Współczesne problemy socjologii-

Zmiana społeczna i jej przyczyny

Świat otaczający ciągle postępuje i nie sposób jest, nie zauważyć tego, co się zmienia i przeobraża, co postępuje, co było, a co obecnie jest. Nie wspominając o tym co Nas czeka i co będzie. Zmiana społeczna zdaniem Sztompki to:

„to różnica (…) między stanem systemu społecznego (grupy, organizacji) w jednym momencie czasu i stanem tego samego systemu w innym momencie czasu”.

Natomiast zdaniem Giddens'a jest to stan, w którym to:

„zmiana zasadniczych struktur społeczeństwa lub grupy społecznej. Jest zawsze obecna w życiu społecznym, ale szczególnie szybko zachodzi w epoce nowoczesnej”.

Należałoby także przytoczyć dwie równie ciekawe definicje zmiany społecznej. Pierwsza z nich w ujęciu Białyszewskiego odnosi się do:

„procesu przełamywania stanów równowagi przez siły odśrodkowe i ustanawiania nowej równowagi systemu”.

Ostatnia zaś zakłada, że wszystkie części systemu są ze sobą powiązane, zatem :

„zmiana w jednym punkcie wywołuje napięcie w sąsiadujących z nim częściach systemu. Jedną z podstawowych i natychmiastowych reakcji na napięcie jest aktywizacja uczuciowa w obronie zabezpieczonych prawem interesów”.

Jest to definicja Parsons'a., który to uważał, że zmiana wiąże się z oporem wobec przemian np. zmiana ustawy emerytalnej, czy dotyczącej prywatyzacji zakładów. Są to dwa, świetnie obrazujące takie rozumienie, przykłady.

Aby lepiej zrozumieć, czym są zmiany społeczne i jak je najlepiej postrzegać dobrze jest odnieść się do ich podziału. Pozwala to lepiej zrozumieć omawiany obszar. Przede wszystkim z punktu widzenia zasięgu zmiany, który pozwala wyróżnić zmiany o charakterze rewolucyjnym i ewolucyjnym, globalnym i marginalnym czy dokonującym się wewnątrz grupy i zmieniającymi całe społeczeństwa, kultury, cywilizacje. Inne kryteria dotyczą regularności, powtarzalności i incydentalności zmian. Warto także zwrócić uwagę na zachowanie jednostki, czy też grupy, która doświadcza tego typu zjawiska.

Odmienność w zakresie stanu wcześniejszego- czyli przed zmianą oraz stanu późniejszego- czyli po zmianie wynika z kilku ważnych aspektów:

1. Zmiana składu systemu. np. migracje, czy rekrutacja do grup.

2. Zmiana struktur systemu. np. modyfikacje różnych typów sieci powiązań pomiędzy składniowymi systemu społecznego.

1. Interakcje, nowe struktury interakcyjne, np. nawiązywanie nowych kontaktów, wchodzenie w nowe stosunki,

2. Interesy, nowe struktury interesów np. bogacenie lub stawanie się biednym, zyskiwanie lub tracenie władzy,

3. Normy, nowe struktury normatywne, np. wyznawanie nowych wartości, kierowanie się nowymi normami, odgrywanie nowych ról,

4. Idee, nowe struktury idealne, np. nowa wiara, zmiana obyczajowości lub akceptowanie nowych ideologii, zyskiwanie nowej wiedzy o świecie.

3. Zmiana funkcji pełnionych przez elementy społeczeństwa

• Jeszcze niedawno rodzina pełniła bardzo wiele funkcji- ekonomiczną, religijną, socjalizacyjną, czy prokreacyjną. Obecnie ta sama struktura pełnić może nowe funkcje, a inne należące do jej dotychczasowych zadań, przejęte mogą być przez organizacje, czy instytucje.

Zmiana w obrębie granicy systemu.

• Przykładowo: rozpadł partii i zawiązanie się nowych ugrupowań, tudzież łączenie się w całość dwóch partii.

• Zmiany dotyczące otoczenia systemu.

Jak w przypadku każdej zmiany doszukać należy się zasadniczych przyczyn, które mają ogromny wpływ na postęp społeczny. Nic nie dzieje się przecież bez przyczyny. Trzy zasadnicze źródła zmian społecznych to środowisko fizyczne, organizacje polityczne oraz czynniki kulturowe. Wiążą się one w wielu koligacjach, w ciągłym procesie przemian.

1. Środowisko fizyczne. Zauważalny jest wpływ środowiska społecznego na działania i wiążące się z tym zmiany społeczne. Bardzo łatwo jest je zauważyć np. w odmiennych środowiskach naturalnych- Tropiki, czy Arktyka. Działania mieszkańców tych rejonów są bardzo podporządkowane klimatowi i pogodzie. O życiu i sposobie życia tej ludności decyduje natura. Odnosi się to także do rejonów słabo zaludnionych ze względu na niesprzyjające warunki. Stopień rozwoju na tych obszar jest dużo mniejszy, aniżeli w miejscach bardziej przystępnych.

2. Organizacje polityczne. Niezwykle istotną rolę dla obrazu wielu współczesnych Państw odegrała władza wojskowa. Wywarła ona ogromny wpływ na wygląd społeczeństw, osiągnięte zmiany, postępy, czy panujące ustroje. Organizacje polityczne w znacznym stopniu determinują dalszy rozwój i warunkują liczne zmiany społeczne.

3. Czynniki kulturowe. Działania religijne przyczyniają się do zmian społecznych, bowiem religia może być zarówno czynnikiem przyspieszającym zmiany, jak i je opóźniającym. Systemy komunikacji przywództwa. Pojedynczy przywódcy wywierali duży wpływ na dzieje świata. Przykłady można by mnożyć. np. Juliusz Cezar, Jezus, Isaac Newton, Hitler, czy też Gandhi. Oczywiście, aby ich działanie były skuteczne i rzeczywiście realizowane to muszą zaistnieć sprzyjające warunki.

• Sam proces to ciąg następujących po sobie i przyczynowo uwarunkowanych zmian systemu.


Wykres 1. Opracowanie własne.

Istnieje wiele teorii dotyczących procesu przebiegu zmian społecznych. Poniżej przedstawiam wybrane teorie.

Przyczyny powstawiania zmian społecznych:

• Teoria konfliktu upatruje główną przyczynę zmian w konfliktach społecznych. Mogą to być zmiany w typach panowania, wywołane rozwojem sił wytwórczych i przeobrażaniem stosunków własności. Max Weber zwrócił uwagę na znaczenie religii jako czynnika sprzyjającego zmianom ekonomicznym, organizacyjnym i hamującego te zmiany. Wg Dahrehdorfa zmian społeczna jest wszechobecna, jest walką między różnymi grupami o pozycję, władzę, zmianę status quo. Inny typ akcentował znaczenie zmian technologicznych, stąd np. społeczeństwo postindustrialne.

• Teorie ewolucji opisują proces przechodzenia od niższych stadiów rozwoju do wyższych. Comte uważał zmiany za przeobrażenia dominujących zasad rządzących społeczną organizacją. Dla Marksa były to zmiany formacji. Dla Durkheima to proces przechodzenia od form prostych do bardziej złożonych.

• Teorie związane z perspektywą psychologiczną analizują zmiany społeczne przez pryzmat osobowości, instynktu, potrzeb. Socjologiczno-psychologiczna perspektywa interesuje się społecznymi przyczynami zmian. Socjologiczna perspektywa poznawcza analizuje typy interakcji i procesów, bada elementy systemu społecznego.

• Teorie interpretacji zmian to: teoria ewolucji: linearny, adaptacyjny charakter zmian, teoria równowagi, teoria konfliktu, teorie cykliczne: kultury zanikają i powstają.

• Teorie zmiany endogennej: Teoria konfliktu traktuje konflikt jako trwały element życia społecznego. W wersji marksistowskiej szczególne znaczenie przypisuje się rewolucji. Wg niej przyczyny konfliktów to sprzeczności wywołane przyczynami strukturalnymi (podział pracy i produktu) bądź wynikające z walk klasowych (co jest podstawową przyczyną przeobrażeń). Prowadzą do zmian stosunków wewnątrz systemu oraz burzenia go. Dahrendorf uważa własność za szczególny, ale nie jedyny sposób legitymizacji uprawnień do władzy. Zmianę widzi jako rezultat konfliktu między przeciwstawnymi interesami. Coser: zmiana wynika z napięć, jest rezultatem konkurowania o władzę, bogactwo i prestiż. Zmiana na pewien czas stabilizuje stosunki społeczne. Teorie ewolucji ujmują historię jako przechodzenie od prostych form życia społecznego do stadiów bardziej złożonych. Tendencja ta odnosi się do instytucji, idei, stosunków. Postrzegają społeczeństwo jako analogię do organizmu. Zmian jest wynikiem oddziaływania na siebie różnych elementów społeczeństwa. Spencer mechanizmy te wyjaśniał biologicznymi i psychicznymi cechami ludzi. Szacki: Przebieg ewolucji, jej tempo i kierunek związane są z właściwościami człowieka, decydują czynniki zewnętrzne, np. środowisko przyrodnicze, kultura, sposób produkcji, sytuacja demograficzna oraz konflikt i walka. Cykliczne teorie zmiany. Spengler: jak człowiek: narodziny, młodość, dojrzałość i upadek. Pareto: elity podlegają samodegradacji. Teoria multi-linearnej ewolucji różne typy kultur mają różne linie ewolucji. Teoria modernizacji bada przyczyny zacofania niektórych kultur i sposoby ich dojścia do nowoczesności. Zmianę określają przede wszystkim czynniki technologiczne i techniczne, narzędzia i sposób produkcji, system ekonomiczny i organizacyjny. Istotna jest rola innowacji jako endogennej przyczyny zmian technicznych i gospodarczych. Wiąże się z tym odchodzenie od tradycyjnych metod wytwarzania i powstawanie nowych form organizacji. Za główne przyczyny niedorozwoju uznaje się złe warunki wyjściowe. W gospodarkach rozwiniętych pojawia się zagrożenie nudą, zniewolenie techniką, zanieczyszczenie środowiska. Teoria "opóźnienia kulturowego": o rozwoju kultury decydują wynalazki, akumulacja, wymiana, przystosowanie. Kultura niematerialna zmienia się wolniej niż materialna. Teoria społeczeństwa przemysłowego akcentuje odrzucenie kategorii własności oraz dezaktualizacji klasowej w opisie zmian społecznych. Własność nie jest już czynnikiem rozstrzygającym, ważne są umiejętności, zdolności itp. klasy dezintegrują się przez różne położenie ich członków. Konwergencja to upodabnianie się społeczeństw ze względu na podobieństwa technologii. Dezaktualizuje się zależność między ekonomiką a polityką, posiadaniem własności a posiadaniem władzy. Zmieniła się struktura społeczeństwa.

• Teorie zmiany egzogennej. Traktują społeczeństwo jako system stabilny, który podlega zmianie na skutek oddziaływania sił zewnętrznych. Mogą działać czynniki przyrodnicze, migracje ludności, dyfuzja kultur, naciski polityczne i in. Kulturowa dyfuzja to proces polegający na rozszerzeniu określonych cech kultury jednego społ. na inne. Odbywa się to przez powielanie wzorów, o dynamice decyduje intensywność kontaktów oraz dotychczasowe normy i wartości, siła tradycji, poziom infrastruktury. Kultury izolowane skazane są na stagnację. Najpierw musi być internalizacja, później dyfuzja. Zmian to proces przeciwstawienia się nowych doświadczeń ustalonym instytucjom i sposobom myślenia, osłabia się autorytet form organizacyjnych, obyczajów jako wzrost krytycyzmu wobec dotychczasowych rozwiązań. Kryzys to sytuacja, w które ludzie tracą kontrolę nad środowiskiem, pojawia się zagrożenie, konwencjonalne sposoby zachowania lub myślenia nie mają zastosowania. Pojawiają się różne zmiany: uwolnienie od panowania tradycji, sekularyzacja, innowacja. Teorie równowagi społ. dążą do utrzymania społ. w jakiejś równowadze, chcą poznać mechanizmy zabezpieczające i zdolne do zburzenia równowagi. Przyjmują, że dominuje dążenie do stabilności i równowagi. Zmiana jest rezultatem adaptacji oraz eliminacji przejawów dysfunkcji. Pojawia się po uzasadnieniu, pod przymusem, przy istnieniu pozytywnego modelu. Dyferencjacja to przyczyna zmian wywołanych przez tworzenie nowych wyspecjalizowanych struktur, np. tworzenie nowych instytucji, zróżnicowanie ról zawodowych. Może ona wywołać napięcia, problemy dostosowawcze.

Postępowość do zdolność człowieka do przekształcania otaczającego go świata. Mówiąc zaś o postępie, należy spojrzeć na to zjawisko z dwóch odmiennych biegunów. Pierwszy aspekt mówi, że zmiana przynosi korzyść i pozwala się rozwijać. Drugi natomiast przywołuje na myśl odwrotność. Nie wszystkie zmiany muszę być pozytywne i przynosić same korzyści. Istnieje wiele przyczyn powstawania zmian społecznych. Odnoszą się one do wielu czynników. Nie można jednak uznać działania wyłącznie jednego. Myślę, że aby przemiana mogła się odbyć musi zaistnieć wiele czynników sprzyjających. I jest to na pewno przebieg zdarzeń nie pozbawiony różnego rodzaju koligacji pomiędzy składniowymi. Tak, czy owak zmiany społeczne towarzyszą ludziom od zarania dziejów i tak też się będzie działo po kres jego istnienia. Nie pozostaje nic innego, jak akceptować ten stan rzeczy i próbować wpływać na niego w pozytywny sposób. W tym właśnie celu potrzebna jest ludziom socjologia, która ułatwi zrozumienie ciągłego postępu.

Bibliografia:

1. Białyszewski H., Funkcjonalna koncepcja zmiany społecznej. Wyd. Studia Socjologiczne, Warszawa 1970.

2. Bokszański Z., Indywidualizm, a zmiana społeczna, PWN, Warszawa 2007.

3. Giddens A., Socjologia, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 1998.

4. Parsons T., Szkice z teorii socjologicznej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1972.

5. Polakowska-Kujawa J., Socjologia ogólna, Wybrane problemy, SGH, Warszawa 2007.

6. Sztompka P., Socjologia zmian społecznych, Wydawnictwo Znak, Kraków 2003.

---