Odkrycie Nefretete
Wstęp
Niewiele wiadomo o losach jej męża króla Amenhotepa IV Echnatona. Nie znaleziono też żadnego oficjalnego zapisu śmierci Nefertiti. Ale ostatnio coś się zmieniło - prawdopodobnie odkryto grób królowej.
DISCOVERY CHANNEL towarzyszy zespołowi naukowców na ekspedycji do Doliny Królów, podczas której brytyjska archeolog dr Joann Fletcher ogłasza odkrycie mumii, która najprawdopodobniej jest zabalsamowanym ciałem słynnej egipskiej piękności. Jeśli hipoteza ta okaże się prawdziwa, to z pewnością będzie to największa sensacja acheologiczna od czasu odkrycia grobu Tutanchamona.
Królowa
Nefertiti była najpotężniejszą kobietą w starożytnym Egipcie przez ponad dziesięć lat. Uwielbiana i czczona niczym bóstwo panowała wraz z Amenhotepem IV, władcą XVIII dynastii Nowego Państwa, który zaraz po wstąpieniu na tron około 1353 r. p.n.e. zmienił swoje imię na Echnaton. Wciąż niewiele wiadomo na temat pięknej królowej. Około 1336 r. p.n.e. Nefertiti po prostu zniknęła z historii - miała wówczas około 30 lat.
Błyskawiczny rozkwit i nagły koniec
Nefertiti poślubila faraona Echnatona, syna Amenhotepa III, w czwartym roku jego panowania. Prawdopodobie miała wówczas około 15 lat, a Echnaton conajmniej 14. Dzięki temu związkowi ta piękna kobieta stała się jedną z najpotężniejszych władczyń starożytnego Egiptu. Była uwielbiana, sławna i czczona. Zawsze u boku króla podczas wszystkich ważnych wydarzeń. Jej status w państwie był prawie równy faraonowi. Właśnie wtedy, nagle przestaje pojawiać się w przekazach. Do dziś nie znaleziono najmniejszej poszlaki, która mogłaby pomóc w rozwiązaniu zagadki tajemniczego zniknięcia Nefertiti. Jak również nie odnaleziono jej mumii, lub grobowca.
Skąd pochodzi Nefertiti?
Pochodzenie pięknej królowej jest też nieznane. Wciąż toczą się spory. Według jednej z hipotez Nefertiti była mitannijską księżniczką Tadukhepą, która początkowo przeznaczona była na żonę Amenhotepa III, ale w rezultacie poślubiła jego syna. Według innej, Nefertiti była córką Amenhotepa III i jego konkubiny. Fakt, że Echnaton i Nefertiti byliby przyrodnim rodzeństwem wydaje się mało prawdopodobny, gdyż według ówczesnego prawa Nefertiti miałaby prawo do tytułu „córki faraona”, którego nigdy nie używała się. Według trzeciej hipotezy, rodzicami Nefertiti byli Ti i Ai. W tym przypadku jej ojciec byłby najwyższym urzędnikiem na dworze Amenhotepa III oraz bliskim powiernikiem Echnatona. Zgodnie z tą hipotezą, która zresztą najbardziej przemawia do egiptologów, Nefertiti wywodziła się z najwyższych warstw ówczesnego społeczeństwa egipskiego. Uważa się, że Ti nie była biologiczną matką pięknej królowej, a raczej, jak wskazują na to dowody, jej mamką.
Ku chwale boga słońca
Nefertiti i Echnaton przeprowadzili wspólnie reformę religijną i kulturalną Egiptu. Najbardziej radykalną zmianą było odrzucenie wszystkich tradycyjnych bogów egipskich i wprowadzenie religii monoteistycznej, uznającej Atona, czyli tarczę słoneczną, za jedynego boga.
W piątym roku panowania Echnatona, para królewska przeniosła oficjalną rezydencję z Teb do Achet-Aton (miejsca blasku Atona). Dziś miasto to znane jest jako Tell el-Amarna.
Nawet w Karnaku, który wówczas był ośrodkiem kultu Amona, budowano świątynie ku czci boga słońca. Były one ozdabiane wizerunkami Nefertiti, która jako monarcha, nosiła dodatkowy tytuł królewski „Neferneferuaton”, co znaczy „doskonałością jest doskonałość Atona”.
Nefertiti uwieczniana była w śwątyniach i na posągach na skalę jakiej żadna z egipskich królowych nie zaznała ani przedtem, ani potem. Niewykluczone, że piękna królowa piastowała urząd arcykapłana, który zazwyczaj był zarezerwowany dla królów.
W ostatnich latach panowania Echnatona wizerunek Nefertiti zniknął z obrazów i płaskorzeźb. Został zastąpiony podobiznami jej dwóch córek: Meritaton i Anchesenpaaton.
Zagadka losów Nefertiti
Jaki los spotkał królową? Przez wiele lat badacze byli przekonani, że Nefertiti popadła w niełaskę i została wyeliminowana z rodziny królewskiej przez Echnatona. Niewykluczone, że główną przyczyną był fakt, że Nefertiti nie urodziła faraonowi syna.
Według innej hipotezy, królewska para została obalona przez osoby, które uznawały kult Atona za herezję. Rzeczywiście, kiedy Tutanchamon przejął tron w 1333 r. p.n.e. wszystko, co dotyczyło Echnatona i Nefertiti systematycznie niszczono.
Dotychczas w grobowcu w Achet-Aton odnaleziono przedmioty związane wyłącznie z Echnatonem. Przypuszcza się, że Nefertiti nie została pochowana w tym grobie. Również nie odnaleziono żadnego oficjalnego zapisu śmierci królowej.
Czy Nefertiti objęła władzę po Echnatonie?
Chociaż Echnaton miał syna z jedną z żon Kią - był nim Tutanchamon - to jednak faraon wyznaczył na swojego następcę Semenchkare. Nie wiadomo kim był ten regent. Niektórzy egiptolodzy są zdania, że jego matką była również Kia. Inni uważają, że Semenchkare to brat przyrodni Echnatona, lub po prostu członek rodziny królewskiej.
Fakt, że Semenchkare i Nefertiti posługiwali się tym samym drugim imieniem: „Neferneferuaton”, skłoniło pewnych badaczy do wysunięcia hipotezy, że to Nefertiti przejęła tron po śmierci Echnatona w 1336 r. p.n.e.
Istnieją jednak pewne dowody sugerujące, że Nefertiti zmarła w czternastym roku panowania Echnatona, podczas epidemii dżumy w Egipcie.
Czy nagłe zniknięcie Nefertiti pozostanie na zawsze zagadką? Całkiem możliwe, ale tymczasem poznajmy tajemnice bezimiennej mumii, którą zespół brytyjskich archeologów uznał za zabalsamowane ciało przepięknej egipskiej królowej.
Władza
To nie wyjątkowa uroda uczyniła z Neferiti legendarną postać, ale jej nietypowa pozycja jako władczyni. Dokonała rewolucji religijnej wraz ze swoim mężem faraonem Echnatonem. Wspólnie zastąpili tradycyjny panteon bogów egipskich jednym bogiem słońca Atonem.
Wielka królewska żona
Neferiti była żarliwą wyznawczynią nowej wiary. Przypuszcza się, że mogła wykorzystać nowy kult religijny do nadania sobie statusu boskiego. Obecnie egiptolodzy badają świątynie w Karnaku i Luksorze w poszukiwaniu dowodów, które mogłyby potwierdzić tę hipotezę.
Echnaton, podczas swojego panowania w połowie XIV wieku p.n.e., wybudował wiele świątyń Atona w miejscach kultu Amona. Budynki te zniszczono zaraz po jego śmierci, ponieważ uważano faraona za zdrajcę starej religii. Pozostałe po rozbiórkach bloki kamienne ponownie użyto do budowy innych obiektów. Naukowcy badają kamień po kamieniu w poszukiwaniu śladów świadczących o wysokiej pozycji Nefertiti w ówczesnym Egipcie.
Na jednym z kamieni rozszyfrowano część jej imienia oraz jeden z honorowych tytułów Nefertiti: "Wielka królewska żona". Odkryto wizerunki królowej, która powozi bojowym rydwanem i trzyma w ręku berło - atrybut najwyższej władzy w państwie. Na innych, piękna małżonka faraona zostaje uwieczniona jako władczyni, która pokonuje wrogów Egiptu maczugą, lub mieczem. Nefertiti pokazywana jest również na królewskiej lektyce, a także jako osoba nadająca elitom najwyższe godności. Nigdy w całej historii starożytności żadna królewska żona nie była przedstawiana w takiej scenerii.
Żony boga Amona
Na ścianach światyni w Karnaku wyryta jest mityczna historia Egiptu. Legenda głosi, że na początku była nicość. Z ciemności wyłonił się Amon, bóg urodzaju i płodności, a za nim jego małżonka Mut. Amon ulega jej uwodzicielskim sztuczkom. Według starożytnych przekazów: "ona rozpaliła w nim ogień i z tego wielkiego pożądania powstał wszechświat”.
Faraonowie byli najbliżej boga Amona i panowali na ziemi w jego imieniu. Również kobiety były blisko związane z Amonem. Mogły nawet go poślubić, przechodząc odpowiedni obrzęd religijny. Przypuszcza się, że wyglądało to w następujący sposób: wybrane kobiety szły do sanktuarium Amona w świątyni w Karnaku, by tam odegrać mit o stworzeniu, nadając tym Amonowi ziemskie istnienie. Zgodnie z tymi wierzeniami, miało to zagwarantować, że świat ponownie nie obróci się w chaos. W ten sposób kobiety zostawały żonami królewskimi Amona. Każda egipska arystokratka mogła ubiegać się o ten honorowy i cieszący się prestiżem tytuł.
Potężna jak faraon
W czasach panowania Nefertiti i Echnatona, świątynia w Karnaku miała po wschodniej stronie olbrzymi portal wejściowy. Udało się zrekonstruować prawie 100 scen przedstawiających różne obrzędy religijne. Na większości z nich znajduje się Nefertiti w centrum tych świętych rytuałów, takich jak na przykład składanie ofiary.
Według staroegipskich tradycji ofiary mogli składać faraonowie lub „królewskie żony boga”. Z malowideł tych wyraźnie wynika, że Nefertiti była równa faraonowi. W nowej religii nie było już „ królewskich żon boga”, ale Nefertiti składała hołd Atonowi według bardzo podobnego rytuału, praktykowanego niegdyś przez królewskie żony Amona. Wydaje się, że Nefertiti wykorzystała tę tradycję, by podnieść siebie do rangi bogini. W końcu przez ponad 10 lat była najpotężniejszą władczynią w całym starożytnym świecie.
Uroda
Dumne spojrzenie, piękne proporcje twarzy, wysokie kości policzkowe, delikatnie zarysowane łuki brwiowe, wąski nos, piękne usta oraz długa, arystokratyczna szyja. Nefertiti musiała mieć wyjątkowo czarujący wygląd. Jej imie, które prawdopodobnie wymawiano "Naftayta", znaczy „piękna, która przybyła”.
Ponadczasowa uroda
Olśniewająca uroda Nefertiti została uwieczniona na wielu portretach. Niektóre z nich odkryto w Tell el-Amarnie, ówczesnej siedzibie dworu Echnatona.
Najbardziej fascynujący ze wszystkich portretów królowej to słynne popiersie z malowanego wapienia i gipsu, które od 1924 roku znajduje się w Muzeum Egipskim w Berlinie. Ta zaledwie półmetrowej wielkości figurka jest jednym z najbardziej znanych dzieł sztuki starożytnego Egiptu. Została odnaleziona przez niemieckiego archeologa Ludwika Borchardta 6 grudnia 1912 roku podczas wykopalisk na terenie strarożytnego Achet-Aton w pracowni rzeźbiarza Totmesa.
Wciąż trwają debaty, czy popiersie jest rzeczywiście dziełem Totmesa. Tylko jedno oko królowej jest całkowicie pomalowane. Może to sugerować, że figurka miała pełnić rolę modelu lub szkicu dla rzeźbiarza, który pracował nad czymś większym.
Inny wizerunek pięknej władczyni to popiersie znalezione przez brytyjskiego badacza Johna Pendlebury około 1932 roku podczas wykopalisk w Tell el-Amarnie. Głowa nie zawiera żadnego napisu, ale jest tak podobna do innych wizerunków Nefertiti, że została uznana za jedną z tych, które mogą ją reprezentować. Obecnie znajduje się ona w Egipskim Muzeum Narodowym w Kairze
Ukochana żona
Faraon Echnaton adorował swoją królewską żonę w wyjątkowy sposób. W stolicy państwa kazał wznosić kolumny na jej cześć, umieszczając na nich słowa wyrażające zachwyt nad jej niezwykłą urodą:
"Najjaśniejsze oblicze, posiadaczka szczęścia, utalentowany słuchacz, którego głos przynosi wielką radość, królowa wdzięku, sowicie obdarzona miłością, uszczęśliwiająca władcę dwóch królestw”.
Królewski wygląd
W pierwszych latach panowania Nefertiti przyozdabiała się w tradycyjne insygnia władzy królewskiej. Przedstawiana była w koronie na głowie, w perukach ozdabianych krowimi rogami, piórami i tarczą słoneczną - nieodłącznymi atrybutami związanymi z kultem bogini Hathor. Później, już w nowej królewskiej stolicy Achet-Aton, królowa nosiła długą, niebieską koronę spłaszczoną na górze, przypominającą wojenną koronę Echnatona, identyczną do tej, jaką nosi na tzw. popiersiu berlińskim, które jest najbardziej znane na świecie. Czasem widnieje w koronie mocno przylegającej do głowy i podobnej do jarmułki, lub też w nakryciu głowy, podobnym do chusty zwanej „khatem”.
Na innych starożytnych płaskorzeźbach Nefertiti występuje w uczesaniu zwanym „nubijską peruką”. Składało się ono z kilku warstw loków i warkoczy spiętych do góry. Noszone było wyłącznie przez wojskowych z królewskiej armii. Na czole królowej często widnieje wizerunek podwójnej kobry, symbolu władzy nad dwoma królestwami: Górnym i Dolnym Egiptem.
Płaskorzeźby na sarkofagu Echnatona przedstawiają królewską małżonkę przyodzianą w plisowane szaty. Na głowie nosi perukę z kręconymi włosami, podwójną kobrę egipską i koronę z tarczą słoneczną, ornamentem z motywem kobry oraz dwoma długimi piórami.
Tak jak i inne egipskie arystokratki Nefertiti nie tylko nosiła biżuterię, peruki i obcisłe szaty, ale również używała kosmetyków, które miały podkreślać jej urodę. Ówczesne kobiety malowały grubą kreskę na powiekach i pod oczami. Starożytne Egipcjanki kojarzyły ją z rytualną czystością. Sproszkowany zielony malachit zmieszany z tłuszczem tworzył kremową masę, której używały jako cienia do oczu. Jak przedstawiają liczne malowidła, kobiety używały też różu. Innym ważnym kosmetykiem była szminka. Zawierała ona te same pigmenty co róż, ale wymieszane z olejkiem z nasion sałaty.
Odkrycie
Być może będzie to najbardziej sensacyjne odkrycie archeologiczne od czasu znalezienia grobowca Tutanchamona. Brytyjska archeolog dr Joann Fletcher jest pewna, że odnalazła mumię legendarnej Nefertiti, która niegdyś panowała u boku faraona Amenhotepa IV Echnatona. Obecnie dr Fletcher pracuje nad dowodami rzeczowymi, które mają potwierdzić jej hipotezę, że mumia ta jest ciałem pięknej władczyni, która była równie sławna jak Kleopatra.
Mumia nr 61072
W czerwcu 2002 roku Joann Fletcher, pracownik naukowy na brytyjskim Uniwersytecie York, oraz jej koledzy otrzymali zezwolenie na zbadanie grobu oznaczonego jako KV35 w Dolinie Królów w Luksorze. Grobowiec został już wcześniej otwarty w 1898 roku, ale w 1907 zamknięto go. Wówczas jedna z mumii wzbudziła szczególne zainteresowanie zespołu egiptologów, ponieważ, jak to widać na starych fotografiach, wykazywała zaskakujące podobieństwo do tzw. berlińskiego popiersia Nefertiti.
W bocznej galerii grobowca Amenhotepa II spoczywają: mumia oznaczona numerem 61072 oraz zabalsamowane ciała kobiety i chłopca. Odkrył je w końcu XIX wieku francuski archeolog Victor Loret. Ale mumie te były w złym stanie i przez wiele następnych lat nie przyciągały uwagi egiptologów.
Obecnie po szczegółowych badaniach, brytyjski zespół archeologów doszedł do wniosku, że najprawdopodobniej mumia 61072 jest zabalsamowanym ciałem pięknej królowej Nefertiti.
Czy naprawdę odkryto mumię Nefertiti?
Zdaniem brytyjskich naukowców, dowodami, że jednak odkryto zabalsamowane ciało Nefertiti to: świadczące o przynależności do rodziny królewskiej przekłucie ucha w dwóch miejscach, ślady po złotej opasce noszonej wyłącznie przez króli oraz ogolona głowa. To ostatnie, według dr Fletcher, było niezbędne, by korona taka jak np. słynna niebieska korona Nefertiti z popiersia berlińskiego, idealnie spoczywała na głowie.
Według wstępnych badań brytyjskich archeologów, istnieje tylko niewielkie prawdopodobieństwo, że mumia, odnaleziona pod wielką stertą płótna, nie jest ciałem kobiety należącej do rodziny królewskiej czasów Atona.
Łabędzia szyja, wysokie kości policzkowe i swoisty kształt brody to charakterystyczne cechy fizyczne głowy pięknej Nefertiti. Według dr Fletcher, kolejną wskazówką pomagającą na skojarzenie mumii z piękną władczynią królestwa Nilu jest, wcześniej odnaleziona w pobliżu zmumifikowanego ciała, peruka w klasycznym stylu nubijskim. To tradycyjne nakrycie głowy noszone było wyłącznie przez kobiety z rodziny królewskiej w późnym okresie XVIII dynastii.
W dodatku technika balsamowania zastosowana w tych przypadku tych trzech bezimiennych ciał pochowanych w grobie KV35 oraz rodzaj użytych materiałów i specyficzny typ mumifikacji sugerują, że pochodzą one ze średniego i późnego okresu XVIII dynastii, tzn. czasów panowania faraona Echnatona i jego żony. Do takiego wniosku doszedł dr Stephen Buckley, ekspert o międzynarodowej sławie, który brał udział w szczególowych badaniach tych archeologicznych znalezisk.
Ślady przemocy
Ciało, które prawdopodobnie należy do Nefertiti nosi znaczne ślady obrażeń zadanych siekierą, lub rodzajem machety. Mumii brakuje prawego ucha i jednej ręki, którą odnaleziono podczas drugiej ekspedycji brytyjskich naukowców w lutym 2003 roku. Według Joann Fletcher są to dowody sugerujące, że Nefertiti była maltretowana i zamordowana. Urazy te mogą być przydatne w identyfikacji zwłok. Dr Fletcher uważa, że brutalna śmierć wymierzona na królowej mogła być zemstą za odwrócenie się faraona Echnatona od starej religii.
Dalsze badania mumii wykazały ślady urazów twarzy, powstałych w wyniku ciosów bardzo ostrym przedmiotem, najprawdopodobniej sztyletem. Dowody te przemawiają za hipotezą, że znienawidzona władczyni poddana była torturom, lub jej ciało zniszczono po śmierci.
Odnaleziona prawa ręka była zgięta, z dłonią wysuniętą do przodu, palce jakby wciąż trzymały berło, którego już dawno nie było. W kulturze starożytnego Egiptu tylko faraonowie chowani byli w taki sposób. Niektórzy naukowcy są zdania, że Nefertiti była kobietą faraonem.
Grób rodzinny
Kolejny dowód stanowi jedno z ciał znalezionych w grobowcu przy mumii 61072. Mumia ta to najwyraźniej zabalsamowane zwłoki królowej Teje. Taki wniosek postawiono po kilkakrotnych analizach włosów, przeprowadzonych przez amerykańskich i egipskich naukowców w latach 70. ubiegłego stulecia. Teje była żoną Amenhotepa III i matką Echnatona, czyli innymi słowy była teściową Nefertiti.
Czy zagadka nigdy nie zostanie rozwiązana?
Niektórzy eksperci są sceptyczni i uważają, że Fletcher i jej współpracownicy opierają swoje wnioski na niewystarczających dowodach. Twierdzą, że ta ponownie odkryta mumia może być ciałem kogoś innego, na przykład jednej z córek, która mogła być tajemniczą kobietą faraonem.
I tak, niezależnie od szczegółowych badań, ta ponad 3000-letnia mumia oznakowana numerem 61072 wciąż jest zagadką. Problem definitywnie rozwiązałyby badania porównawcze DNA, ale jak dotąd nie odkryto ani mumii dzieci Nefertiti, ani jej bliskich krewnych. Oznacza, że obecnie badania genetyczne są niemożliwe do przeprowadzenia.
Badania
Zaspół naukowców przeprowadzający badania w Dolinie Królów w Luksorze odkrył mumię, która może okazać się zabalsamowanym ciałem legendarnej Nefertiti. W lutym 2003 roku egiptolodzy z Uniwersytetu York pod przewodnictwem dr Joann Fletcher posłużyli się przenośnym aparatem rentgenowskim w celu jej zbadania. Po raz pierwszy władze egipskie zezwoliły na użycie takiego sprzętu w grobowcu.
Przenośny aparat rentgenowski pomaga w badaniach archeologicznych
Mumia oznaczona numerem 61072 została znaleziona w bocznej galerii grobowca KV35 przy zabalsamowanych ciałach kobiety i chłopca. Tym razem egiptolodzy mogli zbadać mumię w grobowcu. W ten sposób nie narazili cennego znaleziska na potencjalne uszkodzenie, do jakiego mogłoby dojść podczas transportu. Operacja ta stała się możliwa dzięki zastosowaniu pierwszego na świecie przenośnego aparatu rentgenowskiego marki Canon CXDI-3.
Dotychczasowa procedura badawcza przy pomocy promieni rentgenowskich polegała na wyniesieniu mumii z grobowca i transporcie do szpitala. Jest to skomplikowana, pracochłonna i niezwykle ryzykowna operacja.
W przypadku mumii 61072, najnowsza technologia zastosowana w pierwszym przenośnym aparacie rentgenowskim pozwolila naukowcom na pracę wewnątrz grobowca i uzyskanie trójwymiarowego obrazu zabalsamowanych zwłok, bez potrzeby najmmniejszego nawet poruszania ich z miejsca.
W ciągu trzech sekund na ekranie komputera pojawia się obraz. Funkcja przybliżająca obraz umożliwia dokładne zobaczenie biżuterii, zębów, kości, jak również całego ciała. Ta nowa technologia pozwala też na „wirtualną podróż” po mumii.
Złote paciorki w klatce piersiowej
Przeprowadzone przez zespół Joann Fletcher prześwietlenie rentgenowskie przedstawia sylwetkę dorosłej kobiety ze skrzywieniem kręgosłupa w okolicy lędźwiowej.
W otwartej klatce piersiowej widać złote paciorki. Rodzaj biżuterii świadczy o jego królewskim pochodzeniu i może stanowić kolejny dowód na to, że mumia 61072 jest zabalsamowanym ciałem pięknej władczyni.
Brytyjscy naukowcy są zdania, że złote paciorki wpadły do klatki piersiowej, ponieważ mumię zniszczyli złodzieje plądrujący grobowiec.
Czy zagadka zostanie rozwiązana?
Naukowcy mają nadzieję, że badania rentgenowskie pomogą w rekonstrukcji twarzy słynnej Nefertiti. Liczne fotografie ciała mogą też okazać się niezbędne w ocenie stanu zdrowia i zbadaniu bezpośredniej przyczyny śmierci.
Twórcy przenośnego aparatu rentgenowskiego są dumni ze swojego dzieła: „Nigdy nie przypuszczaliśmy, że niektóre z technologii powstałych wyłącznie z myślą o potrzebach medycyny XX wieku, pewnego dnia posłużą do identyfikacji mumii, która w dodatku może pomóc w rozwiązaniu zagadki starożytnego Egiptu” - mówi James Leipnik, jeden z dyrektorów firmy Canon Europe.
Dzięki pomocy rządu egipskiego, trzy bezimienne mumie zostaną zabrane z grobowca KV35 w celu przeprowadzenia dalszych badań.
To jest fakt: W starożytnym Egipcie związki małżeńskie zawierane między bliskimi krewnymi nie były rzadkością, natomiast śluby braci z siostrami zdarzały się wyłącznie wśród faraonów.
www.discoverypolska.com