Postępowanie naprawcze, postępowanie

likwidacyjne, proces upadłości, postępowanie

układowe

SPIS TREŚCI

I. Wprowadzenie ............................................................................................. 3

II. Postępowanie naprawcze ............................................................................ 4

III. Postępowanie likwidacyjne ........................................................................ 7

IV. Proces upadłości ......................................................................................... 12

V. Postępowanie układowe .............................................................................. 21

Bibliografia ................................................................................................. 24

I. WPROWADZENIE

Proces budowy wielosektorowej gospodarki rynkowej przywraca znaczenie praktyczne prawie zapomnianym, międzywojennym aktom prawnym dotyczą­cym postępowania upadłościowego i układowego. Cechą bowiem charaktery­styczną gospodarki rynkowej jest - w pewnym uproszczeniu - powstawanie jednych i rozwiązywanie innych podmiotów gospodarczych. W tym swoistym ruchu uczestniczą nie tylko małe podmioty gospodarcze, ale także prowa­dzące działalność gospodarczą dużych rozmiarów. Wiele z nich rozwiązuje się w wyniku postępowania upadłościowego w związku z trwałą niewypłacalnością.

Upadłość nie cechowała podmioty gospodarcze funkcjonujące w poprzed­niej formacji ustrojowej, zwłaszcza zwane jednostkami gospodarki uspołecz­nionej. Upadłość bowiem nie wchodziła w zasadzie w rachubę głównie ze względu na nakazowo - rozdzielczy system gospodarowania polegający na sta­łej ingerencji czynnika administracyjnego w proces gospodarczy i "ratowania" przed bankructwem niekiedy wyjątkowo nieefektywnych podmiotów gospodar­czych różnego rodzaju dotacjami budżetowymi, tanimi kredytami itp. Stąd też postępowanie upadłościowe, czy układowe poszło na wiele lat w zapomnienie. Tylko w niewielkim zakresie wszczynano postępowanie upadłościowe w gos­podarce spółdzielczej, w stosunku do niektórych spółdzielni.

Definitywne odejście od tego systemu gospodarczego na rzecz gospo­darki rynkowej przesądza o mechanizmach tworzących pożądaną konkurencję w rynku. Jest ona weryfikatorem podmiotów gospodarczych właśnie na mało użyteczne i rozwojowe. Pierwsze bankrutują, drugie oczekuje rozkwit. Oczywiście sytuacja zmienia się w wyniku rozwoju gospodarczego. Bankructwo części podmiotów wywołuje oczywiście odpowiednie skutki. W makroskali następuje pożądana alokacja kapitału z jednych gałęzi i dziedzin gospodarki do innych, zgodnie z sytuacją w rynku. Z drugiej jednak strony bankructwo otwiera problem zaspokajania wierzytelności, często dużej wartości, decydujących o egzystencji podmiotów gospodarczych będących wierzycielami.

II. POSTĘPOWANIE NAPRAWCZE

W stosunku do przedsiębiorstw, które prowadzą działalność gospo­darczą ze stratą lub w których zysk po opodatkowaniu nie wystarcza na zapłacenie dywidendy obligatoryjnej może być wszczęte postępowanie naprawcze. Sposób jego prowadzenia określony jest w ustawie o pp. w art. 65-74 .

Głównym motywem ekonomicznym, wskazującym na potrzebę prze­prowadzenia postępowania naprawczego jest zagrożenie interesów Skarbu Państwa w zakresie pobierania dochodów budżetowych, przede wszystkim z tytułu dywidendy. Trudności ze spłatą dywidendy są bo­wiem sygnałem świadczącym o nieefektywnym wykorzystaniu majątku przedsiębiorstwa. Zmiana tego stanu rzeczy wymaga w pierwszym rzędzie usprawnienia zarządzania przedsiębiorstwem.

W tym celu organ założycielski, działając w interesie państwa jako właściciela przedsiębiorstwa ustanawia nad nim zarząd komisaryczny. Ustanowienie takiego zarządu następuje w porozumieniu z Ministrem Fi­nansów. Od decyzji organu założycielskiego w tej sprawie nie przysługu­je sprzeciw.

Zarząd komisaryczny ustanawia się na czas oznaczony, przy czym w razie potrzeby czas ten może zostać wydłużony. Ustanowienie za­rządu komisarycznego podlega wpisowi do rejestru. Zarząd komisarycz­ny sprawowany jest przez osobę wyznaczoną przez organ założycielski. Na osobę tą przechodzą kompetencje organów przedsiębiorstwa.

Innymi słowy - wydanie przez organ założycielski zarządzenia w sprawie ustanowienia zarządu komisarycznego pociąga za sobą rozwiązanie organów przedsiębiorstwa oraz odwołanie dyrektora przedsiębiorstwa.

Osoba powołana przez organ założycielski do sprawowania zarządu komisarycznego zobowiązana jest do opracowania programu naprawy przedsiębiorstwa oraz przedstawienia go temu organowi w celu zatwierdzenia.

W trakcie realizacji programu naprawczego konieczne jest przedstawienie organowi założycielskiemu co trzy miesiące sprawozdania z postępu prac. W przypadku, kiedy realizacja programu naprawczego nie przynosi oczekiwanych rezultatów w zakresie poprawy gospodarki przedsiębiorstwa organ założycielski może uchylić zarząd komisaryczny oraz podjąć decyzję o likwidacji przedsiębiorstwa.

Postępowanie naprawcze jest więc w praktyce próbą niedopuszczenia do likwidacji przedsiębiorstwa oraz zapobieżeniem związanym z likwidacją niekorzystnym skutkom ekonomicznym, finansowym oraz społecznym. Należy podkreślić, że często jednym z elementów postępowania naprawczego jest postępowanie układowe, pozwalające na pewne osłabienie i rozłożenie w czasie rygorów spłacania wierzytelności przedsiębiorstwa.

Jest sprawą oczywistą, że skuteczność postępowania naprawczego zależy od jakości opracowanego programu naprawy przedsiębiorstwa. Generalnie program ten powinien wskazywać drogi i sposoby poprawy efektywności wykorzystania majątku państwowego. Za kryterium prawidłowego wykorzystania majątku przyjmuje się przy tym zdolność przedsiębiorstwa do płacenia obligatoryjnej dywidendy. Przedsięwzięcia, składające się na program naprawczy nie mogą jednak sprowadzać się do wypracowania środków pozwalających na zapłacenie bieżącej i zaległej dywidendy, lecz stwarzać trwałe podstawy poprawy sytuacji ekonomiczno-finansowej przedsiębiorstwa w dłuższej perspektywie, zabezpieczając tym samym dalsze płatności zobowiązań wobec Skarbu Państwa i wszystkich innych wierzycieli przedsiębiorstwa.

W związku z powyższym program naprawy powinien uwzględniać:

• analizę i ocenę stanu ekonomiczno-finansowego przedsiębiorstwa oraz możliwości jego dalszego rozwoju,

• propozycje konkretnych działań w sferze zarządzania przedsiębiorstwem, ze szczególnym uwzględnieniem problemów ekonomicznych i organizacyjnych, opracowanych wariantowo dla różnego poziomu nakładów oraz różnego rozłożenia w czasie oczekiwanych efektów tych działań,

• wskazanie na możliwe do wykorzystania źródła finansowania przedsięwzięć naprawczych.

Podstawowe znaczenie dla opracowania programu naprawczego ma pełna i pogłębiona diagnostyka stanu istniejącego w przedsiębiorstwie, pozwalająca w pierwszym rzędzie sformułować odpowiedź na pytanie, czy pogorszenie stanu przedsiębiorstwa ma charakter trwały, czy też jest efektem przejściowego spiętrzenia trudności. Innymi słowy chodzi o odpowiedź na pytanie, czy wdrożenie programu naprawczego może doprowadzić do skutecznego uzdrowienia przedsiębiorstwa, czy też należy przedsiębiorstwo zlikwidować.

Odpowiedź na te pytania wymaga:

• oceny przedsiębiorstwa na tle innych przedsiębiorstw o podobnym charakterze, w ujęciu statycznym i dynamicznym, z zastosowaniem służących do tego celu mierników. Ocena taka pozwala na wskazanie obszarów powstania zagrożeń oraz natężenia i kierunku zachodzących zjawisk, np. w zakresie zaopatrzenia, sprzedaży, rentowności produkcji itp.

• pogłębionej analizy przyczyn stwierdzonych trudności z uwzględnieniem:

• sytuacji przedsiębiorstwa na rynku, w szczególności w związku z pojawieniem się bariery popytu. Analiza powinna dotyczyć także eksportu, w tym oceny kierunków, relacji cenowych, warunków serwisu itp.

• źródeł zaopatrzenia i kierunków kooperacji, głównie w aspekcie jakości i kosztów,

• rentowności produkcji poszczególnych asortymentów w związku z ewentualną potrzebą zmiany struktury produkcji,

• analizy poziomu i struktury kosztów w celu zbadania możliwości ich obniżki,

• gospodarki środkami trwałymi i zapasami, w związku z ich najefektowniejszym wykorzystaniem.,

• oceny płynności finansowej przedsiębiorstwa przez załatwienie należności i zobowiązań, w ujęciu przedmiotowym i podmiotowym.

Sporządzenie tego typu analizy i oceny stanowi niezbędną podstawę merytoryczną do skonstruowania wariantowych pozycji programu naprawczego.

Generalnie program naprawczy może zawierać propozycje dotyczące zmiany struktury i wielkości produkcji, w tym nowych uruchomień, zmiany kierunków zaopatrzenia i zbytu, łącznie z pozyskaniem nowych odbiorców i dostawców na rynkach krajowych i zagranicznych, zmiany (obniżenia) poziomu i struktury kosztów, także przez wprowadzenie nowych technologii produkcji lub nowych konstrukcji i materiałów, zmiany stanu zasobów i wykorzystania majątku przedsiębiorstwa, głównie przez wyeliminowanie nieefektywnych lub zbędnych składników tego majątku, zmiany struktury lub stanu zatrudnienia w przedsiębiorstwie.

Istotnym elementem programu naprawczego są także propozycje dotyczące organizacji i zarządzania przedsiębiorstwem. Mogą one zawierać uzasadnione wskazania co do podziału lub połączenia przedsiębiorstwa, zmiany zasad planowania, sprzedaży i marketingu, polityki technicznej i inwestycyjnej, sposobu finansowania przedsiębiorstwa itp.

Program naprawczy, oprócz pełnej diagnozy stanu przedsiębiorstwa oraz wynikających z niej konkretnych działań naprawczych winien także zawierać kalkulacje kosztów jego realizacji i wskazanie źródeł ich pokrycia oraz przewidywane efekty jego wdrożenia, uzasadniające poniesione na ten cel koszty.

W tym miejscu należ przypomnieć, że koszty opracowania samego kosztu naprawy ponosi zainteresowane przedsiębiorstwo.

Natomiast co do źródeł finansowania realizacji naprawy programu, to możne tu wykorzystać:

• środki budżetu państwa wydzielone na ten cel w ustawie budżetowej,

• kredyty bankowe,

• środki własne przedsiębiorstwa.

W praktyce, zarówno wykorzystanie środków budżetowych, jak i kredytów bankowych - jako źródeł finansowania procesów naprawczych jest dość ograniczona. Tych pierwszych - ze względu na powszechnie znane trudności budżetowe, tych drugich zaś - z uwagi na znaczne koszty kredytu.

W tych warunkach przedsiębiorstwo powinno starać się pozyskać inne źródła finansowania. Chodzi tu zwłaszcza o :

• kredyty zagraniczne,

• zawieranie spółek z udziałem wspólników krajowych i zagranicznych. W tym przypadku możliwe jest pozyskiwanie nie tylko środków finansowych w formie aportu, ale także dostęp do technologii.

Doraźnym sposobem na uzyskanie środków finansowych może być sprzedaż zbędnego majątku przedsiębiorstwa. Bardziej złożoną i wydłużoną w czasie jest tu droga prywatyzacji. Program naprawczy może wskazywać na celowość prywatyzacji przedsiębiorstwa w różnych formach, a w dalszej kolejności widzieć możliwość emisji obligacji jako źródła zasilania kapitałowego.

Powodzenie postępowania naprawczego jest - jak to uprzedni wspomniano - uzależnione od jakości opracowanego programu naprawczego oraz sprawnego jego wdrożenia. Drugim czynnikiem, posiadającym tu nader istotne znaczenie jest czas. Program naprawczy musi bowiem zostać uruchomiony wtedy, kiedy negatywne zjawiska ekonomiczno - finansowe mają już charakter trwały, ale ich skutki nie zdążyły się jeszcze nawarstwić. Jeśli to nastąpiło, wówczas organ założycielski powinien wydać decyzję o likwidacji przedsiębiorstwa. Wybór pomiędzy naprawą a likwidacją przedsiębiorstwa jest zawsze związany z rachunkiem strat i zysków, jakie towarzyszą obydwu rozwiązaniom, jak również pochodną realizowanej przez państwo polityki przemysłowej.

III. POSTĘPOWANIE LIKWIDACYJNE

Likwidacja przedsiębiorstwa państwowego w oparciu ustawę o przedsiębiorstwach państwowych może być dokonana, gdy:

• zysk przedsiębiorstwa po uregulowaniu podatków nic wystarcza na opłacenie obligatoryjnej dywidendy,

• przedsiębiorstwo, które jest zwolnione z płacenia obligatoryjnej dywidendy, prowadzi działalność gospodarczy ze stratą, prawomocnym wyrokiem sądu lub ostateczną decyzją administracyjną zakazano przedsiębiorstwu działania we wszystkich dziedzinach objętych dotychczasowym zakresem działania, a nie podjęło ono działalności w innej dziedzinie,

• z wnioskiem o likwidację zwróci się zarząd komisaryczny przedsiębiorstwa,

• ponad połowę wartości majątku przedsiębiorstwa stanowią udziały, inne tytuły uczestnictwa w spółkach lub obligacje albo składniki oddane do używania osobom trzecim na podstawie umów prawa cywilnego.

Z chwilą postawienia przedsiębiorstwa w stan likwidacji, organ założycielski odwołuje dyrektora przedsiębiorstwa i wyznacza likwidatora, który do zakończenia likwidacji zarządza mieniem likwidowanego przedsiębiorstwa. Równocześnie ulegają rozwiązaniu organa samorządu załogi przedsiębiorstwa. Likwidator wykonuje prawa i obowiązki dyrektora przedsiębiorstwa w zakresie niezbędnym do zakończenia działalności przedsiębiorstwa.

Upłynnienie środków obrotowych, zagospodarowanie środków trwałych i zaspokojenie wierzytelności, realizowane jest przez likwidatora na zasadach określonych w przepisach o upadłości.

Środki pieniężne uzyskane w wyniku zbycia składników mienia przedsiębiorstwa i pozostałe po zaspokojeniu lub zabezpieczeniu wierzycieli oraz mienie pozostałe po likwidacji przedsiębiorstwa podlega przekazaniu do dyspozycji organu założycielskiego.

Organ założycielski, działając w imieniu Skarbu Państwa, może po wykreśleniu przedsiębiorstwa z rejestru przedsiębiorstw państwowych, pozostałe po likwidacji mienie lub jego część wnieść do spółek lub sprzedać.

Likwidacja przedsiębiorstwa państwowego na podstawie ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych tzw. prywatyzacja likwidacyjna:

• przygotowana jest przez organ założycielski i wymaga uzyskania zgody Ministra Przekształceń Własnościowych,

• polega na realizowaniu zaakceptowanego programu likwidacji w celu prywatyzacji,

• dotyczy w szczególności małych i średnich przedsiębiorstw w dobrym stanie finansowym.

Organ założycielski może zlikwidować przedsiębiorstwo państwowe w celu:

• sprzedaży,

• wniesienia do spółki,

• oddania na czas oznaczony do odpłatnego korzystania z całości lub zorganizowanych części mienia przedsiębiorstwa,

przy czym te trzy sposoby zadysponowania mieniem mogą być stosowane równolegle w stosunku do mienia jednego przedsiębiorstwa.

Nie jest możliwe zlikwidowanie przedsiębiorstwa w celu prywatyzacji, a następnie przekazanie jego mienia gminie lub pozostawienie do dyspozycji Skarbu Państwa.

Rozwiązanie i likwidacja spółki jawnej następuje w sposób określony w dziale IX, rozdziale V kodeksu handlo­wego - art. 112-140.

Przyczynami powodującymi rozwiązanie spółki jawnej są:

• przyczyny przewidziane w umowie spółki,

• zgoda wszystkich wspólników,

• ogłoszenie upadłości spółki,

• śmierć wspólnika lub ogłoszenie jego upadłości,

• wypowiedzenie,

• wyrok sądowy.

W wyniku zaistnienia przyczyny rozwiązania spółki jawnej, odbywa się jej likwidacja, chyba że wspólnicy ustalą inny sposób zakończenia jej działalności, tzn. likwidacja nie ma charakteru obligatoryjnego.

Likwidatorami spółki są wszyscy wspólnicy, którzy mogą rów­nież jednomyślnie powołać na likwidatorów tylko niektórych spośród siebie, albo osoby spoza swego grona, natomiast spad­kobiercy wspólnika powinni wskazać spółce do wykonywania swych praw jedną osobę, a na miejsce wspólnika upadłego wchodzi zarządca masy upadłości.

Sąd rejestrowy może, z ważnych powodów lub na wniosek wspólnika albo zainteresowanej osoby, ustanowić likwidatorów. Likwidatorzy mogą być odwołani za jednomyślną zgodą wspólników, a w przypadku powołania ich przez sąd - tylko sąd może ich odwołać.

Likwidacja spółki prowadzona jest pod jej firmą, z dodatkiem „w likwidacji”.

Rozwiązanie i likwidacja spółki z ograniczoną odpowiedzialnością następuje w sposób określony w dziale XI, rozdziale VI kodeksu handlowego - art. 262 - 279.

Rozwiązanie spółki następuje z powodu zaistnienia przyczyn je powodujących, po przeprowadzeniu obligatoryjnej likwidacji.

Przyczynami uzasadniającymi rozwiązanie spółki są:

• przyczyny określone w umowie spółki (np. śmierć wspólnika, jego upadłość, straty w kapitale zakładowym , wypowiedzenie umowy przez wspólnika, upływ czasu, na który spółka została zawarta itd.),

• stwierdzona protokółem notarialnym - pod rygorem nieważności - uchwała wspólników o rozwiązaniu spółki lub o prze niesieniu siedziby spółki za granicę,

ogłoszenie upadłości spółki (w tym przypadku rozwiązanie spółki następuje po przeprowadzeniu postępowania upadłościowego, które zastępuje postępowanie likwidacyjne),

• przyczyny przewidziane w kodeksie handlowym jak:

• orzeczenie sądowe o rozwiązaniu spółki, w przypadku gdy po stwierdzeniu istotnych braków wynikłych z niedopeł­nienia przepisów prawa przy zarejestrowaniu spółki, za­rząd mimo wezwania sądu braków tych nie usunął,

• orzeczenie sądowe na żądanie wspólnika lub członka władz spółki, jeżeli osiągnięcie celu spółki stanie się nie­możliwe, albo jeżeli zajdą inne ważne przyczyny wywołane stosunkami spółki (np. brak szans na osiąganie zysków w dłuższym okresie czasu).

Likwidacja ma charakter obligatoryjny i nie może być wyłą­czona umową spółki, ani uchwałą wspólników.

W czasie likwidacji spółka zachowuje osobowość prawną i funkcjonuje pod swoją firmą z dodatkiem "w likwidacji".

Likwidację spółki przeprowadzają likwidatorzy, przy czym zasadą jest, że likwidatorami są członkowie ostatniego zarządu. Likwidatorami mogą być również osoby określone w umowie spółki lub powołane uchwalą wspólników, a w przypadku gdy o rozwiązaniu spółki orzeka sąd, on też może powołać likwida­torów.

Postępowanie likwidacyjne spółki z o.o. rozpoczyna się od zgłoszenia przez likwidatorów do rejestru handlowego:

• otwarcia likwidacji,

• imion i nazwisk likwidatorów,

• sposobu reprezentowania spółki przez likwidatorów i wszel­kich zmian w tym zakresie.

Likwidatorzy podlegają przepisom odnoszącym się do zarzą­du spółki.

Rozwiązanie i likwidacja spółki akcyjnej następuje w sposób określony w dziale XII, rozdziale VI kodeksu hand­lowego - art. 444 - 462.

Rozwiązanie spółki akcyjnej, następuje po przeprowadzeniu postępowania likwidacyjnego, z chwilą wykreślenia spółki z re­jestru handlowego.

Przyczynami uzasadniającymi rozwiązanie spółki akcyjnej są:

• przyczyny określone w statucie spółki np. upływ czasu, jeżeli spółka była zawiązana na czas oznaczony, niemożność osiąg­nięcia celu spółki itd.,

uchwala walnego zgromadzenia o rozwiązaniu spółki lub przeniesieniu siedziby spółki za granicę,

• ogłoszenie upadłości spółki (w tym przypadku postępowanie upadłościowe zastępuje postępowanie likwidacyjne),

• inne powody przewidziane przepisami prawa, np. decyzja Urzędu Antymonopolowego nakazująca rozwiązanie spółki, połączenie spółek itp.

Przesłanką wszczęcia postępowania likwidacyjnego jest za istnienie przyczyny uzasadniającej rozwiązanie spółki. W cza­sie likwidacji spółka akcyjna zachowuje osobowość prawną i firmę z dodatkiem "w likwidacji", wygasają natomiast pro­kury.

Likwidatorami spółki są z mocy prawa członkowie ostat­niego zarządu spółki, może ich także wyznaczyć sąd rejest­rowy, w przypadkach gdy on orzeka o rozwiązaniu spółki. Sąd może również uzupełnić skład likwidatorów, na wnio­sek mniejszości akcjonariuszy reprezentujących przynajmniej 1/10 część kapitału akcyjnego, mianując jednego lub dwóch likwidatorów.­

Likwidacja spółdzielni następuje w trybie i na zasadach określonych w przepisach art. 113-129 Prawa Spółdzielczego ­Ustawy z dnia 16.09.1982 r. (Dz. U. Nr 30 poz. 210 z późniejszymi zmianami).

Postawienie spółdzielni w stan likwidacji może mieć miejsce:

• obowiązkowo - z mocy przepisów prawa spółdzielczego w przypadkach:

1. upływu czasu, na jaki zgodnie ze statutem spółdzielnię utworzono,

2. na skutek zmniejszenia się liczby jej członków poniżej wielkości wskazanej w statucie lub w ustawie, jeżeli spół­dzielnia nie zwiększy liczby członków,

• z woli członków spółdzielni wyrażonej zgodnymi uchwałami walnych zgromadzeń, zapadających większością 3/4 głosów, na dwóch kolejnych walnych zgromadzeniach, w odstępie co najmniej dwóch tygodni,

• na podstawie uchwały zarządu związku rewizyjnego lub Naczelnej Rady Spółdzielczej - na podstaw e art. 114 prawa spółdzielczego i art. 11 ustawy z dnia 30.08.199'1. r. o waloryzacji udzia­łów członkowskich w spółdzielniach i zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 83 poz. 373) - w przypadkach gdy:

• działalność spółdzielni wykazuje rażące i uporczywe narusza­nie przepisów prawa lub statutu,

• spółdzielnia co najmniej od roku nie prowadzi działalności gospodarczej.

Aspekty finansowo-księgowe likwidacji jednostek gospodarczych.

Zarządzenie (decyzja) o likwidacji jednostki gospodarczej powinno zawierać przede wszystkim:

• wskazanie podstawy prawnej likwidacji,

• określenie jednostki gospodarczej podlegającej likwidacji, - wyznaczenie likwidatora,

• określenie terminu zakończenia działalności produkcyjnej, usługowej, handlowej itp. jednostki gospodarczej.

Likwidacja jednostki gospodarczej powinna być dokonywana ,na podstawie planu, który ma za zadanie określić cel i sposób postępowania likwidacyjnego.

Plan likwidacji obejmuje w szczególności:

• program upłynnienia środków trwałych i obrotowych, sposób zaspokojenia zobowiązań wobec wierzycieli,

• plan finansowy likwidacji, określający źródła pokrycia kosztów zakończenia działalności gospodarczej i kosztów procesu likwidacji.

Do planu likwidacji, w zależności od celu i sposobu jej przeprowadzenia oraz stopnia zaawansowania procesu likwidacji, powinny być załączone wykazy charakteryzujące aktualny stan przebiegu procesu likwidacji, a w szczególności:

• wykaz upłynnionych środków obrotowych oraz wykaz stanu środków obrotowych do upłynnienia,

• wykaz zaspokojonych zobowiązań wpisanych na listę i wykaz stanu zobowiązań do zaspokojenia,

• wykaz ściągniętych należności oraz wykaz stanu należności nie zrealizowanych do czasu sporządzania planu,

• wykaz środków trwałych i wyposażenia zagospodarowanych (sprzedanych, wydzierżawionych itp.) oraz wykaz stanu środków trwałych i wyposażenia do zagospodarowania, wraz z wnioskami dotyczącymi sposobu i form tego zagospodarowania.

W związku z decyzją o postawieniu jednostki gospodarczej w stan likwidacji, zachodzi potrzeba i obowiązek, wynikający z § 17 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 15 stycznia 1991 r. (Dz. U. Nr 10, poz. 35 z późniejszymi zmianami) zamknięcia ksiąg rachunkowych na dzień poprzedzający dzień otwarcia likwidacji.

Zasady zamknięcia ksiąg rachunkowych, jak i sporządzenia bilansu, są analogiczne do obowiązujących w zakresie zamknięć rocznych z tym, że na podkreślenie zasługuje:

• konieczność przeprowadzenia pełnej inwentaryzacji aktywów i pasywów jednostki gospodarczej i nadanie jej charakteru in­wentaryzacji zdawczo-odbiorczej,

• ustalenie wartości aktywów i pasywów oraz wyniku finansowego, stosownie do zasad określonych w rozdziale IV powo­łanego rozporządzenia Ministra Finansów - w celu właściwe­go rozgraniczenia wyników finansowych działalności przed i w okresie likwidacji jednostki gospodarczej.

Likwidator powinien zwrócić szczególną uwagę na to, czy w bilansie sporządzanym na dzień poprzedzający dzień otwarcia likwidacji, zapasy rzeczowych środków obrotowych (materiałów, towarów, wyrobów gotowych i produkcji w toku) zostały wykazane z respektowaniem zasad ostrożnej wyceny aktywów. Oznacza to, że ich wartość nie powinna być wyższa od wynikającej z cen sprzedaży netto.

Sprawozdanie z likwidacji likwidator przedstawia osobie prawnej lub fizycznej, która podjęła decyzję o likwidacji:

• w celu wydania decyzji co do uznania jednostki gospodarczej za zlikwidowaną

• wraz z aktem dotyczącym likwidacji (akta mogą być również przekazane jednostce wskazanej przez tę osobę).

Po zakończeniu likwidacji jednostki gospodarcze mają obowiązek zawiadomić właściwy dla ich siedziby urząd skarbowy, o miejscu przechowywania zbiorów dokumentacji księgowej.

IV. PROCES UPADŁOŚCI

Upadłość. Dochodzenie wierzytelności w drodze egzekucji jest uzasad­nione i celowe w sytuacji, w której wartość majątku dłużnika wystarcza na zaspokojenie wszystkich należności. Problemy powstają wówczas, gdy długi przewyższają wartość majątku dłużnika, a jednocześnie stanowią sumę wie­rzytelności kilku wierzycieli. W takiej sytuacji egzekucja może doprowadzić do pokrzywdzenia niektórych wierzycieli. Wynika to z różnych okoliczności, zwłaszcza z faktu, że wierzyciel, który pierwszy uzyskał tytuł wykonawcy może wcześniej od pozostałych wierzycieli wszcząć egzekucję i zaspokoić swe należności w pełnej wysokości.

Pozostali wierzyciele w tym wierzyciele, którzy nie mają tytułu wykonaw­czego lub których wierzytelność nie jest jeszcze wymagalna, mogą już wcale nie uzyskać zaspokojenia swych należności wobec braku majątku dłużnika albo uzyskać niewielką kwotę wobec niewielkiej wartości majątku pozostałego po pierwszej egzekucji.

Egzekucji nie mogą wszcząć wierzyciele, których wierzytelność nie jest wy­magalna. Na przykład pożyczka udzielona z 2-letnim terminem spłaty w zasa­dzie nie może być dochłodzona przed upływem terminu spłaty poszczególnych rat. Gdyby zatem jedynym sposobem zaspokojenia wierzycieli była egzekucja sądowa z poszczególnych składników majątkowych dłużnika, wówczas istnia­łoby niebezpieczeństwo że wierzytelności wymagalne dopiero w przyszłości nie zostaną w ogóle zapłacone w wypadku bankructwa dłużnika.

Tym i podobnym niebezpieczeństwom ma zapobiec postępowanie upa­dłościowe. Aktualnie jest ono uregulowane w rozporządzeniu Prezydenta RP z dnia 24 października 1934 r. Prawo upadłościowe (jednolity tekst: Dz. U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512), zamieszczone pod poz. 1 niniejszego zbioru.

Postępowanie upadłościowe może być wszczęte wyłącznie w stosunku do dłużnika będącego podmiotem gospodarczym. Istota postępowania upadło­ściowego - w pewnym uproszczeniu - sprowadza się do tego, że w wyniku ogłoszenia upadłości następuje objęcie całego majątku dłużnika w zarząd przez syndyka ustanowionego przez sąd, a następnie sprzedaż tej majątkowej masy upadłościowej. W wyniku sprzedaży jest dokonywany równomierny podział uzyskanej kwoty wśród wszystkich wierzycieli, którzy zgłosili swe wierzytelno­ści do tego postępowania. Postępowanie upadłościowe prowadzi zatem także do egzekucji, nazywanej egzekucją u n i w e r s a 1 n ą albowiem odmiennie niż egzekucja sądowa jest skierowana zawsze do całego majątku dłużnika.

Bankructwo. Uwzględniając powyższą zasadę dość powszechnie utożsamia się upadłość z bankructwem. Nie jest to w pełni ścisłe. Ogłoszenie upadłości nie jest bowiem jedyną drogą do bankructwa. Jeżeli bowiem przez bankruc­two rozumiemy niewypłacalność dłużnika, to upadłość jest tylko jedną z kon­sekwencji bankructwa. Dłużnik może okazać się niewypłacalnym już w czasie zwykłej egzekucji (sądowej lub administracyjnej). Nawet bez wszczęcia takiej egzekucji może okazać się, że zarówno wszczęcie takiej egzekucji, jak i ogło­szenie upadłości jest niecelowe albowiem brak majątku przez dłużnika nie po­zwala zaspokoić nawet kosztów postępowania. Dlatego stosownie do art. 13 Prawa upadłościowego sąd może oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości, je­żeli majątek dłużnika o c z y w i ś c i e nie wystarcza nawet na zaspokojenie kosztów postępowania upadłościowego. W takiej sytuacji zbankrutowany pod­miot gospodarczy - gdy jest osobą prawną - ulega likwidacji w trybie prze­widzianym w przepisach ustrojowych danego rodzaju osoby prawnej: spółka handlowa - w przepisach Kodeksu handlowego, przedsiębior­stwo państwowe - w przepisach ustawy o przedsiębiorstwach państwowych, spółdzielnia - w przepisach Prawa spółdzielczego, bank - w Prawie bankowym, przedsiębiorstwo ubezpieczeniowe - w ustawie o działalności ubezpieczeniowej. Jeżeli podmiotem gospodarczym jest osoba fizyczna likwidacja polega na trwałym zaniechaniu prowadzenia działalności gospodarczej. W takiej sytuacji wierzycielom nie po­zostaje w zasadzie nic innego jak spisać swe wierzytelności w ciężar strat chyba że może ona być dochłodzona od innych osób, np. od członków zarządu spółki kapitałowej ze względu na działania lub zaniechania godzące w interes wierzycieli spółki, od poręczycieli itd.

Utożsamianie upadłości z bankructwem nie jest też w pełni adekwatne ze skutkami ogłoszenia upadłości. Wprawdzie regułą jest, że postępowanie upadłościowe prowadzi do likwidacji majątku masy upadłościowej, to jednak do tej reguły istnieje istotny wyjątek. Zgodnie z art. 171 Prawa upadłościo­wego upadły może w tym postępowaniu zawrzeć układ z wierzycielami nie uprzywilejowanymi. Zawarcie układu i jego zatwierdzenie oznacza, że postęp­owanie upadłościowe osiągnęło swój cel. Realizacja celu postępowania upa­dłościowego poprzez układ nie wymaga, likwidacji podmiotu gospodarczego i sprzedaży majątku masy upadłościowej.

Gdy mowa o bankructwie trzeba również zwrócić uwagę na jego szcze­gólnie groźną dla prawidłowego kształtowania się stosunków gospodarczych postać, a mianowicie umyślne doprowadzenie do bankructwa celem pokrzyw­dzenia wierzycieli. Aktualnie przepisy naszego prawa karnego nie przewidują tego rodzaju odrębnej kategorii przestępstwa. Przewidywał ją natomiast daw­niej nasz Kodeks karny z 1932 r. w art. 274: "Kto w celu pokrzywdzenia wie­rzycieli doprowadza do tego, że nastąpiła jego niewypłacalność lub ogłoszono jego upadłość - podlega karze więzienia do lat 5". Wobec braku obecnie takiej normy prawnej takie działanie podmiotu gospodarczego i jego organów można by obecnie kwalifikować jedynie jako przestępstwo oszustwa (art. 205 obowiązującego Kodeksu karnego). Przepis ten brzmi: "Kto w celu osiągnięcia korzyści majątkowej doprowadza inną osobę do niekorzystnego rozporządze­nia własnym lub cudzym mieniem za pomocą wprowadzenia w błąd albo wy­zyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 5 lat".

Postępowanie upadłościowe. Postępowanie dotyczące upadłości składa się z dwóch ściśle ze sobą powiązanych faz: pierwsza to postępowanie o ogłoszeniu upadłości, druga - postępowanie upadłościowe w ścisłym tego słowa znaczeniu. Postępowanie wszczyna się w sądzie rejonowym ­- sądzie gospodarczym, w którego okręgu znajduje się zakład główny przedsię­biorstwa dłużnika. W przedmiocie ogłoszenia upadłości sąd orzeka w składzie trzech sędziów zawodowych.

Wszczęcie postępowania o ogłoszenie upadłości może nastąpić wyłącznie na wniosek uprawnionego podmiotu. W żadnej sytuacji sąd nie jest upraw­niony do wszczęcia tego postępowania z urzędu. Do złożenia takiego wniosku są uprawnieni w. pierwszej kolejności wierzyciel i dłużnik. Złożenie takiego wniosku jest prawem wierzyciela i obowiązkiem dłużnika. Na mocy art. 5 Prawa upadłościowego podmiot gospodarczy jako dłużnik jest zobowiązany, nie później niż w ciągu dwóch tygodni od zaprzestania płacenia długów, zgłosić w sądzie wniosek o ogłoszenie upadłości, chyba że wniósł podanie o otwarcie postępowania układowego. Jeżeli dłużnikiem jest podmiot gospodarczy, któ­rego działalność jest oparta wyłącznie o wkład kapitałowy, ma on obowiązek w tym samym terminie i z tym samym wyjątkiem zgłosić taki wniosek także wówczas, gdy jego majątek nie wystarcza na zaspokojenie długów.

Naruszenie tego obowiązku jest zagrożone surową odpowiedzialnością odszkodowawczą, a w wypadku spółek kapitałowych (spółki z o.o. i akcyjne) także odpowiedzialnością karną. W spółkach tych obowiązek złożenia wnio­sku obciąża członków zarządu względnie likwidatora (zob. art. X98, 301 i 483 k.h.).

Zgodnie z art. 5 § 3 Prawa upadł. kto nie wykona obowiązku złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, odpowiada za szkodę, wyrządzoną przez to wierzycielowi. Kilka osób (np. zarząd spółki) odpowiada solidarnie. Osoby te odpowiadają zawsze całym swoim majątkiem. Dotyczy to również członków zarządu spółki; choćby członkowie ci byli wspólnikami i wykonywali te funkcje bezpłatnie.

Wniosek o ogłoszenie upadłości mają prawo również zgłosić:

• w stosunku do spółki jawnej - każdy ze wspólników,

• w stosunku do osób prawnych i innych jednostek organizacyjnych - każdy, kto ma prawo je reprezentować sam lub łącznie z innymi osobami, np. gdy idzie o przedsiębiorstwa państwowe - dyrektor, o spółdzielnie - zarząd spółdzielni,

• w stosunku do przedsiębiorstwa państwowego - także organ założycielski oraz organ uprawniony do reprezentowania Skarbu Państwa,

• w stosunku do osoby prawnej i spółki jawnej będących w stanie likwidacji - również każdy z likwidatorów.

W świetle art. 1 Prawa upadł. podstawy ogłoszenia upadłości są zróżni­cowane w zależności od tego, czy podmiot gospodarczy prowadzi działalność gospodarczą wyłącznie w oparciu o osobistą pracę (np. rzemieślnik), czy dzia­łalność ta opiera się również o stosowny kapitał, np. spółka z o.o.

Każdy podmiot gospodarczy, bez względu na to, czy opiera swą działalność o stosowny kapitał, czy własną pracę będzie uznany przez sąd za upadłego, je­żeli zaprzestał płacenia długów i ma to charakter trwały. Nie jest bowiem pod­stawą ogłoszenia upadłości krótkotrwałe wstrzymanie płacenia długów wskutek przejściowych trudności. Takie trudności powinny być oceniane w kontekście aktualnej sytuacji gospodarczej. Jeżeli trudności płatnicze wynikają np. z braku zapłaty za towar ze strony kontrahentów dłużnika, to okoliczność ta może być uznana za trudność przejściową wówczas, gdy wstrzymanie się kontrahenta z zapłatą za towar jest krótkotrwałe. Nie jest więc przeszkodą w ogłoszeniu upadłości fakt, że kontrahenci zaprzestali płacić za towar ze względu na własną trudną sytuację finansową powodującą, że znajdują się na krawędzi bankructwa i nie ma szans uzyskania w rozsądnym dla normalnej działalności gospodarczej terminie tych wierzytelności.

Dodatkową przesłanką ogłoszenia upadłości przewiduje prawo Upadło­ściowe w stosunku do przedsiębiorstwa państwowego, spółdzielni, spółki z o.o., spółki akcyjnej, innej osoby prawnej będącej podmiotem gospodarczym oraz spółki jawnej będącej w likwidacji, a więc w zasadzie osób prawnych których działalność gospodarcza jest oparta o wkład kapitałowy (w całości lub części). W stosunku do tych podmiotów upadłość jest ogłaszana także wówczas, gdy ich majątek nie wystarcza na zaspokojenie wszystkich długów. Podstawy ogło­szenia upadłości tych podmiotów gospodarczych są więc znacznie szersze. Ma to zapobiec sytuacji, w której dłużnik wprawdzie jeszcze płaci długi, jednak nie jest w stanie spłacić ich w całości albowiem przewyższają aktywa.

Szczególne regulacje prawne dot. upadłości. Przepisy regulujące ustrój niektórych kategorii podmiotów gospodarczych będących osobami prawnymi, przewidują obowiązek podejmowania przez ich organy stosownych działań celem zapobieżenia upadłości.

W razie gdy bilans sporządzony przez zarząd wykaże stratę przewyższa­jącą sumę kapitałów zapasowego i rezerwowego oraz połowę kapitału zakładowego, kodeks handlowy zobowiązuje zarządy spółek z o.o. i akcyjnych do niezwłocznego zwołania zgromadzenia wspólników celem powzięcia uchwał co do dalszego istnienia spółki. Przez "bilans" powinno się rozumieć nie tylko bilans roczny, ale także bilanse robocze powszechnie sporządzane okresowo właśnie w razie zagrożenia wypłacalności spółki. Zgromadzenie wspólników maże podjąć uchwałę o rozwiązaniu takiej spółki, co pociąga za sobą likwidację spółki, a następnie wykreślenie jej z rejestru handlowego.

Bardziej zaostrzone są te obowiązki w spółkach bankowych. W myśl art. 104 Prawa bankowego zarząd banku ma obowiązek zawiadomić Prezesa NBP i wszcząć postępowanie uzdrawiające niezwłocznie, z chwilą stwierdzenia powstania straty bądź groźby jej nastąpienia albo powstania niebezpieczeństwa niewypłacalności. Przepisy te również modyfikują postępowanie upadłościowe w stosunku do banków.

Nowa ustawa o działalności ubezpieczeniowej (dotyczy ubezpieczeń osobowych i majątkowych) przewiduje przed wszczęciem postępowania upadło­ściowego przymusową likwidację zarządzaną przez Ministra Finansów. Może to nastąpić m.in. gdy ubezpieczycie nie realizuje w terminie zatwierdzonego krótkoterminowego planu wypłacalności, a wysokość kapitału gwarancyjnego jest mniejsza niż wymagany minimalny kapitał gwarancyjny.

Również Prawo spółdzielcze przewiduje specyficzne zasady związane z nie­bezpieczeństwem bankructwa spółdzielni. Zgodnie z art. 130 tego prawa jeżeli według bilansu spółdzielni ogólna wartość jej aktywów nie wystarcza na za­spokojenie wszystkich zobowiązań, zarząd spółdzielni powinien niezwłocznie zwołać walne zgromadzenie, na którego porządku obrad zamieszcza się sprawę dalszego istnienia spółdzielni. Walne zgromadzenie może podjąć uchwałę o dalszym istnieniu spółdzielni mimo jej niewypłacalności jedynie pod wa­runkiem wskazania środków umożliwiających wyjście jej ze stanu niewypłacal­ności. Jednak na wniosek wierzyciela, który zgłosił wniosek o ogłoszenie upa­dłości sąd może zarządzić postawienie spółdzielni w stan upadłości pomimo podjęcia przez walne zgromadzenie uchwały o dalszym istnieniu spółdzielni.

Znacznie bardziej rozbudowane są przepisy ustawy o przedsiębiorstwach państwowych dotyczące zapobiegania upadłości tych przedsiębiorstw. Ustawa ta kładzie nacisk przede wszystkim na likwidację bankrutujących przedsię­biorstw, a także na postępowanie naprawcze i ustanowienia nad nimi zarządu komisarycznego. Postępowanie naprawcze zostało obecnie na nowo uregulo­wane na podstawie ustawy z dnia 19 lipca 1991 r. o zmianie ustawy o przed­siębiorstwach państwowych (Dz.U. Nr 75, poz. 329). Te działania podejmo­wane przez organy przedsiębiorstwa i organ założycielski, a także Ministra Przekształceń Własnościowych nie uchylają przepisów Prawa upadłościowego. Jeżeli zatem zachodzą podstawy ogłoszenia upadłości, o których była mowa, każdy wierzyciel może wystąpić do sądu ze stosownym wnioskiem. Podkreśla to również ustawa o przedsiębiorstwach państwowych. W myśl art. 24 tej ustawy przedsiębiorstwo państwowe może być postawione w stan upadłości ­- na zasadach i w trybie określonym w Prawie upadłościowym. Wyjątek dotyczy przedsiębiorstw wymienionych w art. 3 Prawa upadłościowego.

Skutki ogłoszenia upadłości firmy. Z powyższego przeglądu przepisów ustrojowych podmiotów gospodarczych wynika, iż żadne postępowanie zapobiegające upadłości nie może wstrzymy­wać. postępowania upadłościowego, jeżeli wierzyciele nie wyrażą na to zgody. Wynika to z omówionego już celu tego postępowania, jak i skutków ogłoszenia upadłości.

Uwzględniając wniosek o ogłoszenie upadłości, sąd w postanowieniu orzeka:

a) o ogłoszeniu upadłości danego podmiotu gospodarczego,

b) wzywa wierzycieli upadłego, aby zgłosili swe wierzytelności w terminie,

c) wyznacza sędziego-komisarza oraz syndyka upadłości.

Orzeczenie takie jest doręczane zainteresowanym, a nadto wiadomości publicznej przez obwieszczenie. Zgodnie z nadal obowiązującym dekretem z dnia 12 maja 1954 r. o ogłaszaniu obwieszczeń , (Dz.U. Nr 23, poz. 83) sąd ogłasza obwieszczenie w sposób, który zależnie od okoliczności i wagi sprawy uzna za celowy, w szczególności przez zarządzenie wywieszenia obwieszczenia w budynku sądowym, w lokalu urzędu gminnego (dzielnico­wego), w lokalu zakładu pracy albo opublikowania w gazecie lokalnej lub ogólnopolskiej. Ten sposób ogłaszania o upadłości niestety nie zawsze zabezpiecza interesy wierzycieli.

Ze względu na skutki prawne ogłoszenia upadłości orzeczenie takie uznać trzeba za mające charakter konstytutywny. Skutki te są uregulowane zwłaszcza w art. 20-62 Prawa upadłościowego i - jak to wynika z tych przepisów ­- są daleko idące. Zostały one podzielone na trzy grupy, a mianowicie skutki dotyczące:

a) osoby upadłego,

b) zarządu i rozporządzania majątkiem, oraz

c) zobowiązań upadłego.

W krótkim wprowadzeniu do problematyki prawnej upadłości trudno omówić szczegółowo te skutki. Dlatego w dalszych wywodach wskażemy jedynie na najważniejsze z nich.

W wyniku ogłoszenia upadłości upadły ma obowiązek wskazać i wydać syndykowi cały swój majątek; jak również wydać księgi handlowe, korespondencję i inne dokumenty oraz udzielić sędziemu-komisarzowi i syndykowi wszelkich potrzebnych wyjaśnień. Obowiązek ten nie obejmuje wyjawienia technicznych sposobów produkcji, stanowiących jago tajemnicę.

Upadły traci z mocy prawa zarząd oraz możliwość rozporządzania i korzystania z należącego do niego w dniu ogłoszenia upadłości majątku. Majątek ten stanowi masę upadłości. W konsekwencji tego czynności prawne upadłego dokonane po ogłoszeniu upadłości nie mają skutków prawnych w stosunku do masy upadłości. Jeżeli jednak kontrahent wykonał zawartą z upadłym umowę, może domagać się zwrotu tego, czym masa upadłości się wzbogaciła. Również wszelkie uiszczenia należności dokonane do rąk upadłego nie są skuteczne wobec masy, chyba, że równowartość została przekazana do masy lub uiszczający nie mógł wiedzieć o ogłoszeniu upadłości.

Ogłoszenie upadłości wywiera również daleko idąca skutki w sferze zobowiązań upadłego. Ogłoszenie upadłości powoduje między innymi:

a) zobowiązania pieniężne upadłego jeszcze nie wymagalne, a więc których termin płatności jeszcze nie nastąpił, stają się płatne z dniem ogłoszenia upadłości.

b) Zobowiązania majątkowe niepieniężne, zamieniają się z dniem ogłoszenia upadłości na zobowiązania pieniężne i z tym dniem stają się płatne, cho­ciażby termin ich wykonania jeszcze nie nastąpił.

c) Odsetki od wierzytelności, przypadających od upadłego nie biegną w sto­sunku do masy upadłości od daty ogłoszenia upadłości. Ma to szczególnie doniosłe znaczenie przy nadal utrzymującej się wysokiej stopie procento­wej. Nie dotyczy to jednak wierzytelności zabezpieczonych hipoteką, za­stawem, lub prawem zatrzymania. Jednak odsetki od tak zabezpieczonych wierzytelności mogą być zaspokojone tylko z przedmiotu zabezpieczenia.

d) Potrącenia upadłego z długiem wierzyciela są dopuszczalne jedynie na wa­runkach określonych w art. 34-37 Prawa upadłościowego.

e) Umowy o pracę z pracownikami upadłego nie rozwiązują się automatycznie z powodu ogłoszenia upadłości. Syndyk upadłości może je jednak rozwią­zać zgodnie z przepisami ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunku pracy z przyczyn do­tyczących zakładu pracy (Dz.U. Nr 4 z 1990 r. z późn. zm.). Dotyczy to również umów o pracę zawartych na czas określony. Jednocześnie pracow­nikowi służy w pierwszym miesiącu od daty ogłoszenia upadłości prawo rozwiązania umowy o pracę za tygodniowym wypowiedzeniem. Dotyczy to umów zawartych zarówno na czas nieokreślony, jak i czas określony.

f) W razie upadłości jednego z małżonków majątek wspólny małżonków na leży do masy upadłości. Małżonek upadłego może żądać wyłączenia rzeczy zaliczonych do masy upadłości, jeżeli stanowią jego majątek odrębny, jak również rzeczy zaliczonych do tej masy, jeżeli stosownie do przepisów Ko­deksu rodzinnego i opiekuńczego istnieją podstawy do ograniczenia odpo­wiedzialności z majątku wspólnego.

g) Czynności prawne pod tytułem darmym (darowizny), zdziałane przez upa­dłego w ciągu roku przed złożeniem wniosku o ogłoszeniu upadłości. Prawo upadłościowe przewiduje szereg modyfikacji przepisów Kodeksu cywiln­ego dotyczących umów nazwanych wiążących upadłego, m.in. umów dzierżawy­ i najmu, sprzedaży, zlecenia i komisu, agencji i innych. Poza wskazaną nieskutecznością darowizn Prawo upadłościowe reguluje w sposób szczególny bezskuteczność i zaskarżalność czynności upadłego zdziałanych ze szkodą wierzycieli.

Ogłoszenie upadłości wpływa również na toczące się procesy cywilne i na postępowanie egzekucyjne przeciwko upadłemu. Postępowanie dotyczące mienia wchodzącego w skład masy upadłości może być wszczęte i dalej prowadzone jedynie przez syndyka lub przeciwko niemu. Jednak mienie, toczy się sprawa będzie wyłączone z masy upadłości, jeżeli syndyk oświadczy, iż nie weźmie udziału w sprawie zamiast upadłego.

Do masy upadłości mogą być zgłoszone wierzytelności zarówno zasądzane przez sąd, jak i nie zasądzone. Z tego względu postępowanie sądowe w sprawie wszczętej przeciwko upadłemu przed ogłoszeniem upadłości o wierzytelność, która ulega zgłoszeniu do masy, może być podjęte przeciwko syndykowi jednak tylko w tym wypadku, gdy w postępowaniu upadłościowym sędzia-komisarz nie uznał wierzytelności, albo gdy na skutek sprzeciwu sąd odmówił uznania..

Postępowanie egzekucyjne przeciwko upadłemu dotyczące jego długu osobistego nie zabezpieczonego hipoteką, zastawem lub prawem zatrzymania podlega zawieszeniu z chwilą ogłoszenia upadłości i umorzeniu z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o ogłoszeniu upadłości. Sumy uzyskane w za­wieszonym postępowaniu egzekucyjnym organ egzekucyjny (komornik sądowy, skarbowy urząd komorniczy) ma obowiązek przelać do masy upadłości.

Sędzia-komisarz · Syndyk upadłości · Zarządca · Rada wierzycieli. Datą ogłoszenia upadłości jest data postanowienia sądu wydanego w takiej sprawie. Z chwilą jego uprawomocnienia się rozpoczyna druga faza postępowania w przedmiocie upadłości. Doniosłą rolę w tym postępowaniu spełnia sędzia-komisarz i syndyk masy upadłościowej.

Sędzia-komisarz. Wykonuje on - po ogłoszeniu upadłości - wszystkie czynności w postępowaniu upadłościowym w ścisłym tego słowa znaczeniu, z wyjątkiem czynności wyraźnie zastrzeżonych w Prawie upadłościowym do sądu. Do sędziego-komisarza należy w szczególności:

a) kierowanie tokiem postępowania upadłościowego,

b) nadzór nad czynnościami syndyka,

c) oznaczanie czynności, których syndykowi nie wolno wykonać beż szczególnego jego zezwolenia albo bez zgody rady wierzycieli,

d) wykonywanie innych czynności przewidzianych w Prawie upadłościowy. Sędzia-
-komisarz jest ustanawiany spośród sędziów sądu, w którym toczy się postępowanie upadłościowe. Sąd może jednak zlecić te czynności innemu sądowi gdy zachodzą okoliczności określone w art. 66 § 2. Prawa upadłościowego. Na postanowienia sędziego-komisarza służy zażalenie. Jest on wyłączony ze składu orzekającego w sprawie zażalenia.

Syndyk upadłości. Z mocy prawa syndyk obejmuje majątek upadłego, za­rządza tym majątkiem i przeprowadza jego likwidację Jest osobą wyznaczaną przez sąd całkowicie niezależną od wierzycieli. Przed przystąpieniem do speł­niania obowiązków składa wobec sędziego - komisarza przyrzeczenie su­miennego wykonywania obowiązków. Ta niezależność syndyka od wierzycieli i nadzór nad jego działalnością sprawowany przez sędziego-komisarza ma wyeliminować niebezpieczeństwa działań wymierzonych przeciwko wierzycie­lom, np. zmowę z dłużnikiem jednych faktycznych lub fikcyjnych wierzycieli przeciwko innym, faktycznym wierzycielom.

Syndykiem może być zarówno osoba fizyczna jak i osoba prawna. Przed wyznaczeniem syndyka upadłości przedsiębiorstwa państwowego sąd ma obo­wiązek wysłuchać opinii organu założycielskiego.

Prawo upadłościowe nie określa warunków, jakie powinien spełniać kan­dydat na syndyka upadłości. Z całokształtu zadań syndyka, jak i jego odpowie­dzialności można uznać, że powinna to być osoba mająca kwalifikacje, a co najmniej umiejętności zarządzania, znająca podstawy prawne postępowania upadłościowego oraz zasad ustrojowych i działania danego podmiotu gospo­darczego. Jeżeli syndyk nie pełni należycie swych obowiązków, sąd może na jego miejsce wyznaczyć innego syndyka. Jednocześnie syndyk odpowiada za szkodę wyrządzoną niesumiennym pełnieniem obowiązków.

Brak kandydatów do pełnienia funkcji syndyka upadłości jest jedną z po­ważnych przeszkód w sprawnym prowadzeniu postępowania upadłościowego. Przełamaniu tego wyjątkowo niekorzystnego zjawiska mogą służyć stosowne zachęty w zakresie wynagrodzenia za pełnioną funkcję. Reguluje je obecnie rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 września 1991r. w sprawie określenia wysokości wynagrodzenia syndyka masy upadłości i zarządcy odrębnej części majątku wchodzącego w skład masy upadłości (Dz.U. Nr 83, poz. 377) zamieszczone w zbiorze pod poz. 5.

Zarządca części majątku upadłego. Sędzia-komisarz na wniosek syndyka może wyznaczyć osoby, którym zleci zarząd częścią majątku upadłego, stano­wiącą odrębną całość gospodarczą (np. oddziałem spółki).

Zarządca wykonuje swe obowiązki pod nadzorem syndyka i ma obowią­zek stosować się do jego poleceń. Zarządca tak, jak syndyk składa stosowne przyrzeczenie wobec sędziego-komisarza i ma prawo do wynagrodzenia okre­ślonego w wyżej już powołanym rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości za­mieszczonym pod poz. 5 niniejszego zbioru.

Sędzia-komisarz może usunąć zarządcę, jeżeli nie pełni swych obowiązków. Zarządca odpowiada za szkodę wyrządzoną niesumiennym wy­konywaniem obowiązków.

Rada wierzycieli. Sędzia-komisarz może ustanowić taką radę, jeżeli uzna to za potrzebne. Jeżeli jednak wniosek o ustanowienie takiej rady zgłoszą wierzyciele mający co najmniej jedną piątą część ogólnej sumy wierzytelno­ści, ustanowienie rady jest obowiązkowe. Jej skład to 3-5 członków oraz 1-2 zastępców.

Rada służy pomocą syndykowi, kontroluje jego czynności, bada stan fundu­szów masy, udziela zezwolenia na czynności określone w art. 131 Prawa upadł. oraz inne w tym Prawie wymienione oraz wydaje opinie w innych sprawach, jeżeli tego wymaga syndyk.

Zgromadzenie wierzycieli. Niezależnie od rady wierzycieli działa także zgromadzenie wierzycieli. Jest ono zwoływane przez sędziego-komisarza w następujących wypadkach:

a) gdy według Prawa upadł. wymagana jest uchwała zgromadzenia,

b) na wniosek co najmniej dwóch wierzycieli, mających łącznie nie mniej, niż trzecią część ogólnej sumy uznanych wierzytelności,

c) w sprawach, w których sędzia-komisarz uzna to za potrzebne.

Postępowanie po ogłoszeniu upadłości. W postępowaniu upadłościowym m.in. sporządza się inwentarz masy upa­dłości i dokonuje jej oszacowania. Inwentarz jest sporządzany przez syndyka albo na jego żądanie przez komornika lub notariusza. Na podstawie spisu in­wentarza i innych dokumentów oraz oszacowania syndyk sporządza bilans lub prostuje bilans, złożony przez upadłego.

Spis inwentarza i bilans powinien być sporządzony w ciągu miesiąca od ogłoszenia upadłości i przedstawiony sędziemu-komisarzowi. Jeżeli wykonanie tego w tym terminie nie jest możliwe syndyk składa w tym terminie ogólne sprawozdanie o stanie masy upadłości i o możliwości zaspokojenia wierzycieli.

Po spisaniu inwentarza i sporządzeniu bilansu albo po złożeniu sprawo­zdania syndyk przeprowadza likwidację majątku masy upadłości.

Sędzia-komisarz może wstrzymać likwidację m.in. w razie wniesienia przez upadłego podania o dopuszczenie do układu. W toku bowiem postępowania upadłościowego może być zawarty układ (art. 171-201 Prawa upadłościowego).

Likwidacja następuje poprzez:

a) sprzedaż ruchomości i nieruchomości,

b) ściągnięcie wierzytelności od dłużników upadłego oraz

c) zrealizowanie innych jego praw majątkowych wchodzących w skład masy upadłości.

Przedsiębiorstwo upadłego powinno być, jeżeli to będzie możliwe, sprze­dane jako całość. Przed sprzedażą przedsiębiorstwa państwowego lub jego za­kładu syndyk ma obowiązek wysłuchać wniosków rady pracowniczej, organu założycielskiego i organu uprawnionego do reprezentowania Skarbu Państwa. Tryb postępowania przy sprzedaży określają przepisy Prawa upadłościowego oraz rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 10.I.1935 r. o trybie do­konywania licytacji publicznej ruchomości w postępowaniu upadłościowym, zamieszczonym pod poz. 3 niniejszego zbioru.

Po ustaleniu przez sędziego-komisarza listy wierzytelności, dokonuje się podziału funduszów masy - jednorazowo lub kilkakrotnie w miarę likwida­cji majątku masy. Kolejność zaspokojenia należności z masy określa art. 203 Prawa upadłościowego z tym że zgodnie z art. 118 Prawa upadł. zaspokoje­nie należności ze składników majątkowych wymienionych w § 1 tego przepisu następuje z uwzględnieniem § 2.

Mimo, iż ostatecznym celem postępowania upadłościowego jest zaspoko­jenie wierzycieli z masy powstałej w wyniku sprzedaży przedsiębiorstwa lub poszczególnych jego składników majątkowych, to jednak nie jest wykluczona możliwość zaspokojenia wierzycieli z dochodów, jakie przynosi przedsiębior­stwo w związku z jego prowadzeniem w czasie postępowania upadłościowego albo z czynszu w razie jego wydzierżawienia. Jednak w myśl art. 114 Prawa upadł. jeżeli ma to trwać do 3 miesięcy syndyk musi uzyskać zgodę Rady wierzycieli, a jeżeli jej nie powołano - zgodę sędziego-komisarza. Jeżeli na­tomiast prowadzenie przedsiębiorstwa, ma trwać dłużej niż 3 miesiące, niezbędne jest zezwolenie sądu.

V. POSTĘPOWANIE UKŁADOWE

Jak o tym była już mowa z problematyką upadłości ściśle wiąże się postę­powanie układowe. Układ może być zawarty w toku postępowania upadłościo­wego. Dłużnik może wystąpić o zawarcie układu w tym postępowaniu zgodnie z art. 171-201 Prawa upadłościowego. .

Nasze rozważania poświęcimy jednak postępowaniu układowemu wszczy­nanym poza postępowaniem upadłościowym, na podstawie na wstępie już po­wołanego Prawa o postępowaniu układowym z 1934 r. zamieszczonego pod poz. 11 zbioru. Do tego postępowania bardzo zbliżone jest postępowanie ukła­dowe wszczynane w ramach postępowania upadłościowego. Od daty otwar­cia postępowania układowego do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia co do układu lub umorzenia postępowania nie może być ogłoszona upadłość dłuż­nika. Jeżeli przed rozpoznaniem podania dłużnika o otwarcie postępowania układowego wierzyciel złożył wniosek o ogłoszenie upadłości, sąd powinien podanie dłużnika i wniosek wierzyciela rozpoznać łącznie i rozstrzygnąć jed­nym postanowieniem.

Postępowanie układowe składa się niejako z trzech faz. Pierwsza dotyczy otwarcia postępowania układowego, druga - postępowania dotyczącego za­warcia i zatwierdzenia układu, trzecia zaś - jego wykonania. Pierwsza faza postępowania jest konsekwencją faktu, że Prawo o postępowaniu układowym stawia istotne warunki w przedmiocie samego otwarcia postępowania układowego jak i ograniczenia w objęciu tym układem niektórych wierzytelności.

Nie każdy podmiot gospodarczy, który zaprzestał płacenia długów może żą­dać otwarcia postępowania układowego. Z postępowania tego może korzystać tylko taki podmiot, który zaprzestał płacenia długów "wskutek wyjątkowych niezależnych od niego okoliczności". Do postępowania układowego dopuszcza się więc dłużników, którzy przede wszystkim nie zawinili powstania trudno­ści finansowych albowiem wynikły one - przykładowo - z niepowodzenia w podjęciu nowej produkcji mieszczącego się w granicach ryzyka gospodar­czego (produkcyjnego), nie wywiązania się kooperantów ze swych zobowiązań, załamanie się rynku na produkty wytwarzane przez dłużnika, podwyższenia stawek celnych i nieopłacalności dokonywanego w tym czasie importu itp.

Jednocześnie art. 2 Prawa o post. układ. określa szczególne sytuacje wyłączające prawo żądania otwarcia postępowania układowego. Nie ma takiego prawa dłużnik, który:

• mimo obowiązku nie prowadził księgowości według zasad prawidłowej gospodarki,

• już raz zawarł układ w postępowaniu układowym lub był upadłym, jeżeli od zatwierdzenia układu lub ukończenia postępowania upadłościowego nie upłynęło jeszcze 5 lat,

• nie wykonał układu, zawartego w postępowaniu układowym lub upadło­ściowym,

• dopuścił do umorzenia postępowania układowego, jeżeli od umorzenia postępowania nie upłynęło jeszcze 5 lat.

Postępowanie układowe jest również ograniczone z punktu widzenia przedmiotowego. Postępowanie to nie może obejmować następujących wierzytelno­ści:

1) podatków, opłat oraz świadczeń pieniężnych, do których stosuje się prze­pisy ustawy o zobowiązaniach podatkowych, z odsetkami za zwłokę i ko­sztami egzekucji,

2) należności z tytułu ubezpieczenia społecznego i obowiązkowych ubezpie­czeń majątkowych, bieżących i zaległych za rok poprzedzający otwarcie postępowania układowego,

3) należności z umowy o pracę,

4) należności z umowy o rentę lub dożywocie oraz alimentów,

5) należności zabezpieczonych zastawem,

6) należności zabezpieczonych hipoteką z wyjątkiem hipotek uzyskanych w ostatnim miesiącu przed otwarciem postępowania układowego,

7) roszczeń o wydanie mienia, które w razie upadłości byłoby wyłączone z masy upadłości.

Należności z powyższych tytułów powinny być uregulowane poza postę­powaniem układowym, ewentualnie mogą one być przedmiotem decyzji lub ugody z wierzycielami zwłaszcza co do odroczenia ich spłaty lub rozłożenia na raty.

Otwarcia postępowania układowego może żądać wyłącznie dłużnik. W tym celu składa on stosowne podanie do właściwego sądu rejonowego - sądu gospodarczego. Właściwym jest sąd, w którego okręgu znajduje się zakład główny przedsiębiorstwa dłużnika:

Do podania dłużnik ma obowiązek dołączyć dokumenty określone w art.19 § 2 Prawa o post.ukł., w tym propozycje układowe. Mogą to być - według omawianego Prawa - jedynie następujące propozycje:

a) odroczenie spłaty długów,

b) rozłożenie ich spłaty na raty,

c) zmniejszenie sumy długów (ewentualnie wraz z odroczeniem ich spłaty lub rozłożeniem na raty).

Gdy dłużnikiem jest przedsiębiorstwo państwowe lub spółdzielnia propo­zycje układowe powinny również wskazywać na ewentualne planowane prze­kształcenie przedsiębiorstwa w całości lub części w spółkę, na podział lub połą­czenie przedsiębiorstwa albo na podział lub połączenie spółdzielni z udziałem lub bez udziału wierzycieli.

Sąd ma obowiązek wydać postanowienie w przedmiocie otwarcia postę­powania układowego w ciągu dwóch tygodni od wniesienia podania. Przed rozstrzygnięciem podania sąd może żądać wyjaśnień, zarządzić przeprowadze­nia dowodów, może też wyznaczyć rozprawę, na którą wzywa dłużnika i wy­słuchuje wierzycieli, którzy stawią się na rozprawę. Na wniosek dłużnika sąd może wstrzymać wszczętą egzekucję w poszukiwaniu wierzytelności objętej po­stępowaniem układowym, jeżeli egzekucja mogłaby uniemożliwić lub utrudnić zawarcie układu.

Po rozpoznaniu sprawy sąd wydaje postanowienie na mocy którego bądź to podanie uwzględnia i otwiera postępowanie układowe bądź też podanie oddala. W postanowieniu o otwarciu postępowania układowego sąd wyznacza sędziego komisarza, nadzorcę sądowego oraz terminy sprawdzenia wierzytel­ności. Powinny one być tak wyznaczone, aby sprawdzenie było ukończone w ciągu dwóch miesięcy od otwarcia postępowania układowego. Postanowie­nie takie podaje się do publicznej wiadomości poprzez obwieszczenie.

Jeżeli sąd oddala podanie, a zachodzą ustawowe przesłanki ogłoszenia upadłości, sąd może orzec o ogłoszeniu upadłości. Takie stanowisko wyrażało przedwojenne orzecznictwo Sądu Najwyższego i - jak się wydaje - zacho­wuje ono nadal pełną aktualność.

Postanowienie o otwarciu postępowania układowego wywiera daleko idące skutki prawne. Od daty otwarcia postępowania do czasu prawomocnego roz­strzygnięcia co do układu lub umorzenia postępowania dłużnik ma jedynie prawo do zwykłego zarządu swym przedsiębiorstwem. Przez zwykły zarząd ro­zumie się zwykłe, codzienne czynności niezbędne do normalnej eksploatacji przedsiębiorstwa i na zaciąganiu zobowiązań związanych z tą eksploatacją. Dłużnik nie może zatem zaciągać zobowiązań przekraczających ten zwykły zarząd, ani rozporządzać swym majątkiem (sprzedać, darować itp.).

Nadzór nad przedsiębiorstwem dłużnika sprawuje nadzorca sądowy pod kontrolą sędziego-komisarza. W tych ramach nadzorca ma obowiązek nie­zwłocznie po otwarciu postępowania układowego przystąpić do zamknięcia ksiąg dłużnika, sprawdzić złożony przez niego bilans, rachunek wyników i spis wierzycieli, a także zbadać stan przedsiębiorstwa. Za zgodą sędziego komisa­rza czynności te mogą być wykonane przy pomocy jednego lub kilku biegłych.

Wierzyciele powinni zgłosić swe wierzytelności przed upływem terminów wyznaczonych w postanowieniu przez sąd do sprawdzenia wierzytelności. Sprawdzenia wierzytelności dokonuje sędzia komisarz.

Przyjęcie i zatwierdzenie układu oraz jego wykonanie. Po sprawdzeniu wierzytelności sędzia-komisarz zwołuje zgromadzenie wie­rzycieli. Jest ono zwoływane zgodnie z art. 50 i nast. Prawa o post. ukł. Przy zawiadomieniu o zgromadzeniu sąd doręcza każdemu wierzycielowi propozy­cje układowe dłużnika. Na zgromadzeniu zarówno dłużnik, jak i wierzyciele mogą zgłaszać propozycje zmian i uzupełnień do propozycji pierwotnych. Są one poddawane pod głosowanie przez sędziego-komisarza. Zasady i tryb gło­sowania określają przepisy art. 55 i nast. Prawa o post. ukł. Układ jest przyjęty jeżeli wypowie się za nim większość głosujących wierzycieli, mających łącznie nie mniej, niż dwie trzecie części ogólnej sumy wierzytelności, które uprawniają­ do uczestniczenia w zgromadzeniu. Jeżeli jednak dłużnik chce uzyskać zmniejszenie długu ponad 40%, wówczas większość wierzycieli głosujących za układem powinna mieć łącznie nie mniej, niż cztery piąte części ogólnej sumy wierzytelności, które uprawniają do uczestniczenia w zgromadzeniu.

Układ jest skuteczny z chwilą zatwierdzenia go przez sąd. Prawo o postępowaniu układowym przewiduje obligatoryjne i fakultatywne podstawy odmowy zatwierdzenia układu.Sąd ma o b o w i ą z e k odmówić zatwierdzenia układu w następujących wypadkach:

a) układ był niedopuszczalny,

b) zgromadzenie wspólników lub głosowanie było wadliwe, co mogło mieć wpływ na wynik głosowania,

c) układ sprzeciwia się dobrym obyczajom lub porządkowi publicznemu,

d) zatwierdzeniu układu dotyczącego przedsiębiorstwa państwowego sprzeci­wia się organ założycielski lub organ reprezentujący Skarb Państwa.

Natomiast niezależnie od tych przesłanek obligatoryjnych przewiduje się również przesłanki fakultatywne. Sąd może odmówić zatwierdzenia układu, jeżeli uzna, że:

a) warunki układu są zbyt krzywdzące dla wierzycieli, którzy głosowali prze­ciwko układowi,

b) dłużnik po otwarciu postępowania układowego dopuścił się w zarządzaniu lub rozporządzaniu swoim majątkiem czynów, wyrządzających wierzycie­lom szkodę.

Po uprawomocnieniu się postanowienia zatwierdzającego układ dłużnik w zasadzie odzyskuje pełną zdolność do zarządzania i rozporządzania swoim majątkiem. Układ może jednak przewidywać stosowne ograniczenia w tym przedmiocie do czasu wykonania przez dłużnika przyjętych w nim zobowiązań.

Postępowanie układowe nie kończy się z chwilą zatwierdzenia układu. Trwa ono nadal do czasu wykonania układu przez dłużnika albo uchylenia układu i umorzenia postępowania.

Wierzyciele mogą podjąć uchwałę o nadzorze nad wykonywaniem układu. W takim wypadku sąd wyznacza kuratora, którym może być dotychczasowy nadzorca sądowy. Kurator ma obowiązek czuwać nad sumiennym wypełnie­niem układu przez dłużnika. W tym celu służy mu prawo kontroli przedsię­biorstwa dłużnika oraz dostęp do korespondencji i ksiąg przedsiębiorstwa.

Układ może być uchylony przez sąd, jeżeli po jego zawarciu dłużnik zo­stał prawomocnym wyrokiem skazany za jedno z przestępstw wymienionych w art. 74 § 1 Prawa o postępowaniu układowym oraz jeżeli dłużnik nie wyko­nuje wynikających z układu zobowiązań.

Sąd działa w pierwszej sytuacji na wniosek wierzycieli mających łącznie co najmniej jedną czwartą część ogólnej sumy wierzytelności, które uprawniały do uczestnictwa w zgromadzeniu, a w drugiej sytuacji - na wniosek wierzyciela lub kuratora.

Sąd uznaje postępowanie układowe za ukończone - na wniosek dłużnika lub kuratora - po stwierdzeniu, że wszystkie zobowiązania wynikające z układu zostały wykonane. Postanowienie w tym przedmiocie sąd podaje do wiadomości publicznej poprzez obwieszczenie.

BIBLIOGRAFIA

Prawo upadłościowe, prawo o postępowaniu układowym, bankowe postępowanie
ugodowe / Kazimierz Piasecki. - Bydgoszcz: Oficyna Branta, 1994.

Prawo upadłościowe / Maurycy Alerhand. - Warszawa: Wydawnictwo Elinex, 1991.

Ustawa o przedsiębiorstwach państwowych // Dziennik Ustaw. - 1991; 1993; 1994.

Publikacje Prasowe

---