Ankieta jako metoda badań
Ankieta jest techniką gromadzenia informacji polegającą na wypełnieniu specjalnych kwestionariuszy, na ogół o wysokim stopniu standaryzacji. Na przygotowanie ankiety składają się następujące etapy: postawienie problemu, sformułowanie pytań, ułożenie instrukcji, badanie próbne, przygotowanie ostatecznej wersji ankiety. Informacje, które zamierza się zdobyć podczas badań, wyznaczają główny problem, jaki planuje się rozwiązać. Instrukcja zawiera informacje, kto przeprowadza badania, jaki jest główny cel badań, jak należy odpowiadać na poszczególne pytania, w jakim stopniu gwarantuje się anonimowość.
Formułowanie pytań jest etapem integralnie związanym z postawieniem problemu. Na ogół wymienia się dwa rodzaje pytań ankietowych: otwarte (wolne) i zamknięte (skategoryzowane) - alternatywne, dysjunktywne, koniunktywne. Pytania otwarte pozostawiają badanym osobom całkowitą swobodę wypowiedzi. Mogą one zwrócić uwagę badającego na nowe aspekty badanego zagadnienia. Pytania takie pozwalają ustalić hierarchię ważności problemów, w jakiej badane osoby postrzegają głównie wątek omawianej przez nich problematyki. Ma to miejsce zwłaszcza wtedy, gdy ankieta składa się z kilku pytań.
Pytania zamknięte podają gotowe odpowiedzi, przemyślane uprzednio przez badającego. Osoby badane dokonują jedynie wyboru spośród sugerowanych odpowiedzi. Odpowiedzi są tak dobrane, że wyczerpują na ogół wszystkie możliwe rozwiązania, jakie mogą się nasuwać w związku z postawionym pytaniem. Ułatwiają one pracę badającego.
Odmianą pytań zamkniętych są pytania alternatywne, które przewidują dwie możliwości odpowiedzi - pozytywną lub negatywną. Pytania te mogą być postawione tylko w związku z problemami, które można rozstrzygać na dwojakiej płaszczyźnie: albo się z nimi zgodzić ("tak"), albo odrzucić ("nie"). Możliwa jest trzecia ewentualność, dotycząca ustosunkowania się do danego problemu: można nie wiedzieć, czy należy się z nim zgodzić, czy go odrzucić ("nie wiem", "nie mam zdania").
Inną odmianą pytań zamkniętych są pytania dysjunktywne (wykluczające). Wymagają one od osób badanych dokonania wyboru więcej niż jednej z podanych odpowiedzi. Badani wybierają tyle odpowiedzi, ile poleca im ankieter. W tym celu są instruowani, aby podkreślili dwie, trzy lub więcej odpowiedzi.
Obok pytań otwartych i zamkniętych zdarzają się pytania półotwarte. Stanowią one pośrednią formę między wymienionymi rodzajami pytań. Pytanie półotwarte przewiduje ściśle określone odpowiedzi z jednoczesnym umożliwieniem osobom badanym swobodnego wypowiedzenia się. Najczęściej po wyliczeniu możliwych odpowiedzi pozostawia się miejsce na "inne" odpowiedzi. Podane wyżej pytania zostały wyróżnione na podstawie określonego sposobu odpowiadania na nie przez badane osoby. Zestawy możliwych odpowiedzi nazwane są kafeteriami.
*
Wymienione pytania nie wyczerpują wszystkich sposobów zbierania materiałów podczas badań ankietowych. Są również tzw. pytania filtrujące i kontrolne. Pierwsze pozwalają wyłączyć te osoby, które nie mają nic do powiedzenia w danej sprawie. Pytanie takie powinno poprzedzać pytanie zasadnicze, na które można odpowiedzieć "tak" lub "nie". Badany może kontynuować, jeżeli jego odpowiedź brzmi "tak". Pytania kontrolne pełnią rolę kontroli otrzymanych odpowiedzi. Są one zbieżne z treścią innych pytań, lecz różne w ich ujęciu słownym. Odpowiedzi na te pytania, które są sprzeczne z odpowiadającymi im treściowo pytaniami zasadniczymi, nie są brane pod uwagę w analizie materiału.
Pytania muszą być komunikatywne, czyli zapewniać bezpośrednie wzajemne porozumienie między badanym a badającym. Należy zadbać, aby pytania były formułowane w sposób zrozumiały dla badanych, nie były zbyt trudne do odpowiedzi, uwzględniały rzeczywiste możliwości badanych, nie były sugestywne, czyli nie sugerowały oczekiwanych przez ankietera odpowiedzi; pytania nie mogą też być zabarwione emocjonalnie, a w przypadku pytań zamkniętych - powinny wyczerpywać wszystkie możliwości, uwzględniały szczegółowo problemy związane z zasadniczą problematyką, rezygnując z ogólnikowości na rzecz bliżej skonkretyzowanych ujęć.
Pytania powinny być zapisane w poprawnej kolejności. Muszą one stanowić pewną zwartą i logiczną całość. Należy je starannie przygotować, wydrukować, rozdać badanym osobom, podać instrukcję wypełnienia łącznie z zapewnieniem o dyskrecji.
Nawet najbardziej przemyślane pytania ankietowe nie dają gwarancji otrzymania rzetelnych odpowiedzi. Również ocena otrzymanego materiału musi być przemyślana, a wnioski nie mogą wypływać z pobieżnej analizy wyników ankiety.