Noce i dnie - opracowanie

Z klp:

Czas i miejsce akcji:

• Fabuła: okres od powstania styczniowego do wybuchu pierwszej wojny światowej (lata 1863-1914)

• Rozpoczyna się ślubem głównej bohaterki Barbary, a kończy, gdy ucieka ona z bombardowanego Kalińca.

• Tom pierwszy obejmuje ponad czternaście lat fabuły (od ślubu Niechciców w 1884 roku, poprzez podróży do Kalińca na wiosnę roku następnego, śmierć Piotrusia w zimie 1889, przeprowadzkę do Serbinowa na jesieni 1890 roku, a skończywszy na śmierci Jadwigi Ostrzeńskiej latem 1898 roku)

• tom drugi lata 1900-1902

• trzeci i czwarty dotyczą lat dwunastu

• W retrospekcjach (przedakcja), obejmujących losy rodziny Niechciców oraz Ostrzeńskich Dąbrowska wyszła jednak poza obręb tych trzydziestu lat, poszerzając czas akcji o kolejne i ukazując dzięki temu proces przemian społecznych szlachty, będących wynikiem rozwoju gruntownych zmian zachodzących w Królestwie Polskim - kapitalizmu i uwłaszczenia chłopów na ziemiach znajdujących się pod zaborem rosyjskim

• Wątki rozgrywają się w kilku miejscach, wzorowanych na rodzinnych stronach pisarki, między innymi

• w miastach: Kaliniec (pierwowzorem Kalisz), Warszawa, Częstochowa,

• w majątkach: Krępa, Serbinów, Pamiętów, Borki.

• Miejscowości: Jarosty (majątek Niechciców, zabrany im po powstaniu styczniowym), Zabłocie, Czałbowo

• W tomach, gdzie główną rolę odgrywa córka Barbary Niechcic - Agnieszka, akcja przenosi się do Szwajcarii (Lozanna, Bruksela) i Anglii (Londyn)

• wzmianki o Paryżu, gdzie przebywa Włodzimierz Daleniecki i Ksawera Woynarowska, lecz dzieło nie przenosi czytelnika w tamte miejsca.

Znaczenie tytułu:

• Noce i dnie przemijanie zasygnalizowane w mnogości oraz następstwie nocy i dni, z których wszystkie dni są do siebie podobne i wszystkie noce, ale zarazem są naznaczone indywidualizmem przeżyć ludzkich i już się w tym samym kształcie nie powtórzą

Obraz społeczeństwa:

• obraz polskiego społeczeństwa lat 1863-1918. 

• Dąbrowska prześledziła przeobrażenia społeczne, ekonomiczne i polityczne na przestrzeni XIX i XX, które dotknęły zubożałe, zdeklasowane ziemiaństwo polskie, starające się otrząsnąć po upadku powstania styczniowego i represjach po 1863 roku

• ukazała społeczne wyobcowanie szlachty i jej walkę o przeżycie w nowej, kapitalistycznej rzeczywistości. (Na przykładzie Michaliny Ostrzeńskiej widać, jak dobrze radzili sobie z aklimatyzacją niektórzy. Przeprowadziwszy się razem z mężem ze wsi do miasta, bohaterka szybko przywykła do nowych obowiązków. Razem z siostrą rejentową Holszańską zajęła się filantropią, wynajmowaniem mieszkań czy prowadzeniem sklepu)

• Ważnym motywem powieści jest ukazanie wzrostu znaczenia i rozwoju miast oraz podwyższenie roli mieszczaństwa, bogacącego się na wynajmie kamienic czy zakładaniu sklepów czy fabryk (na przykładzie losów zdeklasowanego ziemianina Anzelma Ostrzeńskiego - bratanka Barbary, syna Michaliny i Daniela, którzy przeprowadzili się do miasta i związali z kręgiem drobnomieszczańskiej inteligencji, wychowując syna w myśl nowej, kapitalistycznej religii. Bohater ten perfekcyjnie odnalazł się w nowych warunkach ekonomiczno-gospodarczych, stając się szanowanym i zamożnym przedsiębiorcą zakładających spółki handlowe i bez problemu odnajdującym się w środowisku burżuazji przemysłowo-kupieckiej)

• na obraz społeczeństwa ma wpływ wątek formowania się polskiej inteligencji o przekonaniach lewicowo-rewolucyjnych

Noce i dnie jako saga rodzinna i epopeja:

• Noce i dnie łączą w sobie wiele gatunków literackich: realizm, wzbogacony elementami prozy psychologicznej, a skończywszy na cechach wybitnego dzieła filozoficznego, podejmującego tematykę społeczno-obyczajową. 

• wiele wątków autobiograficznych (opis Kalińca, kreacja małżeństwa Niechciców. Barbara przypomina matkę pisarki Ludomirę z Gałczyńskich, Bogumił został stworzony w oparciu o charakter Józefa Szumskiego (ojca), Agnieszka, którą Dąbrowska stworzyła w oparciu o własne doświadczenia i wybory)

• kronika, saga rodzinna, „powieść rzeka”, przedstawiająca losy kilkupokoleniowych rodzin Niechciców oraz Ostrzeńskich, a zainspirowana lekturą przez Dąbrowską największymi europejskimi dziełami realizmu, na przykład Buddenbrookami Tomasza Manna, Rodziną Thibault Rogera Martina du Garda

• Stworzyła epos: Wplotła dzieje dwóch rodzin, ich przyjaciół i dalszych znajomych w konkretne wydarzenia historyczne (powstanie styczniowe, Warszawska demonstracja kilińszczyków 1894 roku, wojna rosyjsko-japońska, rewolucja 1905 roku, wybuch I wojny światowej), społeczne (wyemancypowane kobiety, zmiana świadomości społecznej w kwestii romansów pozamałżeńskich, upadek wielkiej własności ziemskiej, formowanie się klasy kapitalistów i nowego środowiska mieszczańskiego), nie zapominając o ogromnej roli natury w życiu człowieka, co widać na przykładzie egzystencji Niechciców w Serbinowie, gdzie podporządkowują się cyklowi dni i nocy, śmierci i narodzin oraz o wadze spotkań w gronie rodzinnym, gdy przyjeżdżają wszyscy członkowie rodziny, jest czas na biesiadowanie, rozmowy (na przykład chrzest Tomaszka)

• Wielowątkowość, rozległość czasowa (choć akcja rozgrywa się głównie w latach osiemdziesiątych XIX wieku, zaś kończy na początku I wojny światowej, to czas przedstawiony obejmuje rozleglejszy obraz temporalny - od 1863 roku),

• ponad 250 bohaterów reprezentujących różne środowiska społeczne

• egzystencjalny aspekt dziejów człowieka, pokazanie jego miejsca w planie naturalnym (przyrodniczo-biologicznym) i społeczno-narodowym

• odwzorowanie przemian społecznych, politycznych oraz obyczajowych na ziemiach polskich na przełomie XIX i XX wieku

• problemy i radości życia rodzinnego

Wątek główny i wątki poboczne:

• Wątek główny: wątek wielopokoleniowej rodziny szlacheckiej Niechciców, którą tworzą Bogumił Niechcic i Barbara z Ostrzeńskich, wraz ze swoimi dziećmi, przyjaciółmi oraz krewnymi. 

• Wątki poboczne:

• przeobrażenia społeczne, ekonomiczne i polityczne na przestrzeni XIX i XX, które dotknęły zubożałe, zdeklasowane ziemiaństwo polskie, starające się otrząsnąć po upadku powstania styczniowego i represjach po 1863 roku;

• ukazanie społecznego wyobcowanie szlachty;

• kształtowanie się kapitalizmu;

• wątek formowania się polskiej inteligencji o przekonaniach lewicowo-rewolucyjnych

• walka polskiej młodzieży o niepodległość Polski i jej późniejszy kształt w pierwszych latach po odzyskaniu wolności w 1918 roku;

• losy polskiej emigracji politycznej na przełomie XIX i XX wieku;

• ukazanie procesu kształtowania się nowej struktury społecznej w wyniku przemian społeczno-politycznych, zachodzących w Polsce od 1983 roku do I wojny światowej;

• wzrost znaczenia i rozwój miast

• wzrost roli mieszczaństwa, bogacącego się na wynajmie kamienic czy zakładaniu sklepów czy fabryk

• nieszczęśliwy romans Celiny Mroczkówny z Januszem i jego tragiczne konsekwencje.

Autobiografizm Nocy i dni:

•  opisy Kalińca (wzorowała się na Kaliszu)

• prawie każda z ponad 250 postaci miała swój pierwowzór w rodzinie czy znajomych Dąbrowskiej! 

• Barbara przypomina matkę pisarki Ludomirę z Gałczyńskich.

• Bogumił przypomina ojca pisarki Józefa Szumskiego.

• Agnieszka - sama Dąbrowska (ich dzieciństwo i młodość są niemalże identyczne

• Marcin Śniadowski - pierwowzór: był działacz PPS Marian Dąbrowski, mąż Dąbrowskiej

Motyw miłości i rodziny:

• Miłość rodzicielska (na przykład Barbara Niechcic w stosunku do swoich dzieci czy Daniel Ostrzeński w stosunku do Bodzia)

• Siostrzana (Michalina i Stefania)

• pierwsze, niewinne zauroczenie (Agnieszka Niechcic i Janusz Ostrzeński)

• wyniszczające, niszczycielskie uczucie (Celina Mroczkówna i Janusz Ostrzański)

• miłość trwająca przez całe życie, czego przykładem może być Barbara (miłość idealistyczna) i Bogumił (miłość dojrzała): Barbara i Bogumił pobrali się, ponieważ ona - rozczarowana postępowaniem swojej młodzieńczej miłości - Józefa Toliboskiego, nękana ciągłymi pytaniami krewnych o jej ewentualny ślub i ich docinkami o swoim staropanieństwie, zdecydowała się przyjąć oświadczyny byłego powstańca, który tak pięknie śpiewał smutne pieśni i był jej oddany niczym najwierniejszy przyjaciel.  Przez całe wspólne życie, mimo wszystkich różnic dzielących Niechciców, mimo zdrad spokojnego i czekającego na jakiekolwiek zainteresowanie żony Bogumiła oraz oziębłości i zdystansowania wiecznie niezadowolonej Barbary, tych dwoje dobrało się idealnie, ponieważ - jak widać w czterech tomach dzieła - przeciwieństwa się przyciągają. Bogumił bez Barbary zginąłby już dawno w serbinowskim polu, ponieważ tylko ona potrafiła pohamować jego pracoholizm, ona z kolei nie miałaby kogo zamęczać ciągłymi skargami i niepokojami, ponieważ tylko on miał cierpliwość słuchania żony. Jednym z najpiękniejszych momentów tetralogii jest noc, gdy zazdrosna Barbara, wyczerpana kłótnią z Bogumiłem, który ustroił powóz na pożegnanie Teresy jaśminem, wyznaje mężowi miłość (poczuła zazdrość). Było to wydarzenie niecodzienne, ponieważ Niechcic, spragniony takich słów, całe życie cierpliwie czekał z tą bezrozumną nadzieją ciężko zakochanych, co jest tak niewyczerpana, że przecież doczekuje się czasem jakiej takiej pociechy. Traktował żonę jak kobietę z krwi i kości, chciał być dla niej opoką i służyć pomocą w codziennych sprawach, a nie - jak ona pragnęła - jak bóstwo z romansów. Z drugiej jednak strony Barbara zaprzeczała swoim postępowaniem wizji miłości, jaką poznała w romansach. Nie darzyła Bogumiła gorącym uczuciem tak jak kochają bohaterki romantycznych opowieści. Cały czas bowiem w jej głowie siedział jak drzazga - Józef Tolibowski i mimo, iż Barbara kochała Bogumiła nie do końca mogła mu to okazywać, bo cały czas jej się wydawało, że Józef to była pierwsza i jedyna miłość (podejście idealistyczne)

Motyw rozstania:

• Z rozstaniem interpretowanym dosłownie mamy do czynienia na dworcu w Witaszycach, gdy Bogumił Niechcic żegna się z kochanką Ksawerą Woynarowską lub gdy jego córka Agnisia wyjeżdżą na zagraniczne studia. 

• Rozstanie można też interpretować bardziej metaforycznie. W takim ujęciu - jako śmierć - występuje w odniesieniu do synka pary głównych bohaterów Piotrusia, który umiera w młodym wieku. Podobnie dzieje się z matką Jadwigi, z Anzelmem, z szwagrem Lucjanem Kociełłą czy z wrażliwą guwernantką dzieci Niechciców. 

Motyw miasta:

• Powieściowy Kaliniec jest wzorowany na Kaliszu i Russowie, w których najmłodsze lata spędziła Maria Dąbrowska; świetnie odtworzyła topografię Kalisza, niemal każdą scenę powieści możemy dokładnie umiejscowić

• Czytając opisy, czujemy, że dla autorki jest to istotnie miasto najpiękniejszych nocy i dni, i szczera jest jej wypowiedź w jednym z późniejszych szkiców, że stolica nie wydała jej się piękna, gdyż piękny dla niej był Kalisz

Problematyka społeczna:

• Noce i dnie są zarówno sagą rodzinną, jak i panoramą społeczną. Opowiada o losach wielopokoleniowej rodziny szlacheckiej Niechciców, którą tworzą Bogumił Niechcic i Barbara z Ostrzeńskich, wraz ze swoimi dziećmi, przyjaciółmi oraz krewnymi w okresie między powstaniem styczniowym a I wojną światową

• Pisarka wplotła dzieje tych bohaterów w doniosłe przeobrażenia społeczne i polityczne, ukazując je na tle ważnych przemian politycznych i ekonomicznych, zarówno w perspektywie historycznej, jak i egzystencjalnej, z uwzględnieniem przemian, jakim na przestrzeni XIX i XX wieku ulegało zubożałe, zdeklasowane ziemiaństwo polskie, poszukujące nowego miejsca w świecie po upadku powstania styczniowego i represjach, jakie nastąpiły po 1863 roku (trzeba jednak pamiętać, że przyczyny utraty majątków były różne: od konfiskat spowodowanych patriotyczną postawą, po hulaszczy tryb życia i nieumiejętność dostosowania się do nowych warunków gospodarczych, co doskonale podkreśla Dąbrowska). 

• temat społecznego wyobcowania szlachty

• przechodzenia z jednej warstwy społecznej w drugą

• kształtowania się kapitalizmu

• Wątek losów zdeklasowanego ziemiaństwa doskonale realizuje historia Anzelma Ostrzeńskiego - bratanka Barbary. Syn Michaliny i Daniela doskonale odnalazł się w nowych warunkach ekonomiczno-gospodarczych.

• wątek kształtowania się polskiej inteligencji o przekonaniach lewicowo-rewolucyjnych

• rolę młodzieży polskiej, która odegrała decydującą rolę w walce o niepodległość Polski i jej późniejszy kształt w pierwszych latach po odzyskaniu wolności w 1918 roku (dzieje Agnieszki, zdobywającej wykształcenie za granicą, wzbudzającej szacunek nie tylko poziomem intelektualnym, ale także patriotyzmem)

• czytelnik dowiaduje się o demokratycznych związkach młodzieży z całej Europy

• o stanie polskiej emigracji politycznej na przełomie XIX i XX wieku

• o formowaniu się oddziałów, które potem walczyły podczas I wojny światowej. 

• proces kształtowania się nowej struktury społecznej w wyniku przemian społeczno-politycznych, zachodzących w Polsce od 1983 roku do I wojny światowej i obejmujących zmianę sposobu życia zubożałej szlachty, tracącej pozycję, rangę społeczną i zmuszonej do zajęcia się pracą zarobkową przez rodzący się kapitalizm

• wzrost znaczenia i rozwój miast, a co za tym idzie wzrost roli mieszczaństwa

• skutki upowszechniającego się przekonania o znaczeniu wykształcenia - narodziny polskiej inteligencji, która nie spędza czasu - jak to bywało w poprzednich wiekach - na organizowaniu spotkań towarzyskich i graniu w karty, lecz inteligencji pracującej (na przykład dzierżawiącej czy administrującej cudzymi majątkami, handlującej, pracującej w urzędach, nauczającej), oddającej się filantropii nie z powodu popularności, jakiej dostarcza dobroczynność, lecz w tak zwanej potrzeby serca (na przykład Michalina Ostrzeńska i Stefania Holszańska - kobiety niezależne, samodzielne, energiczne, wyemancypowane, czyniące wiele dobrego dla mieszkańców Kalińca).

Noce i dnie jako powieść filozoficzna:

• odwołania do pozytywizmu (Bogumił i jego umiłowanie pracy - organicyzm; Barbara czytająca czołowe dzieła epoki: Historię cywilizacji Anglii Buckle'a, Przyczyny zjawisk w przyrodzie organicznej Huxley'a),

• odwołania do doświadczeń XX-wiecznej myśli filozoficznej (m.in. Henry Bergson, Siegmund Freud), komplikującej psychologię ludzkich zachowań, działań, motywacji etycznych i światopoglądowych

• rozmyślania Barbary: jest „specjalistką” od zmartwień, dręczenia siebie i innych ponurymi przeczuciami i lękami, w przeciwieństwie do Bogumiła, który jest wierny pewnym zasadom, otwarty na drugiego człowieka i otaczający go świat, ocenia rzeczywistość realnie, nie stawiając światu żadnych wymagań, nie oczekując zbyt wiele i przyjmując tyle, ile mu dawał

• Niechcic także był zdolny do głębszych przemyśleń (scena na dworcu w Witaszycach, gdy po pożegnaniu kochanki Ksawery Woynarowskiej, zapytał siebie samego: Na czyje siły, na czyj rozum obliczone jest życie? lub podczas spaceru po polach, po którym zachorował na zapalenie płuc i umarł. Rozmyślał wówczas: Z tym samym pługiem idąc, widzisz Boga lub grudę ziemi, dając dowód umiejętności dostrzegania w rzeczach małych czegoś wielkiego. 

• Żona Bogumiła została stworzona na zasadzie kontrastu. W przeciwieństwie do męża, może całymi dniami rozmyślać nad sensem życia, snuć refleksje na temat istoty i sensu cierpienia. Filozoficzne rozważania Barbary - te najbardziej przemyślane i istotne w procesie interpretacji tetralogii - mają miejsce zazwyczaj po śmierci kogoś bliskiego (np. gdy umiera Piotruś, Barbara w bardzo filozoficzny sposób stara się pocieszyć zrozpaczonego męża: (…) człowiekowi często się zdaje, że już się skończył, że się w nim nic więcej nie pomieści. Ale pomieszczą się w nim jeszcze zawsze nowe cierpienia, nowe radości, nowe grzechy; po śmierci matki Jadwigi; dowiedziawszy się o chorobie męża Teresy, szwagra Lucjana Kociełła, pozwala sobie na refleksję i zadumę. Zastanowiwszy się nad życiem, definiuje jego żelazną regułę - należy zawsze pielęgnować w sobie pierwiastek człowieczeństwa, współodczuwać i pomagać

• Powieściowa filozofia, nacechowana dzięki kreacji Barbary egzystencjalnym przekonaniem o poczuciu ułomności i słabości ludzkiej natury, a dzięki Bogumiłowi naturalizmem (prawa natury kierują człowiekiem, który jest podporządkowany jej prawom, podlega niezmiennemu cyklowi narodzin i śmierci)

• dekalog filozoficznych zasad:

• Najważniejsze jest dobrze przeżyć swoje dni i noce, to znaczy wypełnić je pracą, życzliwością do drugiego człowieka, zgodnym współistnieniem, uczciwością, poczuciem godności i honoru.

• Należy troszczyć się o powierzony człowiekowi odcinek działań, choćby to było zaledwie gospodarstwo domowe.

• (…) Praca jest sposobem na godne życie i zyskanie szacunku u innych.

• (…) Ważnym motorem działania jest miłość, która bywa też siłą destrukcyjną.

• Noce i dnie to powieść o życiu, śmierci, przemijaniu, miłości (zarówno tej demonicznej, jak i romantycznej), pracy i szczęściu, które można dostrzegać zarówno w prostych czynnościach dnia codziennego (na przykład Bogumił odnajdujący je w pracy, Celina Mroczkówna w czytaniu powieści Przybyszewskiego czy Barbara, traktująca sferę domową jak pole do zrealizowania swojej życiowej misji, urządzając z radością dom w Serbinowie, jak i w filantropii (Michalina Ostrzeńska czy jej siostra, rejentowa Holszańska), walce z wrogiem czy romansach (na przykład Marcin Śniadowski).