Obecny system opieki nad dzieckiem, zamiast udzielać pomocy rodzinie i dziecku, poniekąd promuje nieudolnych, patologicznych rodziców przez przyznawanie im zasiłków z opieki społecznej czy innych świadczeń finansowych,. Sąd, umieszczając nieletniego w ośrodku resocjalizacyjnym, nagradza rodziców, którzy tym samym pozbywają się problemu. Martwe pozostaje również prawo stanowiące o odpowiedzialności rodziców za szkody wyrządzone przez ich dzieci. Praktyka taka rodzi swego rodzaju poczucie bezkarności u nieletnich. Rodzice nie są również zobowiązani do pokrycia kosztów pobytu ich dziecka w ośrodku resocjalizacyjnym czy domu dziecka. Dlatego tak ważny jest problem zreformowania całego systemu opiekuńczo - wychowawczego oraz przesunięcie wszelkich oddziaływań do etapu profilaktyki kreatywnej, profilaktyki pomagającej dziecku w jego naturalnym środowisku.
Dopełnieniem oddziaływań resocjalizacyjnych jest zapewnienie opieki nieletnim po powrocie do naturalnego środowiska.
W strukturze polskiego modelu resocjalizacji wolnościowej dominuje eksponowanie czynnika społecznego, tzn. społecznych kuratorów sądowych. Kuratorzy ci stanowią 96% wszystkich kuratorów (dane na rok 1993).
Społeczni kuratorzy sądowi rekrutują się przeważnie spośród emerytowanych nauczycieli, urzędników, prawników, studentów, funkcjonariuszy jednostek zmilitaryzowanych. Czynnikami istotnymi dla skuteczności dozorów są: predyspozycje osobowościowe i przygotowanie pedagogiczne kuratorów, częstotliwość i miejsce kontaktów z nieletnimi, metody i formy oddziaływań resocjalizacyjnych.
Kurator sądowy powinien objąć nadzór najpóźniej w ciągu miesiąca od otrzymania zawiadomienia o oddaniu pod jego opiekę osoby, wobec której orzeczono dozór. Pierwszy kontakt z kuratorem, jego przebieg, miejsce, w którym się odbywa mogą rzutować na cały efekt dozoru. Kurator musi również zwracać uwagę, by miejsce spotkania nie było dla nieletniego uciążliwe ani nie wzbudzało negatywnych emocji, np. gdy kurator przychodzi bez uprzedzenia do domu lub gdy wzywa nieletniego na rozmowę do sądu. Kuratorom brakuje systematyczności i ciągłości w prowadzeniu dozoru, co w istotny sposób hamuje powrót dozorowanego do normalnego życia w rodzinie i społeczeństwie. Efekty resocjalizacji w warunkach otwartych zależą w dużym stopniu od form pomocy udzielanej nieletniemu i jego rodzinie. Kuratorzy opierają się w swojej pracy głównie na metodach słownych nie pozbawionych moralizatorstwa. Oddziaływania wychowawcze kuratorów sprowadzają się do przekonywania i doradzania, analizowania postępowania nieletnich i oceniania. Kurator sądowy nie może aspirować jedynie do roli wykonawcy poleceń sądu, a więc do roli urzędnika (lub gorzej - „dozorcy” nieletniego), bowiem rezultatem takich oddziaływań może być tylko chwilowe „przyzwyczajenie się” nieletniego, który cały swój wysiłek skieruje na zrobienie dobrego wrażenia na kuratorze.
O ile efektywność resocjalizacji nieletnich w warunkach kurateli sądowej zależy od udziału w procesie wychowania różnych środowisk wychowawczych (rodzina, szkoła…), a podstawowym zadaniem kuratora jest umiejętne integrowanie i ujednolicanie wpływów tych oddziaływań, o tyle resocjalizacja w warunkach izolacji zależy przede wszystkim od intencjonalnych oddziaływań środowiska wychowawczego zakładu. W warunkach izolacji zakładowej zachodzi pewna prawidłowość: im lepiej wychowanek jest przystosowany do środowiska wychowawczego instytucji, tym gorzej po jej opuszczeniu przystosowuje się do środowiska zewnętrznego. Ponadto przystosowanie to jest tym trudniejsze, im dłużej pozostawał pod wpływem instytucji resocjalizacyjnej.
Resocjalizacja wbrew woli wychowanka oznacza wywołanie wrogiego nastawienia osoby wychowywanej, a w tych warunkach wszelkie polecenia wychowawcze docierają jedynie do oficjalnego systemu wartości, a powinny dotrzeć do uznania emocjonalnego, czyli zostać odczute. Istnienie tej sprzeczności rodzi napięcie i poczucie winy, która w jeszcze większym stopniu potęguje uczucie wrogości do oddziaływań wychowawczych i osób wychowujących. Powyższą zależność wzmacnia fakt przebywania w zakładzie dużej grupy znacznie zdemoralizowanych nieletnich. W tych warunkach podopieczny nie chce się zmieniać, czyli stawać się innym od swoich rówieśników, lecz chce coraz to bardziej upodobnić się do nich, a to oznacza dalszy proces dojrzewania przestępczego i pogłębianie się stanu wykolejenia społecznego. Z kolei stan wykolejenia nieletnich jako sytuacja wyjściowa oddziaływań wychowawczych wyznacza negatywny cel wychowawczy, który jako taki wymaga oddziaływań destrukcyjnych. Realizacja tych celów łączy się z opozycją wychowanków lub ich jawną wrogością, a nawet buntem. Pojawia się kolejna nienaturalna sytuacja wychowawcza, gdyż każdą poprawę nieletniego trzeba wymuszać. Tymczasem cele wychowania przybierające formę celów narzuconych, nie mają tendencji do uwewnętrzniania, przekształcenia w cele autonomiczne. Izolacja społeczna osób resocjalizowanych nie stanowi naturalnej bazy wychowawczej, ponieważ sama w sobie przyczynia się do zaburzeń osobowości u jednostek uwięzionych w postaci infantylizmu, kłótliwości, apatii, rozchwiania sfery emocjonalnej, wrogości do otoczenia i wiele innych cech negatywnych. Sytuacja uwięzienia wzmacnia również istniejące już braki nieletnich, ich agresywność, bierność społeczną, konformizm przestępczy. Izolacja i zgromadzenie na małej przestrzeni jednostek wykolejonych łączy się z przebywaniem w sytuacji upokorzenia i zagrożenia własnej godności.
W warunkach izolacji zakładowej nasz wychowanek musi przejść:
Od życia pędzonego z dnia na dzień, chaotycznie, bezplanowo do życia z planem przyszłościowym, z perspektywą założenia własnego domu,
Od działania przestępczego na uspołecznione, kierowane dobrem i interesem całego społeczeństwa,
Od pogardy do wszelkiej pracy do zajęć ciągłych dla zakładu, pracy w warsztacie produkcyjnym,
Od nieuctwa i odrazy do szkoły do uczęszczania na codzienne zajęcia lekcyjne i przygotowania się do nich,
Od braku zainteresowań umysłowych i kulturalno - artystycznych, do przeżywania wartości ogólnoludzkich
Od bezmyślnego kibicowania na zawodach sportowych do bezpośredniego udziału w codziennym treningu i grach sportowych,
Od niepohamowanego wyżywania się seksualnego do stworzenia sobie jakiś własnych norm w tej dziedzinie.
Zakład zamknięty, to system pozornej resocjalizacji, ponieważ funkcjonują w nim reguły pozornej socjalizacji, takie jak: ład, posłuszeństwo, szacunek dla personelu, deklarowana poprawa. Administracja zakładu przyjmuje, że podopieczny jest resocjalizowany prawidłowo, bo wyrabia w pracy normę, uczęszcza do szkoły, nie sprawia kłopotów wychowawczych. Powyższe podejście „udanej” resocjalizacji, opiera się bardzo często na strategii, wg której organizatorzy oddziaływań nie pytają o to, kim staje się wychowanek w wyniku zaplanowanych oddziaływań, lecz głównie o to, czy zamierzone oddziaływania wychowawcze zostały zrealizowane. Wstępnie zakładamy sobie, ze efektywność oddziaływań wychowawczych zakładu zależy np. od: wyuczenia wychowanka do zawodu, udziału w kołach zainteresowań, pełnienia funkcji w samorządzie, pozytywnego stosunku do pracy, poprawności i zgodności zachowania z regulaminem zakładu. Następnie stosując zasadę, iż każda metoda, która prowadzi do celu jest dobra, trzymamy nieletniego w zakładzie tak długo, aż zechce się ustalonym zadaniom podporządkować. W ten sposób, wcześniej czy później, osiągamy zamierzone efekty.
Celem i podstawowym kryterium efektywności oddziaływań wychowawczych jest wdrażanie osoby wychowywanej do samowychowania. Celu tego nie osiągniemy za pomocą szantażu czy kar fizycznych, lecz przez akceptację, aprobatę, oddziaływanie „twarzą w twarz” z zachowaniem, zależności emocjonalnej, sympatii i przyjaźni, w atmosferze „wolności psychicznej” wychowanka.
Okazało się więc, że w warunkach resocjalizacji zakładowej istnieje sprzężenie tak wielu trudnych do przewidzenia i opanowania negatywnych czynników, jak np. zróżnicowany stopień wykolejenia, wczesne podejmowanie aktywności przestępczej, zróżnicowany poziom dojrzałości interpersonalnej osób resocjalizowanych, charakter represyjny instytucji zakładowych itp.., co powoduje, że postępowanie terapeutyczne nie przynosi oczekiwanych efektów.
W ten sposób w ostatnich latach, na gruncie kryminologii pojawiło się pojęcie tzw. efektu zerowego resocjalizacji, informującego o niezmieniających się, niezależnie od stosowanych środków ,wskaźnika recydywy. Okazało się, że nie ma żadnej empirycznej podstawy, potwierdzającej skuteczność któregokolwiek ze stosowanych środków traktowania terapeutycznego i resocjalizacyjnego.
Jedną z wielu form oddziaływania na młodzież przejawiającą objawy niedostosowania społecznego jest praktyka mediacji miedzy sprawcą a ofiarą. Postępowanie mediacyjne stosuje się w wielu krajach Europy jako środek alternatywny w przypadkach, gdy przewiduje się, że mediacja zakończy się pozytywnie. Nie jest to oczywiście powszechna forma postępowania w rozwiązywaniu problemów przestępczości, sprawy kierowane do mediacji stanowią bowiem kilkuprocentowy wskaźnik instytucjonalnej prawno - karnej reakcji. Mediacja odbywa się poza sądem, jest dobrowolna, prowadzona przez specjalistów z zakresu technik mediacyjnych i negocjacji. Celem postępowania negocjacyjnego jest wzbudzenie w nieletnim poczucia odpowiedzialności za własny czyn, uświadomienie wszystkich skutków i konsekwencji jego postępowania. Sprawca i ofiara wspólnie wybierają sposób zadośćuczynienia i wynagrodzenia wyrządzonej krzywdy i szkody. Mediator jest osoba neutralną, pomaga przy przeprowadzeniu mediacji, ale ingeruje tylko wtedy, gdy zachowanie sprawcy staje się zbyt agresywne albo strony nie mogą dojść do porozumienia. Jeśli spotkanie mediacyjne kończy się pojednaniem sprawcy i ofiary, to zostaje spisana umowa, w jakim terminie i w jaki sposób sprawca zadośćuczyni ofierze wyrządzoną krzywdę. Mediator ma obowiązek sprawdzić, czy sprawca wywiązał się ze złożonych zobowiązań.
Powołano instytucję pedagoga rodzinnego i podwórkowego. Po zlikwidowaniu zajęć pozaszkolnych dzieci i młodzież po zajęciach lekcyjnych SA pozostawione same sobie i niejednokrotnie organizują się w nieformalne, często chuligańskie grupy. Przeciwwagą dla tych grup jest środowiskowe ognisko wychowawcze. Ogniska takie realizują swoje zadania poprzez pracę z dzieckiem i jego rodziną. Praca wychowawców jest wspomagana przez wolontariuszy, terapeutów, psychologów oraz pedagoga rodzinnego i podwórkowego. Pedagog rodzinny pracuje z najtrudniejszymi rodzicami. Istotą jego pracy jest poprawa sytuacji dziecka, pomoc w przetrwaniu kryzysu, wskazanie perspektyw, nauczenie go rozwiązywania konfliktów i możliwości zaspokajania potrzeb legalną drogą. Pedagog jest diagnostą, mediatorem, organizatorem pomocy. Działa w interesie i dla dobra dziecka. Pedagog rodzinny przez oddziaływanie na rodzinę ma uzyskać daleko idącą naprawę więzi miedzy wszystkimi członkami rodziny. Pedagog podwórkowy jest łącznikiem między środowiskiem a placówką; organizuje środowiskowe imprezy sportowe, turnieje, rajdy turystyczne, tworzy alternatywę dla chuligańskiej zadymy, alkoholu, narkotyków. Jest brakującym ogniwem łączącym społeczność lokalną z placówką opiekuńczo - wychowawczą. Pedagog podwórkowy, umiejscowiony przy środowiskowym ognisku wychowawczym, wspiera pracę wychowawców i pedagogów rodzinnych. Dla dziecka stanowi przykład „pozytywnego dorosłego”, który potrafi zorganizować rajd i wycieczkę, poprowadzić zawody sportowe, nauczyć osiągana sukcesów, a zatem przedstawić ofertę atrakcyjnego spędzania wolnego czasu. Pedagog podwórkowy to nie tylko organizator zawodów sportowych, ale przede wszystkim pedagog, który pracując z dziećmi, współpracuje z rodziną, szkołą i innymi organizacjami wychowawczymi. To osoba, która trafi do trudnej młodzieży i włączy ją do wspólnej zabawy i zajęć, co umożliwi oddziaływanie wychowawcze. Głównym zadaniem pedagoga podwórkowego jest wyjście do młodzieży, nawiązanie z nią kontaktu, pozyskanie zaufania i chęci współpracy.
Obowiązujący obecnie stan prawny zakłada włączenie oddziaływań pomocowych wspierających usamodzielnienie nieletniego do systemu pomocy społecznej. Problem zewnętrznych oddziaływań wspierających życiowe usamodzielnienie nieletniego powstaje w związku ze zwolnieniem go z zakładu poprawczego bądź schroniska dla nieletnich. Wychowanka, który ma być zwolniony z zakładu, należy poinformować o możliwości uzyskania pomocy na usamodzielnienie ze środków właściwego Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie. Konkretne formy pomocy obejmują:
Przyznanie pomocy pieniężnej na usamodzielnienie oraz kontynuowanie nauki,
Pomoc w integracji ze środowiskiem wobec trudności w przystosowaniu się do życia po opuszczeniu zakładu.
Działania pomocowe obejmują osobę, która osiągnęła pełnoletniość w zakładzie poprawczym bądź schronisku dla nieletnich. Ma na celu jej życiowe usamodzielnienie oraz integrację ze środowiskiem przez pracę socjalną. Praca socjalna może stanowić czynnik wspomagający bądź nawet zastępujący tradycyjna resocjalizację. Możliwa jest także pomoc w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych, zatrudnienia, pomoc w zagospodarowaniu (w formie rzeczowej). Udziela jej właściwy ze względu na miejsce zamieszkania nieletniego starosta powiatowy. W tym celu osoba usamodzielniana powinna wskazać (co najmniej 2 miesiące przed osiągnięciem przez nią pełnoletniości) osobę, która podejmie się pełnienia funkcji opiekuna usamodzielnienia oraz powinna przedstawić jej pisemną zgodę, złożyć indywidualny program usamodzielnienia, a także złożyć wniosek o przyznanie pomocy. Specyficznym rozwiązaniem przyjętym w postępowaniu z nieletnimi jest przygotowanie indywidualnego programu usamodzielnienia w społeczeństwie. Program taki przygotowuje osoba usamodzielniania wraz z opiekunem usamodzielnienia przy współpracy właściwego do przyznania pomocy powiatowego centrum pomocy rodzinie co najmniej miesiąc przed osiągnięciem pełnoletniości. Właściwy dobór opiekuna ma ogromne znaczenie. Do zadań opiekuna będzie należało m.in. zapoznanie się z dokumentacją i drogą życiową nieletniego, współpraca z nim przy opracowaniu programu, ocena jego realizacji i modyfikacje, współpraca z rodziną nieletniego oraz środowiskiem lokalnym, zwłaszcza zaś ze szkołą i gminą, a także opiniowanie wniosku o pomoc pieniężną na usamodzielnienie i pomoc pieniężną na kontynuowanie nauki.
Kryterium dokonania się resocjalizacji u nieletnich stanowić powinno:
Uznanie przez niego norm moralnych praworządnego społeczeństwa,
Postępowanie wg tych norm w sytuacjach niekontrolowanych,
Umiejętność i nawyki wykonywania pracy zawodowej,
Zdolność do pozytywnego udziału w grupie społecznej (rodzina, praca, rekreacja, polityka),
Zdolność do konstruktywnego organizowania swego wolnego czasu,
Posiadanie zainteresowań, pozwalających na konstruktywne organizowanie wolnego czasu.
Bibliografia:
Frąckowiak, P., Kierunki rozwoju resocjalizacji w polskich zakładach dla nieletnich, Garmond Oficyna Wydawnicza, Środa Wielkopolska 2006.
Jedlewski S., Analiza pedagogiczna systemu dyscyplinarno-izolacyjnego w resocjalizacji nieletnich: procesy dezintegracji osobowości młodzieży i metody ich przezwyciężani. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1966.
Kozaczuk F., Świat wartości młodzieży z symptomami niedostosowania społecznego: analiza porównawcza postaw wobec norm i wartości nieletnich oraz młodzieży szkolnej i skazanych, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów, 2005.
Węgliński A., Resocjalizacja nieletnich w warunkach wolności dozorowanej oraz izolacji zakładowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie - Skłodowskiej, Lublin 1993.
Zarys dziejów resocjalizacji nieletnich, Kalinowski M. i Pełka J. (red), Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa 1996.
Resocjalizacja (tom 1 i 2), Urban B. i Stanik J.M. (red), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.