralnych pracowników w stosunku do wykonywanych przez nich zadań służbowych - a w szczególności niekomplementarność w relacji: kwalifikacje zawodowe - kwalifikacje moralne -zadania służbowe;

• wykształcenie - poziom wykształcenia sprawców przestępstw korupcyjnych, to ze względu na wymagania służby publicznej, znajduje się powyżej średniej;

• poziom kultury moralnej - fakt popełnienia przestępstwa łapówkarstwa jeden raz wskazuje na wystąpienie u sprawcy negatywnych cech moralnych, zaś popełnianie tych przestępstw przez danego sprawcę wielokrotnie wskazuje na to, że te negatywne cechy moralne są już u niego głęboko zakorzenione. Każdy przypadek sprzedajności od strony moralnej jest przejawem braku uczciwości funkcjonariusza publicznego przede wszystkim wobec państwa;

KONSEKWENCJE KORUPCJI

KONSEKWENCJE MORALNE I KULTUROWE:

• spadek standardów etycznych społeczeństwa;

• zanik wzajemnego zaufania osób uczestniczących w obrocie społecznym i ekonomicznym;

• redukcja kapitału społecznego.

• hazard moralny - przesuwanie spłaty dobrowolnie zaciągniętych zobowiązań na innych (np. wręczanie łapówek w celu przyspieszenia uzyskania pozwolenia prowadzić będzie do jeszcze wolniejszego tempa wydawania pozwoleń w celu „zgarnięcia” wyższych łapówek).

• obniżenie etyki pracy - które jest konsekwencją myślenia, że zaniedbanie i zwłoka popłacają. Długoletnia korupcja prowadzi do sytuacji, w której zaniedbanie i zwłoka stają się sposobem życia, cechą charakteru narodowego;

• premiowanie sukcesem bezwzględności, niemoralności, chamstwa i skandalu.

KONSEKWENCJE SPOŁECZNE:

• pogłębienie przywilejów i nierówności społeczne - korupcja zwiększa władzę wysoko postawionych w hierarchii politycznej, łącznie z władzą implikowania i szantażu, ponieważ praktycznie każdy może stać się obiektem uwikłania lub szantażu;

• zredukowanie mobilności społecznej - udział stosunków pokrewieństwa, powinowactwa, przyjaźni, znajomości zwiększa się kosztem stosunków „na odległość ręki”. Przejrzystość stosunków rynkowych opartych na wydajności i mobilności spada. Osobnicy raczej lepiej usytuowani niż lepsi pną się w górę skali dochodu i znaczenia, osobnicy wydani, inteligentni i lepsi stoją w miejscu lub opadają w dolne rewiry skali dochodów i znaczenia. Ograniczona lub perwersyjna mobilność społeczna nie dostarcza dobrych prognoz dla przyszłych sukcesów ekonomicznych lub integracyjnych krajów oddających się korupcji.

KONSEKWENCJE PRAWNE:

• korozja szacunku dla prawa - stwarza zapotrzebowanie na wzrost regulacji prawnej obrotu gospodarczego, na rozmyślne używanie przez biurokrację nieprecyzyjnego, poddającego się różnym interpretacjom języka, na tworzenie luk prawnych;

• kompromitacja idei konkurencji oraz konkurencyjności - ponieważ sukcesu w środowisku skorumpowanym nie można osiągnąć nie uczestnicząc w praktykach korupcyjnych;

• zawód kupca lub przedsiębiorcy kojarzy się z nieczystymi interesami, oszustwami i ofertami łapówek. Odbiera to legitymację moralną systemowi rynkowemu;

• erozja pewności prywatnych praw własności - ponieważ inwestorzy liczą się z możliwością korupcyjnego działania menadżerów, liczą się też z możliwością ubytku ich substancji majątkowej, dlatego w kraju skorumpowanym skłonność do inwestycji, a może także do oszczędzania będzie niższa niż w środowisku pozbawionym korupcji. Raz utrwalona korupcja może ułatwiać argumentacje o nieefektywności systemu rynkowego, o niewydajności i niesprawiedliwości kapitalizmu, o potrzebie rozwiązań socjalistycznych itd.

KONSEKWENCJE EKONOMICZNE I POLITYCZNE:

• wzrost kosztów inwestycji i produkcji rosną - ponieważ obejmują między innymi transfery łapówkowe, niewygodę ukrytej akcji w ewentualnej transakcji wiązanej, konsekwencje zatwierdzenia nieoptymalnych parametrów; efektem tego jest redukcja efektywności zainwestowanych środków, spadek wydajności produkcji;

• dekoncentracja i despecjalizacja skorumpowanych - potrzeba prowadzenia podwójnej księgowości, potrzeba ponoszenia kosztów utrzymania tajemnicy nielegalnych transakcji przez długi okres czasu. Rosną koszty transakcji;

• tempo wzrostu gospodarczego maleje;

• poszczególne projekty okazują się nadmiernie rozbudowane lub nieekonomiczne z uwagi na fakt, że realizacja wielkich projektów oznacza wzrost dochodów z łapówek. Powstaje droga prowadzona do nikąd, szkoła lub szpital rozpoczęty, lecz nigdy nie skończony. Jedyną przyczyną budowy tych obiektów była bowiem potrzeba otrzymania łapówki przez urzędnika w potrzebie, finansowana po części z podatków;

• ubocznym efektem nadmiernych inwestycji jest wznoszenie wysokich barier wejścia na rynek przez ewentualnych konkurentów. W efekcie intensywność konkurencji spada. Z perspektywy problemu inwestowania od strony sektora publicznego korupcja może z początku przyczynić się do wzrostu inwestycji publicznych kosztem inwestycji prywatnych, ponieważ urzędnicy decydujący o inwestycjach publicznych pragną, przy okazji, upiec swoją pieczeń. Na dłuższą metę jednak rozmiary inwestycji publicznych kurczą się na rzecz zwiększonych wydatków bieżących z budżetu, z powodu braku środków publicznych. W skorumpowanym środowisku niepewności prawnej infrastruktura fizyczna (sieć telefoniczna, bankowa, sieć kanalizacyjna, gaz, elektryczność, sieć dróg, mostów, ochrona środowiska itd.) popada w zaniedbanie, a superstruktura duchowa państwa (szkolnictwo wszystkich szczebli, szpitale i ochrona zdrowia itd.) ulega erozji. Pożałowania godny stan infrastruktury, z kolei, stwarza potrzebę inwestowania. Inwestorzy stawiają warunki, domagając się ulg podatkowych, protekcji, przywilejów, specjalnych sfer i warunków. Rząd nie ma dużego wyboru i ulgi takie przyznaje. Wpływy budżetowe maleją coraz bardziej. Błędne koło zaniku infrastruktury i wpływów budżetowych zamyka się.

• niska efektywność inwestycji, ponieważ inwestorzy przedsiębiorą nierentowne projekty w nadziei na wykup przez państwo lub instytucje międzynarodowe (MFW, Bank Światowy). W długim okresie prowadzić to może do kryzysów ekonomicznych, jak to miało niedawno miejsce na przykład w krajach Dalekiego Wschodu (Indonezja, Tajlandia, Malezja, Korea Południowa itd.);

• wpływy z eksportu są mniejsze od potencjalnych, z uwagi na korupcyjne wynegocjowanie cen niższych od cen światowych (i zdeponowanie ewentualnej różnicy w zachodnim banku);

RÓŻNE TYPY POSTAW

Moralne potępienie - czyli twierdzenie, że: • łapówka w każdej dziedzinie życia, zawsze i wszędzie jest niemoralna

• za łapówki powinny być wymierzane bardzo wysokie kary więzienia

• nawet gdyby zmuszała mnie do tego sytuacja, nie dam łapówki

• na potępienie zasługują zarówno ci, którzy biorą łapówki, jak również ci, którzy je dają

Przyzwolenie, tolerowanie łapownictwa - czyli twierdzenie, że:

• obecna sytuacja zmusza do dawania łapówek

• wszystkiemu winni są dający łapówki, a nie biorący

• potępienie zasługują tylko łapówki pieniężne

Akceptacja łapówki jako formy rekompensaty - ci, którzy tak uważają, twierdzą, że:

• dawanie łapówek w pewnych sytuacjach jest usprawiedliwione

• prezent od kogoś za przysługę jest tylko dowodem jego szacunku i życzliwości

• łapówki są dodatkiem do niskich pensji.

TEORIE SOCJOLOGICZNE WYJAŚNIAJĄCE ZJAWISKO KORUCJI

TEORIA WYMIANY G.C. Homansa - w zachowaniach korupcyjnych zawsze mamy do czynienia z dwiema stronami: "dawcą" i "biorcą". Często przy mówieniu o łapówkach mówi się "dać coś komuś", "dać coś w zamian". Jest to więc wzajemna wymiana, oddziaływanie między osobą "otrzymującą' i "dającą". W tej relacji zawsze występuje kilka elementów: partnerzy działania, porozumienie dotyczące łapówki, przedmiot i wartość łapówki, wymiana korzyści, naruszenie normy czy też jakiegoś dobra ( naruszenie normy prywatnej, dobrego imienia, własności publicznej, czy naruszenie wartości, np. uczciwości, rzetelności). “Dawca” rozporządza jakimiś dobrami, które mają różną wartość dla poszczególnych “biorców”. Za dobra trudniejsze do osiągnięcia w danej społeczności trzeba płacić więcej, za dobra bardziej pospolite, będące w dyspozycji większej liczby “dawców”, “biorcy” mogą płacić mniej. Osoby, które dają wiele innym - pisze Homans - starają się również wiele od nich otrzymywać, a ci, którzy otrzymują wiele od innych, są zmuszeni wiele im dawać. To, co daje osoba zaangażowana w proces wymiany, może być dla niej kosztem; to, co otrzymuje - nagrodą.

KONCEPCJA ANOMII R. Mertona - inną perspektywą teoretyczną przydatną przy definiowaniu zjawiska korupcji jest charakteryzowanie jej jako przejawu patologii społecznej, a więc tego rodzaju zachowania, typu instytucji czy rodzaju struktury jakiegoś systemu społecznego, który pozostaje w zasadniczej, nie dającej się pogodzić sprzeczności z światopoglądowymi wartościami, nie akceptowanymi w danej społeczności. Najbardziej pełną koncepcją zachowań patologicznych, wraz z klasyfikacją jej różnorodnych form, jest koncepcja R. Mertona. W jego rozważaniach patologia społeczna definiowana jest na podstawie koncepcji anomii, a więc takiej sytuacji, w której osoby w niej tkwiące traktują otaczający je system społeczny z osłabionym respektem wobec podstawowych norm społecznych, uważają, iż normy te straciły swoją obligatoryjność. Anomia nie oznacza braku norm czy nawet braku jasności w rozumieniu tych norm, lecz sytuację, w której podmioty działające, znając normy mające je jakoby obowiązywać, są w stosunku do tych norm - ambiwalentne.

---