Dąbrowska Maria z domu Szumska (1889-1965), powieściopisarka i publicystka. Uczyła się w prywatnych szkołach średnich w Kaliszu i Warszawie, w latach 1907-1914 studiowała nauki przyrodnicze, filozofię i socjologię w Lozannie i Brukseli, gdzie włączyła się w nurt działalności niepodległościowej.
W 1911 wyszła za mąż za emigracyjnego działacza Polskiej Partii Socjalistycznej M. Dąbrowskiego. Stypendystka Towarzystwa Kooperatystów w Londynie, zajmowała się od początku swojego pisarstwa spółdzielczością. Podczas I wojny światowej związana z ruchem patriotycznym i ludowym, m.in. jako redaktorka Chłopskiej Sprawy i Polski Ludowej.
Po odzyskaniu niepodległości do 1924 pracownica Ministerstwa Rolnictwa. Działaczka na polu oświaty ludowej i robotniczej. Protestowała przeciwko antydemokratycznym tendencjom w Polsce od 1927, m.in. odmawiając członkostwa Polskiej Akademii Literatury jako instytucji wspieranej przez rząd.
Po wojnie brała udział w pracach PEN-Clubu, Związku Literatów Polskich i Światowej Rady Pokoju. Liczne nagrody przed wojną i po wojnie.
Pierwsze zbiory opowiadań dotyczą problemów spółdzielczości i młodzieży (m.in. Dzieci ojczyzny, 1918), ale uwagę zwrócono dopiero na autobiograficzny cykl opowiadań Uśmiech dzieciństwa (1923). Dąbrowska napisała także tom opowiadań Ludzie stamtąd (1926) - realistyczny i psychologiczny obraz biedoty wiejskiej.
Najbardziej znanym dziełem Dąbrowskiej są epickie Noce i dnie (1932-1934), ukazujące zmiany w społeczeństwie polskim przełomu XIX i XX w. Z okresu powojennego na wyróżnienie zasługują opowiadania Gwiazda zaranna (1955) oraz niedokończona powieść Przygody człowieka myślącego (1970), nawiązująca do dziejów inteligencji polskiej.
Dramaty historyczne z podtekstem współczesnym: Geniusz sierocy (1939, wystawiony w 1959), Stanisław i Bogumił (1945-1946, wystawiony w 1966). Liczne książki dla dzieci i młodzieży, np. Marcin Kozera (1937). Szkice z podróży zagranicznych, m.in. ze Szwecji - U północnych sąsiadów (1929).
Prace krytycznoliterackie o pisarzach polskich i obcych, klasycznych oraz współczesnych - szczególny rozgłos uzyskały Szkice o Conradzie (1959). Wiele książek poświęconych problemom wsi i spółdzielczości, w kontekście doświadczeń zagranicznych, np. O wykonaniu reformy rolnej (1921). Dziennik (tom 1-5, 1988).
Noce i dnie - powieść Marii Dąbrowskiej wydana w latach 1931-1934 w Warszawie, w wydawnictwie Jakuba Mortkowicza: tom 1 Bogumił i Barbara (1931, na stronie tytułowej 1932), tom 2 Wieczne zmartwienie (1932), tom 3 (część 1 i 2) Miłość (1933), tom 4 (część 1 i 2) Wiatr w oczy (1934).
Powieść przedstawia dzieje kilku pokoleń rodziny szlacheckiej Niechciców (Bogumił Niechcic i Barbara z Ostrzeńskich Niechcicowa) na tle doniosłych przeobrażeń społecznych i politycznych w podwójnej perspektywie: historycznej i egzystencjalnej.
Akcja Nocy i dni rozgrywa się w Kalińcu (Kaliszu) i Kaliskiem w latach 1863-1914 (od powstania styczniowego do wybuchu I wojny światowej).
Świat zubożałego ziemiaństwa - Noce i dnie przedstawiają szmat polskiej historii. Zawarta materia powieściowa - pomijając nawroty czasowe - obejmuje w przybliżeniu okres trzydziestoletni. Akcja rozpoczyna się w latach siedemdziesiątych XIX w., czas przedstawiony obejmuje także powstanie 1863 r., pojawiające się wielokrotnie we wspomnieniach bohaterów. Powieść zamyka wybuch I wojny światowej. Na sagę składają się cztery tomy: Bogumił i Barbara, Wieczne zmartwienie, Miłość, Wiatr w oczy. Oś książki stanowią dzieje rodziny Niechciców powstałe na kanwie losów rodziny Marii Dąbrowskiej. Główni bohaterowie to Barbara i Bogumił Niechcicowie. Bogumił Niechcic jest dzierżawcą - swoje dziedzictwo stracił w powstaniu styczniowym. Niechcicowie przenoszą się więc z majątku do majątku, przy czym większość swego życia spędzają w Serbinowie (Russowie) pod Kalińcem (Kaliszem). Pani Barbara nosi w sercu ranę z powodu młodzieńczej, nie odwzajemnionej miłości, co pozwala jej mieć wieczne pretensje do męża przez skromne kilkadziesiąt lat. Wokół pary małżeńskiej i ich córki Agnieszki kształcącej się w Szwajcarii rozsnuwa się misterna sieć powiązań rodzinnych i towarzyskich.
"Gwałtowne przejścia, porody, zgony i związane z tym radości i rozpacze" - Tom I - Bogumił i Barabara - bez przedakcji dalszej i bliższej opowiada o 14 latach. Składa się z pojedynczych, przechowywanych legend czy mitów rodzinnych, z których każdy może być traktowany jako osobna nowela (wuj Klemens, Piotruś, rozpacz rodziców, tajemnica Teresy, babcia Ostrzeńska).
"Wody życia wyrównały się, a nawet nieco opadły" - Tom II - Wieczne zmartwienie - wypełnia zwarty nurt życia, w którym "nic się nie dzieje". Ramy czasowe to lata 1900-1902. Poza sprawą spadku i kopotami z Tomaszkiem Dąbrowska daje w tym tomie pokaz bezakcyjnej narracji. Powszedniości ulega nawet Bogumił, a miejsce rozterek i tragedii pani Barbary zajmują zrządzenia i codzienne zajęcia domowe. Przełom wieku w serbinowskim kalendarzu zaznaczony jest przez przyjęcie panny Celiny, niefortunnej guwernantki.
Losy dwojga ludzi "wysadzonych z siodła"
Barbara - pochodzi ze zubożałego herbowego szlacheckiego rodu Ostrzeńskich, który utracił majątek wskutek nieumiejętnego gospodarowania, utracjuszostwa. Owdowiała matka Barbary z trudem boryka się z wychowaniem i wykształceniem sześciorga dzieci. Barbara - nauczycielka z warszawskiej pensji o wielkich i mglistych ambicjach postanawia wyjść za mąż za Bogumiła Niechcica nie tyle z miłości ile na skutek uporczywych zabiegów starającego się. Nie uważa swego małżeństwa za mezalians, lecz zawiera je po trosze z rezygnacji. Niedawno przeżyła zawód miłosny, który bardzo zranił jej miłość własną. Nie bardzo jest świadoma swoich pragnień, ale małżeństwo z wiejskim dzierżawcą jest dla niej wyrzeczeniem. Wkrótce małżonkowie zdają sobie sprawę, że nie są stworzeni dla siebie. Śmierć syna Piotrusia załamuje do reszty panią Barbarę. Tragedia, urażone ambicje, nie spełnione marzenia przeradzają się w lęk przed życiem i ludźmi. Zapatrzenie w siebie, wewnętrzne zmory czynią ją głęboko nieszczęśliwą, niezdolną do życia i uczuć. Pani Barbara ucieka ze wsi do Kalińca, ale wkrótce okazuje się, że przyczyny niepokoju tkwią w niej samej. Trzeba wieloletnich trudów i prawdziwych zmartwień, żeby przepłoszyć chimery urojonych problemów. Barbara żyje nieustannie mitem swej młodości, pamięcią o zrywie powstańczym, wspomnieniem patriotycznych uniesień kalinieckiego środowiska. Dopiero, gdy pogodzi się z dawno przez Bogumiła odkrytą mądrością życia, stanie o własnych siłach, odrodzi się. Bogumił - pochodzi ze starego szlacheckiego rodu Niechciców, którzy starcili majątek w wyniku konfiskaty carskiej za udział w powstaniu styczniowym. Jest mocno przez życie doświadczonym człowiekiem. Wiadomo, że z niejednego pieca chleb jadał: hulał, służył w wojsku carskim, był stelmachem, kowalem, tragarzem i górnikiem, pracował u fryzjera i fotografa. Gdy go poznajemy, po latach tułaczki bierze życie w swoje ręce. Po ożenku z Barbarą ze zdwojoną energią oddaje się miłości i pracy. Po kilku latach gospodarowania w Krępie, która nie dawała pola do popisu, Bogumił obejmuje w dzierżawę Serbinów. Tutaj rozwija skrzydła, przeżywa swój wiek męski jako wzorowy gospodarz, jako dobry mąż i ojciec. Jedynym cieniem jego serbinowskich lat jest to, że nie kocha go żona. Ale wówczas, gdy obojętność i niezrównoważenie Barbary napełniają go rozgoryczeniem, zawsze dość satysfakcji znajduje w pracy i ziemi, przypisuje im sens głębszy, metafizyczny, one nadają wartość znojnemu życiu. Bogumił jest ideałem człowieka, ale nie jest on bynajmniej bez skazy. Bogumił to człowiek, który nie szuka oparcia w żadnej doktrynie społecznej czy religijnej, lecz uosabia sam żywioł życia, mądrość życiową, męstwo, sprawiedliwość, opiekuńczą dobroć. Niechcicowie idą przez życie wspierając się o siebie. Przy wszystkich dzielących ich różnicach tych dwoje bardzo różnych bohaterów łączy i wyznacza kierunek ich wędrówki odrzucenie herbu i własności jako podstaw życia. Bowiem dla tych dwojga "wysadzonych z siodła" potomków starych rodów herbem stała się walka o wolność, praca, demokratyzm.
Panorama polskiej prowincji: Kaliniec, Serbinów i zaścianek
Noce i dnie nie obfitują w wielkie bitwy, wydarzenia dziejowe, przełomy. Mimo to jest to powieść historyczna. Prezentuje one bowiem proces dziejowy w przekrojach prawie wszystkich warstw i klas społeczeństwa polskiego na przeciętnej polskiej prowincji. Najmniej miejsca w tej panoramie zajmuje szlachta, o pańskich pretensjach, a bez środków i produktywnego zajęcia, zdeklasowana, degenerująca się w tradycyjnej egzystencji, niezdolna do udziału w nowych procesach społecznych. Dużo szerzej i wyraziściej scharakteryzowana została w Nocach i dniach burżuazja. Jej działanie występuje nie w tle, lecz w samej dramaturgii powieściowej. Głównym
jej reprezentantem jest Anzelm Ostrzeński - prowincjonalny geszefciarz i dorobkiewicz oraz "mydłek paryski" -Daleniecki. Obydwaj traktują człowieka jedynie jako narzędzie we własnych rachubach, nie liczą się z interesem narodowym, są wyobcowani. Nieporównanie przychylniej w Nocach i dniach została przedstawiona inteligencja kaliniecka. Ona kultywuje tradycje patriotyczne i zachwuje społeczne ambicje. Niestety, warunki życia pod zaborami sprawiają, że i to środowisko karleje; ludzie tacy jak rejent Holszański, Daniel Ostrzeński gorzknieją i dziwaczeją. Inteligenckie organicznikostwo Michaliny Ostrzeńskiej i rejentowej Holszańskiej, które bez ustanku działają, zakładają towarzystwa, reformują obyczaje, obraca się w śmieszną filantropię, w karykaturę społecznikostwa.Na tle wyżej opisanych grup społecznych jaśnieje Serbinów, który jest placówką skupiającą żywotne siły i sprawy żywotne, promieniującą na okolicę. W Serbinowie nie ma dziedzica, gospodaruje w nim człowiek, poza którym nie stoi władza przywileju, tradycji i majątku. Bogumił i Barbara starają się służyć chłopom swoją radą i pomocą.Chłopska wieś nie jest w Nocach i dniach terenem pedagogicznych czy filantropijnych zabiegów klas wyższych: ma ona swój ciemny, nędzarski i nieludzki, ale niezależny byt. Lud w Nocach i dniach występuje przede wszystkim jako zbiorowość w trzech wielkich scenach powieści: podczas epidemii tyfusu, mobilizacji i rewolucji 1905 r. - podczas elementarnych klęsk i w trakcie zdarzeń będących potwierdzeniem jego siły i jego nadziei.Zaścianek pamiętowski, który Niechcicowie zakupią po sprzedaniu Serbinowa przez właściciela, stanowi "ukoronowanie" ich cieżkiej wieloletniej harówki. Niechcicowie staną się na starość sąsiadami chłopów-parcelantów, którzy wykupią działki dawnego majątku Woynarowskiego. Zagospodarowanie się razem z chłopami w zaścianku pamiętowskim to jakby wizja sprawiedliwszego podziału ziemi, reformy rolnej, to znalezienie przez Niechciców miejsca w społeczeństwie, którego poszukiwali przez całe życie. Epilog powieści, choć mglisty, ma pewien sens testamentarny.
Nowatorstwo Nocy i dni - Nowatorstwo Marii Dabrowskiej w Nocach i dniach polega na próbie stworzenia nowoczesnej powieści socjologicznej, która konfrontuje bieg historii ze świadomością reprezentantów pewnych środowisk czy klas społecznych. Perspektywa historyczna obejmująca obszar życia polskiego na przełomie XIX i XX wieku pozwoliła autorce ukazać ważne procesy społeczne i dojrzewanie świadomości narodowej i społecznej. Pomogła utrwalić wiele znikających kształtów życia domowego i zbiorowego. Perspektywa trwania wprowadziła problematykę filozoficzną i nadała przedstawionemu obrazowi życia głębszy sens. Powszednie sprawy życia umieściła w wymiarach szerszego porządku narzuconego przez los. Wielka rama historyczna, panorama społeczna i środowiskowa, rytm przyrody i prac rolnych, życie codzienne ze swoimi drobiazgami - to elementy wielkiej epiki.
Streszczenie:
Tom I - Bogumił i Barbara - Maciej Niechcic, dziad Bogumiła, szlachcic, otaczał się inteligencją, a nie ziemiaństwem, za co go w okolicy nie szanowano. Popadł w kłopoty finansowe, gdy zakupił majątek nie zbadawszy jego hipoteki. Jego syn, Michał, ożenił się z panną Florentyną, która miała zostać zakonnicą, co znów wywołało skandal okoliczny. Z ich dzieci przeżył tylko najmłodszy, Bogumił. Walczył on z ojcem w powstaniu styczniowym; Michała zesłano na Syberię, gdzie zmarł, Florentyna mu początkowo towarzyszyła, po śmierci męża wróciła do kraju i została gospodynią. Na starość zamieszkała z bratem w mieści, gdzie odnalazł ją syn. Ojciec Barbary, Adam Ostrzeński, szlachcic bez majątku, urzędnik, prowadził bardzo bujne życie towarzyskie. Wydał za niego swoją córkę, Jadwigę, Jaraczewski, gdy ta zakochała się w guwernerze. Ich związek był bardzo burzliwy. Barbara była najmłodszą z 4 rodzeństwa. Adam zginął od pioruna. Jadwiga otworzyła pensję, która po powstaniu upadła. Udało jej się jednak wykształcić dzieci - Daniel został przyrodnikiem, Julian inżynierem, Teresa i Barbara uczyły w szkołach. Barbara dorasta w atmosferze naukowo-intelektualnej, marzy o studiach wyższych, w jej domu zbierają się znajomi brata i siostry, prowadzą różne dyskusje, chodzą do teatrów, na odczyty. Ona podkochuje się w jednym z młodzian, który jednak żeni się z panną bogatą. Ślub biorą także Teresa i Daniel. Barbara wyjeżdża do Warszawy, uczy się krawiectwa, gdy kończą się fundusze wraca do udzielania lekcji. W czasie wakacji u krewnych, Ładów, poznaje Bogumiła, który ma już lat 36 (ona 25). Choć wdaje jej się prosty, niewykształcony itp., to docenia jego powstańczą przeszłość, urodę i stanowisko i mimo wahań zgadza się zostać jego żoną. W dniu ślubu umiera matka Bogumiła. Na początku mieszkają w starym mieszkaniu z wujem Bogumiła, który jest obłąkany. Zdaje mu się, ze wciąż trwa powstanie. Barbara opiekuje się nim jak swoim dzieckiem, a przy tym boi, że dzieci odziedziczą po nim chorobę psychiczną. Po jakimś czasie przeprowadzają się do dworku. Wuj umiera. W okolicy mieszkają Ladowie, a także krewny Bogumiła i jego świadek, Hipolit Niechcic, z żoną Urszulą, doskonałą gospodynią i dwiema córkami. Na wiosnę Niechcicowie wybierają się z wizytą do Teresy. Choc jest mężatką i matką 2 dzieci, udziela ona dalej lekcji. W okolicy mieszkają także Daniel z żoną, Michaliną i jej siostra, Stefania z mężem. Barbara jest w ciąży. Na świat przychodzi syn - Piotruś. Przez 4 lata żyją szczęśliwi, choć Barbara męża coraz mniej lubi. Na pewnym zimowym spacerze Piotruś zaziębia się i umiera. Barbara nie może dojść do siebie, Baogumił prosi o radę Teresę, ta wyszukuje im gospodarstwo w Serbinowie, do którego się przeprowadzają. W Barbarze podkochuje się okoliczny nauczyciel, przed wyjazdem wręcza jej miłosny wiersz. Dużo czasu zajmuje im doprowadzenie Serbinowa do porządku, dopiero po roku widać efekty. Barbara jest zazdrosna o sympatię, jaką mąż czuje do Teresy, robi mu awanturę, wzrasta temperatura ich uczuć. Teresa choruje i umiera, w listach siostry, które Barbara dostaje od zięcia, znajduje zapiski, z których wynika, że Teresa miała romans z Tadeuszem, synem byłych pracodawców Bogumiła. Rodzi im się córka, Agnieszka, później druga, Emilia i syn Tomasz. Przenosi się do nich matka Barbary, której wydaje się, że wkrótce przeprowadzi się do Juliana. Cierpi na sklerozę, po paru latach umiera. Barbara znajduje pierwsze siwe włosy na głowie.
Tom II - Wieczne zmartwienie - Dzieci się bardzo od siebie różnią - Agnieszka jest samotnicą, Emilka klei się do ludzi, Tomasz kłamie i rozrabia. Początkowo uczy ich Barbara, później - przez rok - Anka, córka Hipolita Niechcica, panna bardzo wesoła i lubiana. Gdy wyjeżdża do Warszawy jej miejsce zajmuje panna Cecylia, beztalencie pedagogiczne, a przy tym osoba bardzo wyniosła, wielbicielka Przybyszewskiego. Bogumił zatrudnia pisarza, Katelbę. Pewnej nocy Cecylia wypada z okna w połowie - widzi zbira włamującego się przez okno i owinięta w kołdrę próbuje uciec. Łamie przy tym nogę. Po rehabilitacji Barbara proponuje jej miejsce w sklepie Michaliny, ale Cecylia urażona wyjeżdża. Barbara i Bogumił jadą z Agnieszka do miasta, maja kupić dla niej trzewiki, zaś dla reszty pończochy i kamasze. Bogumił kupuje dodatkowo płaszczyk dla córki i broszkę dla żony, czym ją ogromnie złości. Umiera patriarcha rodu Ostrzeńskich, Joachim i zapisuje dzieciom Jadwigi 18 tysięcy rubli. Dla Barbary jest 6 tysięcy, Bogumił chce dokupić ziemie, ona dom w mieści, w końcu kupują place, na których ma być zbudowana kolej - za namową syna Michaliny. Barbara ma kłopoty z sercem i choroby kobiece - bolesne kurcze. Po okolicy chodzą plotki, że dziedzic chce sprzedać Serbinów, ale po jego przyjeździe okazuje się, ze to już nieaktualne. Katelba jest jego szpiegiem. Agnieszka zostaje zapisana na pensję dla panien. W rzeczach Tomasza znajdują sakiewkę z broszka, którą Bogumił kupił żonie.
„NOCE I DNIE” - MARIA DĄBROWSKA |
1