Pokojowe rozstrzyganie sporów (PRS)

I. Tytułem wstępu

Pokojowe metody rozstrzygania sporów to zbiór instytucji, który pojawia się na linii czasu w określonym momencie, który ewoluuje i jest w swojej treści i dynamice refleksem ewoluującej społeczności międzynarodowej, społeczności państw suwerennych.

Ukształtowanie się podstawowych metod rozstrzygania sporów w znanym nam współcześnie kształcie, następuje w okresie wieku XIX i początkach wieku XX. Przypomnienie splotu przyczyn ich pojawienia się jest uzasadnione, aby w pełni ocenić ich współczesną rolę i funkcję.

Pierwotnym impulsem były następujące okoliczności.

Pierwszą jest zmiana suwerena. Nośnikiem suwerenności przestaje być osoba władcy (króla), a staje się `stan trzeci', który stopniowo, w procesie liczącym dziesiątki lat w I połowie XIX wieku, z wąskiej grupy `citoyens' liderów rewolucji, staje się świadomą swojej tożsamości i odrębności w relacji do innych, grupą społeczną, ludem, narodem. Zasada narodowości, późniejsza zasada samostanowienia narodów, wyjaśnia sens kształtującej się, w zasadniczym swym kształcie, mapy politycznej kontynentu europejskiego. Zachowania państw w europejskiej przestrzeni międzynarodowej (a także obu Ameryk) stają się w konsekwencji pochodną woli narodowych społeczeństw. Są nią, nie tylko w założeniu, tam gdzie rządy ludu stają się faktem. Tak też się dzieje w kręgu, dominującej części, głównych architektów międzynarodowego porządku, Mocarstw.

`Zmiana' suwerena niesie za sobą nieporównywalną z okresem wcześniejszym potrzebę precyzyjnego określenia w przestrzeni, granic wykonywania jego jurysdykcji, władztwa. Granice linearne, precyzyjnie wyznaczane traktatami, akcentują zatem nie tylko wiarygodność struktury zapisu map politycznych, lecz akcentują w szczególnie mocny sposób wspólnotę losu nie tylko sąsiadujących z sobą bezpośrednio, fizycznie państw.

Głębokim, rewolucyjnym zmianom społecznym, jakie niesie z sobą zmiana suwerena, towarzyszą rewolucje inne, wynikające z przekształceń gospodarczych. Ich bieg akcentuje, niezależnie od skali, również, a może głębiej, stan egzystencjalnej zależności, w kręgu sąsiedzkim, regionalnym, czy też kulturowym, suwerennych państw.

Rozszerzający się krąg suwerennych państw, narastające zależności w stopniu równie nieporównywalnym z okresem wcześniejszym, wymagają reguł prawa, reguł prawa narodów.

Zbiór reguł prawa narodów na przełomie wieków XVIII/XIX w konfrontacji z nowymi wyzwaniami, nie jest wystarczający. Reguły ukształtowanych lub też kształtujących się porządków prawnych suwerennych narodów stają się pomocne w inspirowaniu i modelowaniu zachowań międzynarodowych. To właśnie na przełomie wspomnianych wieków społeczność międzynarodowa sięga do rezerwuaru `ogólnych zasad prawa przyjętych przez narody cywilizowane'.

To siłą właśnie tej potrzeby, czerpania z ukształtowanych wzorców krajowych, przenikać zaczyna stopniowo, lecz nieuchronnie w obręb relacji międzynarodowych potrzeba zaabsorbowania w ich uprawianiu zasady `rządów prawa'. Jedynie jej wprowadzenie i kultywowanie czynić będzie bieg relacji międzynarodowych przewidywalnymi i cywilizowanymi, w każdym rozumieniu tego terminu.

Wartość rządów prawa, zasada rządów prawa musiała zderzyć się z jej naturalną w tamtej dobie jej odwrotnością. Mianowicie powszechną praktyką prowadzenia wojen, z lekceważeniem prawa najczęściej, która była pochodną przyjętego kanonu prowadzenia polityki zagranicznej suwerennych podmiotów, niezależnie od tego kto był nośnikiem suwerenności. Kanon ten wyznaczała `konkurencyjna' wobec zasady rządów prawa polityczna zasada postępowania suwerennych podmiotów, zasada równowagi sił.

Można zatem powiedzieć, że konfrontacja tych dwóch - pochodzącej ze świata prawa i pochodzącej ze świata realnej polityki - zasad, zasady `rządów prawa' i zasady `równowagi sił', i stopniowe próby limitowania, ograniczania siły tej ostatniej, prowadziły m.in., do ukształtowania się współczesnych mechanizmów pokojowego rozstrzygania sporów. Rozstrzyganie konfliktów, nieuchronnych w każdej dobie okresu rozwoju społeczności międzynarodowej w formule suwerennych państw, miało nie jak dotąd polegać na usankcjonowaniu przyjętym rozstrzygnięciem, wyznaczonego osiągniętą `równowagą sił', porządku czy też biegu spraw. Rozstrzyganie konfliktów miało polegać na uszanowaniu przez przyjęte rozstrzygnięcie ukształtowanych w obrębie międzynarodowej społeczności norm postępowania w danej dziedzinie obrotu, w chwili pojawienia się sporu.

Kulminacją pełnego skrystalizowania się tych przekonań były niewątpliwie konferencje haskie 1899 i 1907 roku i ich ustalenia, których wyrazem były przyjęte na nich konwencje o pokojowym rozstrzyganiu sporów i ich przesłanie.

Konwencja I o pokojowym rozstrzyganiu sporów międzynarodowych (Haga, 18.10.1907);

„ Dział I O utrzymaniu pokoju powszechnego

Art. 1. Celem zapobieżenia w granicach możliwości uciekaniu się do siły w stosunkach pomiędzy Państwami, układające się Mocarstwa zgadzają się używać wszelkich wysiłków celem zapewnienia pokojowego rozstrzygania sporów międzynarodowych.”

II. Rządy prawa (międzynarodowego) - obowiązek PRS - doba współczesna

Rangę obowiązku PRS określa Karta Narodów Zjednoczonych.

`Pierwszym' z celów ONZ wskazanym w Karcie ONZ w art. 1 (1) jest „Utrzymać międzynarodowy pokój i bezpieczeństwo, stosując skuteczne środki zbiorowe dla zapobiegania zagrożenia pokoju i ich usuwania, tłumienia aktów agresji i innych naruszeń pokoju, łagodzić i załatwiać - w drodze pokojowej, według zasad sprawiedliwości i prawa międzynarodowego - spory i sytuacje mogące prowadzić do naruszenia pokoju.”

Wśród zasad którymi Organizacja i członkowie mają się kierować w osiąganiu tego celu są - nieprzypadkowo sąsiadujące z sobą, gdy mieć na uwadze genezę kształtowania się współczesnych mechanizmów PRS - zasady, określone w art. 2 (4) i 2 (3) Karty.

Art. 2 (4) „Wszyscy członkowie powstrzymują się w swych stosunkach międzynarodowych od stosowania groźby lub użycia siły przeciwko całości terytorialnej lub niepodległości politycznej któregokolwiek państwa, lub wszelkiego innego sposobu, niezgodnego z zasadami Narodów Zjednoczonych.”

Art. 2(3) „Wszyscy członkowie załatwiać będą swe spory międzynarodowe środkami pokojowymi w taki sposób, aby nie dopuścić do zagrożenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz sprawiedliwości.”

III. Spór międzynarodowy - problem definicji

Spór międzynarodowy „(...) brak zgody w przedmiocie kwestii prawnej lub stanu faktycznego, z przeciwieństwem prawnych stanowisk lub interesów między stronami.” STMS (1924) - sprawa Mavromatisa

Spór międzynarodowy prawny, kwalifikuje się jako spór dotyczący:

• interpretacji traktatu;

• jakiegokolwiek zagadnienia prawa międzynarodowego;

• zaistnienia faktu, który gdyby został stwierdzony, stanowiłby naruszenie zobowiązania międzynarodowego;

• charakteru lub rozmiarów odszkodowania należnego z tytułu naruszenia zobowiązania międzynarodowego;

Spór a konflikt. Spory powinny być odróżniane od konfliktów.

Konflikt implikuje relację wrogości, spór jedynie brak porozumienia. Spór może być (choć najczęściej nie jest) następstwem konfliktu, a nawet rozwiązany, nie musi wygaszać sam w sobie relacji wrogości. Jest odrębnym, autonomicznym, innym niż konflikt, zdarzeniem.

IV. Mechanizmy PRS

Prawo międzynarodowe zwyczajowe ukształtowało szereg mechanizmów - technik - rozstrzygania sporów.

Prawo konwencyjne kodyfikuje szczegółowe procedury. Czynią to:

- I konwencja haska o pokojowym rozstrzyganiu sporów (18.10.1907 r.) wskazując na: dobre usługi, pośrednictwo, komisje badań, sądownictwo rozjemcze (arbitraż);

- Akt Generalny genewski w sprawie pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych (28.09. 1928 r.) wskazując na: postępowanie pojednawcze (koncyliacja);

Na pełną „imiennie” gamę technik PRS sporów wskazuje Karta NZ, ściślej rozdz. VI Karty NZ zatytułowany - „Pokojowe załatwianie sporów”.

Czyni to artykuł 33. „1. Strony w sporze (...) powinny przede wszystkim dążyć do jego rozstrzygnięcia w drodze rokowań, badań, pośrednictwa, koncyliacji, arbitrażu, postępowania sądowego, odwołania się do organów lub porozumień regionalnych, albo innymi sposobami pokojowymi stosownie do swego wyboru.

Art. 33 prezentuje pewną sekwencję („ciąg”) metod rozstrzygania sporów. Cechuje ten „ciąg” narastający formalizm. Jego miarą, narastający zakres udziału strony trzeciej w rozstrzyganiu sporu.

Lista metod nie jest listą wartościującą metody pokojowego rozstrzygania sporów. To nie jest ranking mechanizmów, piramida `instancji', których zwieńczeniem jest procedura sądowa.

Wymienione mechanizmy są zatem ekwiwalentnej wartości, a zainteresowani wybierają (godzą się na) metodę, która w ich przekonaniu prowadzi do satysfakcjonującego rezultatu. Co jest satysfakcjonującym a co nie jest satysfakcjonującym rezultatem, jest pochodną wielu okoliczności nie tylko mocy racji prawnych, ale szerszego politycznego i ekonomicznego kontekstu, w jakich spór się pojawia.

Wybór zatem metody rozstrzygania sporu jest dla pozostających w sporze całkowicie wolny !!!

Ta konstatacja nie zmienia faktu, że w praktyce swoboda wyboru metod rozstrzygania sporów (naturalna w klasycznym porządku) zmniejsza się współcześnie o tyle, o ile w pewnych przypadkach mechanizm jest z góry określony, za sprawą przynależności państwa do szczególnej społeczności. Np. Trybunał Sprawiedliwości Wspólnoty Europejskiej, Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu - krąg państw członków Rady Europy.

Art. 33 Karty koncentruje uwagę na procedurach rozstrzygania sporów międzypaństwowych. Spory międzypaństwowe nie wyczerpują oczywiście -zjawiska sporów międzynarodowych.

Spory (także spory prawne) między państwem a innymi podmiotami mają miejsce. Także podmiotami prywatnymi, prywatnymi korporacjami. Obok klasycznych zatem metod (negocjacje, mediacje, koncyliacje, komisje badawcze, arbitraż i procedura sądowa stała), w przypadku sporów między państwem a prywatnymi podmiotami gospodarczymi pojawia się także właściwa im metoda - będąca mutacją klasycznej metody PRS - międzynarodowy arbitraż gospodarczy.

V. Klasyfikacja mechanizmów PRS

Klasyfikacja mechanizmów PRS wskazuje na:

1. Niesądowe mechanizmy PRS, w obrębie których znajdujemy:

• klasyczne - dyplomatyczne - mechanizmy PRS;

• mechanizmy PRS podejmowane w łonie OI;

2. Sądowe mechanizmy PRS;

Niesądowe - klasyczne, dyplomatyczne mechanizmy PRS - negocjacje, komisje badań, mediacje/dobre usługi, koncyliacje

Negocjacje

Negocjacje (które obejmują także konsultacje lub wymianę poglądów) stanowią formułę za pomocą której zasadnicza większość sporów jest rozstrzygana.

MTS wielokrotnie podkreślał fundamentalną rolę i funkcję negocjacji.

STMS zauważał, że negocjacje są główną metodą rozstrzygania sporów i twierdził, że „nim spór będzie przedmiotem prawnych analiz, jego przedmiot powinien zostać zdefiniowany w drodze dyplomatycznych negocjacji”. Przy czym prowadzenie negocjacji nie wyklucza sięgnięcia po inne procedury pokojowego rozstrzygania sporów. Nie ma generalnej zasady prawa międzynarodowego, która wymagałaby wyczerpania formuły negocjacyjnej przed uruchomienie innych procedur.

Negocjacje a `konsultacje'

W pewnych przypadkach „konsultacje”, są wskazane w traktatach i wymagane jest ich podjęcie, nim podjęte zostaną dalsze kroki PRS. Jakkolwiek czasami mogą być kwalifikowane jako metoda ich rozstrzygania właśnie, najczęściej jednak są postrzegane jako krok konieczny przed uruchomieniem metod właściwych (z uwagi na ich prewencyjną rolę pozwalającą uniknąć sporu).

Spotykamy postanowienia traktatowe, które na te zróżnicowane role negocjacji wskazują.

Np. konwencja o prawie morza (1982)

Art. 283 Obowiązek wymiany poglądów

1. Jeżeli miedzy Państwami -Stronami wyniknie spór dotyczący interpretacji lub stosowania niniejszej Konwencji, strony sporu bezzwłocznie przystąpią do wymiany poglądów odnośnie załatwienia sporu w drodze rokowań albo przy pomocy innych środków pokojowych.

2. Strony bezzwłocznie dokonają wymiany poglądów także wówczas, kiedy zakończono postępowanie bez załatwienia sporu lub kiedy spór został załatwiony a okoliczności wymagają konsultacji odnośnie sposobu wykonania rozstrzygnięcia.

Negocjacje - obowiązek nałożony decyzją sądową

Warto odnotować, że negocjacje - podjęcie negocjacji - może być obowiązkiem nałożonym decyzją sądową. Mamy więc do czynienia z sytuacją, gdy spór został wywołany, a negocjacje są swoistym jego zwieńczeniem. Ta praktyka dotyczy przypadków sporów na tle wykorzystywania dzielonych przez państwa zasobów naturalnych - m.in. zasobów szelfu kontynentalnego.

Sprawa delimitacji szelfu Morza Północnego (1969) - wymaganie przez MTS podjęcia ostatecznie negocjacji pozostających z sporze państw w odwołaniu do zasad słuszności - Holandia, Dania v. RFN.

Negocjacje - aspekt formalny

Negocjacje mogą być dwustronne lub wielostronne - to zależy od ilości stron sporu. Współcześnie są one prowadzone w formule wielostronnej.

Państwa czasami formalizują proces prowadzenia negocjacji ustanawiając stałe komisje, których zadaniem jest zajmować się problemami, które pojawiać się mogą w relacjach wzajemnych. Szczególnie wiele komisji zostało ustanowionych aby organizować negocjacje problemów, które dotyczyła (dotyczą) problemów ochrony środowiska naturalnego i użytkowania wód granicznych.

Przykładem - US/Kanada - Międzynarodowa Komisja Wspólna ustanowiona w 1909 na podstawie traktatu w sprawie wód granicznych i zagadnień dotyczących granicy, której kompetencje rozszerzają kolejne porozumienia stron np. US/Kanada Porozumienia dotyczące jakości powietrza z 1991.

Negocjacje - materia obowiązku ich prowadzenia

Obowiązek przystąpienia do negocjacji nie może opóźniać dalszych kroków prawnych, jeśli strona sporu odmawia negocjowania.

Sam obowiązek prowadzenie negocjacji to „nie tylko podjęcie negocjacji, lecz także prowadzenie ich tak dalece jak tylko jest to możliwe dla osiągnięcia porozumienia”. Podjęcie negocjacji nie implikuje obowiązku osiągnięcia porozumienia.

Uchybienie obowiązkowi podjęcia negocjacji, przykładowo poprzez nieusprawiedliwione ich przerywanie, nieuzasadnione opóźnienia, lekceważenie przyjętych procedur, może powodować nałożenie sankcji, tak jak w przypadku naruszenia jakiejkolwiek innej reguły prawa międzynarodowego. ” (STMS).

Zamykając rozważania nt. negocjacji stwierdzić trzeba, że parametry prowadzonych negocjacji państw zainteresowane mogą ustalać w sposób dowolny. Nie muszą rozwiązań poddawać regułom prawa międzynarodowego, z oczywistym obowiązkiem uszanowania norm ius cogens.

Komisje badań (komisje śledcze; rozpoznawcze)

Ta metoda, jak sama nazwa wskazuje, nie implikuje dokonywania ocen prawnych dotyczących materii sporu, przedłożonych przez strony racji i argumentów prawnych. Chodzi o spór, który dotyczy faktów nie zaś prawa, a rozstrzygnięcie sporu polega na ustaleniu wyłącznie stanu faktycznego. Bardzo dobrze opisuje to art. 9 I konwencji haskiej (1907).

Art. 9 „W zatargach o charakterze międzynarodowym, nie dotyczących ani honoru, ani żywotnych, a wynikłych wskutek różnicy zapatrywań na kwestie stanu faktycznego, układające się Mocarstwa uważają za pożyteczne i pożądane, aby Strony, które nie mogły dojść do porozumienia w drodze dyplomatycznej, ustanowiły o ile okoliczności na to pozwolą, międzynarodową Komisję badań, powołaną do ułatwienia rozstrzygania tych sporów, wyjaśniając za pomocą badania bezstronnego i sumiennego kwestie faktyczne.”

Przyjęcie tej konstrukcji (rozbudowanej w 1907 roku - art. 9-36 konwencji) było następstwem powołania komisji dla analizy zdarzeń na Morzu Północnym, gdzie w Zatoce Dogger doszło do ostrzału kutrów brytyjskich przez flotę rosyjską. Ustalenia komisji zostały przyjęte przez strony i zamknęły spór, grożący wybuchem wojny.

W świetle postanowień KH z 1907 roku podstawowe cechy postępowania badawczego są następujące:

- Komisje badań są ustanawiane na podstawie specjalnej umowy zawieranej pomiędzy stronami będącymi w sporze;

- umowa ta określa fakty mające być poddane badaniu oraz tryb i termin ustanowienia Komisji, oraz zakres kompetencji Komisarzy;

- tryb powołania komisji, o ile nie postanowiono inaczej, określa KH - tryb ten to „kopia” sposobu wyłaniania trybunału arbitrażowego, czyniona także „z list narodowych”;

- Komisja określa procedurę badań (parametry postępowania dowodowego, miejsce prowadzenia postępowania (wizje lokalne) itp.;

- badanie odbywa się w drodze kontradyktoryjnej;

- werdykt (sprawozdanie Komisji) podejmowany jest większością głosów;

- „Sprawozdanie Komisji, ograniczone do stwierdzenia faktów, nie ma bynajmniej charakteru wyroku arbitrażowego. Pozostawia ono Stronom zupełną swobodę co do skutków, jakie zechcą nadać temu stwierdzeniu.”

Zauważa się, że traktaty, których stroną są państwa, zawierają postanowienia przewidujące powoływanie komisji badań. Rozwiązania przyjmowały „model” haski.

Interesującym przykładem jest aplikowanie tzw. traktatów Bryan'a (zawartych przez Stany Zjednoczone z szeregiem państw w latach 1913-1914) i właśnie przewidzianego nimi „modelu” haskiego, w roku 1976 sprawie Letelier and Moffit, w następstwie zamordowania przez chilijskie służby specjalne Orlando Letelier - polityka i ekonomisty - opozycyjnego wobec władzy chilijskich wojskowych po 1973 roku. Jakkolwiek odmawiając istnienia podstaw ponoszenia odpowiedzialności, władze Chile w konfrontacji z ustalonymi faktami, wypłaciły ex gratia kwotę odszkodowawczą na rzecz rodziny, adekwatną do wysokości odszkodowania jaką musiałyby zapłacić gdyby odpowiedzialność ta została stwierdzona.

Zauważa się także, że Organizacje Międzynarodowe decydowały - dla swoich potrzeb - o powoływaniu komisji badań.

LN czyniła to w 7 przypadkach.

Także czyniła to ONZ i inne organizacje (wyspecjalizowane MOP czy też Międzynarodowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego.

Jak ważne to narzędzie dla ONZ ?

Aktywności ONZ w zakresie ustanawiania i „posługiwania się” komisjami badawczymi opisuje Deklaracja w sprawie ustalania faktów przez ONZ przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne - 9.12.1991 roku.

To oczywiste „soft law” - Deklaracja stwierdza, że przyjmujący ją „nalegają, aby wszelkie starania zostały podjęte, aby Deklaracja stała się powszechnie znaną i aby była w pełni implementowana.”

Deklaracja wskazuje, że:

- wykonywanie zadań przez Organizację niemożliwe bez znajomości faktów; jakich faktów ?

- definiuje akt ustalania faktów jako „wszelkie działania celem których jest uzyskanie wiedzy o istotnych faktach tyczących sporu lub sytuacji, której właściwy organ Narodów Zjednoczonych potrzebuje dla efektywnego wykonywania swych funkcji w zakresie utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.”;

- zatem organy desygnowane do uruchamiania komisji badawczych to: Rada Bezpieczeństwa, Zgromadzenie Ogólne i Sekretarz Generalny, każde, w zakresie swych zadań dotyczących utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa;

- gromadzi informacje o faktach - fact-finding mission; uchwała powołująca komisję precyzyjnie musi określać mandat; proces ustalania faktów ma być: zrozumiały, obiektywny, bezstronny i zwarty w czasie;

- zbieranie informacji na terytorium państw członkowskich wymaga ich zgody; przy czym odpowiedź na prośbę ich wysłania winna być udzielona niezwłocznie; odmowa powinna być uzasadniona z możliwością podjęcia jej zmiany;

- prowadząc badania misje „korzystają z wszelkich immunitetów i ułatwień koniecznych dla wykonania mandatu, w szczególności z pełnej tajności swojej pracy i dostępu do wszelkich miejsc i osób, z oczywistą gwarancją dla tych ostatnich, że kontakt z misją nie będzie dla nich dolegliwy.” - „(...) jako minimum korzystają z przywilejów i immunitetów przyznanych ekspertom w misji przez konwencję o przywilejach i immunitetach ONZ.”;

- Członkowie komisji „mają obowiązek nie ubiegać się, ani nie otrzymywać instrukcji od jakiegokolwiek rządu lub innego ośrodka władzy, poza właściwym organem ONZ”;

- efekt prac - sprawozdanie;

Przykłady praktyki - niezbyt liczne - komisja powołana przez SG ONZ do zbadania praktyki użycia broni chemicznej w wojnie irańsko-irackiej (1987).

Mediacja / Dobre usługi

W pewnych sytuacjach głębia niechęci, animozji między stronami jest tak głęboka, że prowadzenie bezpośrednich negocjacji jest co do zasady niemożliwe. Interwencja strony trzeciej jest konieczna, aby podjąć zadanie „pogodzenia opozycyjnych stanowisk i załagodzenia negatywnych emocji między stronami.”

Mediacja polega na udziale państwa lub państw trzecich, osoby lub organu ONZ w relacji wobec państw pozostających w sporze, aby wspólnie z nimi wypracować kompromisowe jego rozwiązanie. Różnica między mediacją a dobrymi usługami polega na tym, że w pierwszym przypadku mediator aktywnie uczestniczy w procesie wypracowywania rozwiązania, jest merytorycznie aktywny, przedkłada własne formuły jego rozwiązania, jest ich współautorem, podczas gdy w przypadku dobrych usług jego rola polega na skojarzeniu stron i pozostawieniu ich sobie, bez udziału w procesie wypracowania rozwiązania.

Interesującym przykładem mediacji była mediacja papieska w sprawie kanału Beagle. Rzecz dotyczyła sporu terytorialnego pomiędzy Chile a Argentyną, ściślej sporu dotyczącego wykonywania władztwa nad kilkoma wyspami u wejścia do kanału. Spór był rozstrzygany w postępowaniu arbitrażowym w roku 1977, jednakże wbrew regułom Argentyna nie przyjęła i nie wykonała wyroku. W następstwie tego doszło do mediacji papieskiej, skutecznej, nie opartej wszakże na regułach prawa międzynarodowego.

Przykładem mediacji państwa - mediacja Algierii w roku 1980 w sporze między USA a Iranem w sprawie przetrzymywania zakładników (od 1979).

Przykład misji dobrych usług SG ONZ (i mediacji Sekretarza Obrony USA Aleksandra Haig'a) - w sporze o Falklandy miedzy UK a Argentyną.

Oczywiście są i inne przykłady wykonywania funkcji dobrych usług jak i mediacji przez Zgromadzenie Ogólne ONZ, jak i Radę Bezpieczeństwa ONZ.

Ustalenia, zarówno w przypadku dobrych usług, jak i w przypadku mediacji, aby były skuteczne wobec stron muszą być przez nie zaakceptowane.

Koncyliacje

Koncyliacja jest metodą rozstrzygania sporów, która łączy w sobie badania i mediacje. Spór może być oddany pod rozwagę osoby lub komisji, której zadaniem jest bezstronne wyjaśnienie faktów i przedłożenie propozycji (zalecenia sposobu) rozwiązania sporu. Postępowanie zatem bada fakty i proponuje rozwiązanie co do prawa. Rozwiązanie może odwoływać się także do reguł słuszności, jeśli strony wyrażą na to zgodę. Propozycja rozwiązania sporu nie jest dla stron wiążąca.

Postępowanie koncyliacyjne może być aranżowane ad hoc, może być instytucją stałą.

Było postępowaniem dość rozpowszechnionym w okresie międzywojennym.

Po I wojnie światowej w wielu traktatach ustanowiono możliwość odwoływania się do koncyliacji. Wzorcowe rozwiązania w tym względzie ustanawiała umowa miedzy Francją a Szwajcarią (6.04.1925). Szczegółowo mechanizm został opisany w Akcie genewskim o pokojowym rozstrzyganiu sporów z 1928 roku.

Współcześnie koncyliacja jeśli się pojawia to w propozycji szerszej gamy mechanizmów rozstrzygania sporów.

Odnotować należy, że jej aktualność akcentują przyjęte Modelowe reguły postępowania koncyliacyjnego pomiędzy państwami przyjęte rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ w 1995 roku. Obok nich odnotować trzeba przyjęcie przez STA Reguł postępowania koncyliacyjnego z 1996 roku oraz również przyjęte w 2002 roku, przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Reguły postępowania koncyliacyjnego w sporach dotyczących zasobów naturalnych i środowiska naturalnego.

Niesądowe - mechanizmy PRS - podejmowane w łonie OI;

Przykład ONZ

I. Generalna charakterystyka mechanizmu PRS w Karcie NZ;

(i) ONZ, której podstawowym celem jest utrzymanie światowego pokoju i bezpieczeństwa z tej przyczyny także została wyposażona, a ściślej jej organy zostały wyposażone w kompetencję PRS, aby podejmując się roli i zadań organu rozstrzygającego spory eliminować groźby naruszenia pokoju.

(ii) Organami uprawnionymi są: Zgromadzenie Ogólne (ZO) i Rada Bezpieczeństwa (RB).

(iii) Są one umocowane do badania sporów i sytuacji. Karta NZ nie definiuje obu pojęć.

Brak definicji „sporów” i „sytuacji” ma swoje złe i dobre strony. Jej brak z jednej strony prowadzić może do rozbieżnych ocen, czy stan faktyczny uzasadnia podjęcia działania, z drugiej jednak rozszerza możliwość prewencyjnego działania OI.

(iv) Co do zasady - kompetencja obu organów obejmuje spór lub sytuację, której (...) „dalsze trwanie (...) może zagrażać utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.” W praktyce spory o innej charakterystyce są przedmiotem zainteresowania organów.

(v) Przyjęte techniki rozstrzygania sporów to: badania, mediacja i koncyliacja.

(vi) Podejmowane przez organy werdykty są zaleceniami (rekomendacjami) i nie są wiążące dla stron sporu.

W przypadku ZO jest to decyzja podjęta większością 2/3 obecnych i głosujących, w przypadku RB jest to decyzja podjęta większością kwalifikowaną 9 głosów w tym z udziałem 5 stałych członków Rady. Nie oznacza to jednak - w sytuacji narastającego zagrożenia pokoju możliwości podjęcia przez RB działania na podstawie rozdz. VII i podjęcia stosownych decyzji wiążących.

II. Rada Bezpieczeństwa

Charakter poddawanych pod rozwagę ONZ sporów sprawia, że tak prawnie jak i faktycznie pierwszą rolę w aktywności PRS odgrywa RB.

Art. 24.1. W celu zapewnienia szybkiej i skutecznej akcji organizacji Narodów Zjednoczonych członkowie jej nakładają na Radę Bezpieczeństwa główną odpowiedzialność za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz uznają, że Rada Bezpieczeństwa działa z tytułu tej odpowiedzialności z ich ramienia.”

Postępowanie przed RB inicjować mogą:

• członek ONZ może indywidualnie „zwrócić uwagę” na spór lub sytuację; także w przypadku, gdy nie jest stroną w „sporze” lub „sytuacji” (rodzaj actio popularis); RB w odpowiedzi „działa z urzędu” (art. 35.1);

• strony sporu członkowie ONZ, które nie zdołały załatwić sporu w odwołaniu do technik PRS wskazanych w art. 33 Karty (art. 37);

• członkowie ONZ, strony każdego sporu (art. 38);

ponadto postępowanie to inicjować może:

• państwo, które nie jest członkiem ONZ, pod warunkiem bycia stroną w sporze (art. 35.2) ;

• oraz inne organy ONZ, a ściślej ZO i Sekretarz Generalny ONZ;

Sposoby działania RB w procesie PRS:

• bezpośrednie rozstrzyganie sporu przez RB:

• na wniosek państwa członka - wywołuje uruchomienie procedury badawczej;

• na wniosek stron sporu - wywołuje uruchomienie procedury mediacyjnej lub koncyliacyjnej;

• pośrednie rozstrzyganie sporu przez RB polega na rekomendowaniu stronom pozostającym w sporze techniki PRS (art. 33.2 i art. 36.1);

III. Zgromadzenie Ogólne

Art. 10 Zgromadzenie Ogólne może omawiać wszelkie zagadnienia lub sprawy wchodzące w zakres niniejszej Karty albo dotyczące kompetencji i funkcji któregokolwiek organu przewidzianego w niniejszej Karcie...” i „udzielać w związku z takimi zagadnieniami i sprawami zaleceń członkom organizacji Narodów Zjednoczonych albo Radzie Bezpieczeństwa, albo też i członkom Narodów Zjednoczonych, i Radzie Bezpieczeństwa.”

ZO jakkolwiek ma bardzo generalnie zarysowaną kompetencję, to sam jej zapis, jak i jej wykonywanie i jej ewolucja (przykład decyzji wiążących ZO (zob. akty jednostronne OI na przykładzie organów ONZ), dają podstawy aby o kompetencji ZO do podejmowania się aktu PRS w sposób oczywisty twierdzić.

W praktyce ZO albo zwraca się do RB, aby ta zaleciła odwołanie się stron sporu do wskazanej przez nią techniki PRS i wspiera podjęte przez RB decyzje, albo też samodzielnie wzywa strony sporu do odwołania się do mechanizmów PRS. W tym ostatnim przypadku, swój nacisk na czynienie tego wzmacnia powołaniem komisji badawczych, dla rekonstrukcji faktów, których spór dotyczy.

Sądowe mechanizmy PRS

Arbitraż

Z definicji arbitraż jest metodą rozstrzygania sporów w drodze wydania decyzji sądowej przez arbitra, arbitrów tworzących niestały organ sądowy. Organ powołany do rozstrzygnięcia jednostkowego sporu lub przedłożonej ich kategorii.

Historię współczesnego arbitrażu, jako metody międzypaństwowego rozstrzygania sporów, inicjuje traktat między US a UK (Treaty of Amity Commerce and Navigation 1794 - Traktat o przyjaźni, handlu i żegludze; zwany też traktatem Jay'a - The Jay Treaty) -. W traktacie tym zdecydowano m.in., o konieczności regulacji dwóch istotnych spraw: biegu północnej granicy Stanów Zjednoczonych oraz roszczeń (majątkowych) obywateli brytyjskich kierowanych wobec nowej władzy amerykańskiej. Wszelkie wątpliwości miały być rozstrzygane przez powołane przez strony organy składające się z wyznaczonych przez nie Komisarzy.

Treaty of Amity Commerce and Navigation 1794 - Traktat o przyjaźni, handlu i żegludze

Art. VI „(...) pięciu Komisarzy zostanie nominowanych i umocowanych do działania w sposób następujący: Dwóch z nich będzie nominowanych przez Jego Wysokość, dwóch przez Prezydenta Stanów Zjednoczonych za radą i zgodą Senatu, zaś piąty jednomyślnie przez nominowanych czterech; jeśliby wybór nie został uzgodniony, Komisarze nominowani przez obie strony zaproponują w imieniu stron, odpowiednio, po jednej osobie, i z dwóch zaproponowanych osób jedna będzie wybrana w drodze losowania, w obecności pozostałych pierwotnie nominowanych Komisarzy. Gdy tak wybranych pięciu Komisarzy spotka się po raz pierwszy, przed przystąpieniem do działania, złożą oni następującą przysięgę lub zapewnienie, w obecności każdego z pozostałych, a która to przysięga lub zapewnienie, będąc złożonymi i obowiązkowo potwierdzonymi, umieszczona zostanie w protokole posiedzenia, mianowicie: I,A,B., jako Komisarz nominowany zgodnie z art. VI Traktatu o Przyjaźni, Handlu i Nawigacji, pomiędzy Jego Brytyjską Wysokością i Stanami Zjednoczonymi Ameryki solennie przysięgam (lub zapewniam) że będę uczciwie, starannie, bezstronnie i uważnie, najlepiej jak potrafię, w zgodzie z wymogami sprawiedliwości i słuszności, badał i rozstrzygał wszystkie (...) spory, jakie na podstawie tego artykułu zostaną Komisarzom przedłożone; i powstrzymam się od uczestnictwa w postępowaniu, w każdym przypadku, którym mógłbym być osobiście zainteresowany.

Trzech z Komisarzy stanowić będzie komisję, i będzie umocowanych do podjęcia działań przyznanych Komisji, pod warunkiem że jeden z Komisarzy będzie nominowanym przez stronę (...) decyzje podejmowane będą większością głosów (...).

Od Komisji badającej przedłożone skargi i wnioski, umocowanej do działania, wymaga się postępowania w pełni zgodnego z intencją i znaczeniem tego artykułu, w rozważaniu wszelkich przedłożonych jej skarg i wniosków, (...) a więc, mając na uwadze ich przedmiot, brania pod uwagę wszelkich dotyczących ich okoliczności, jak i wymagań słuszności i sprawiedliwości w ich rozstrzyganiu. Komisja będzie miała tytuł do przesłuchania (...) osób po odebraniu od nich przysięgi (...); i pozyskiwania w postępowaniu dowodowym, w pełni zgodnie z wymaganiami słuszności i sprawiedliwości, wszelkich pisemnych świadectw, papierów wartościowych, rejestrów, ksiąg rachunkowych, przy potwierdzonej w należytej formie wymaganej prawem stron lub potwierdzonej w inny sposób dopuszczony lub wskazany przez Komisarzy, autentyczności ich kopii lub wyciągów.

Wyrok Komisarzy lub też trzech spośród nich, o których wcześniej mowa, będzie każdym przypadku ostateczny i rozstrzygający tak co do prawa, jak i co do wysokości kwoty wypłacanej przez dłużnika wierzycielowi. (...).”

Ten wypracowany przez strony Traktatu model arbitrażu był przyjmowany i doskonalony w praktyce i stabilizowany w kolejnych międzypaństwowych traktatach XIX wieku.

Podkreślić należy z całą mocą, że przełomowe znaczenie powołanej Traktatem komisji wynikało z postawienia przed nią zadania rozstrzygania przedkładanych sporów w odwołaniu do reguł prawa (obok reguł słuszności). Co nie było kanonem postępowania w postępowaniach arbitrażowych, tak wcześniejszych, jak i jeszcze inicjowanych w I poł. XIX wieku. W postępowaniach tych względy polityczne decydowały o rozstrzygnięciu, a „komisje arbitrażowe' były raczej formułami dyplomatycznej debaty z udziałem neutralnego (państwowego) arbitra, niźli postępowaniem sądowym opierającym swe rozstrzygnięcie na normach prawa.

Zdarzeniem umacniającym arbitrażową formułę przyjętą w 1794 roku było ustanowienie arbitrażu miedzy tymi samymi stronami (US a UK) ustanowione traktatem waszyngtońskim w 1871 roku. M.in. rozstrzygającego w sprawie Alabama (1872).

Traktat wszyngtoński (1871)

Art. 1 „(...) Wysokie Układające się strony postanawiają, że wszystkie rzeczone pretensje (...) znane ogólnie pod nazwą pretensji o Alabamę, będą poddane Trybunałowi Rozjemczemu, który będzie złożony z pięciu sędziów rozjemczych, wyznaczonych w sposób następujący, a mianowicie: jeden będzie wyznaczony przez J.K. Brytyjską Mość; jeden będzie wyznaczony przez Prezydenta Stanów Zj.; J.K.M Król Włoch będzie proszony o wyznaczenie jednego; Prezydent Konfederacji Szwajcarskie będzie proszony o wyznaczenie jednego i J.C.M. Cesarz Brazylii będzie proszony o wyznaczenie jednego (...)

Art. 2 „Sędziowie rozjemczy zgromadzą się w Genewie, w Szwajcarii w możliwie najbliższym dniu po ich mianowaniu i przystąpią do bezstronnego i starannego rozpoznania i rozstrzygnięcia wszystkich kwestii, które będą im przedłożone przez Rządy J. Brytyjskiej Mości z jednej strony i Stanów Zj. z drugiej strony. Wszystkie kwestie rozpoznawane przez Trybunał, z włączeniem ostatecznego wyroku, będą rozstrzygane większością wszystkich sędziów rozjemczych. (...)

Art. 6 „W rozstrzyganiu spraw przedłożonych sędziom rozjemczym będą oni kierować się następującymi trzema prawidłami, które zostały zgodnie przyjęte przez wysokie umawiające się strony jako reguły mające mieć zastosowanie w tym sporze, oraz zasadami prawa międzynarodowego, nie sprzecznymi z tamtymi, które Sędziwie rozjemczy oznaczą jako mające mieć zastosowanie w tym sporze.

Arbitraż a Stały Trybunał Arbitrażowy (Haga)

(I) Geneza Stałego Trybunału Arbitrażowego

W 1899 roku 26 państw („reprezentujących około 90 % ludności i terytoriów w skali globu”) uczestniczyło w zwołanej przez cara Rosji Mikołaja II konferencji zwanej później „I konferencja Haską”. Celem i przedmiotem której miały być, w dokumencie autorstwa Cara Rosji „utrzymanie pokoju, (...) i redukcja (...) uzbrojenia”.

Dokument ten wskazywał na techniki, zastosowanie których zapobiegałoby konfliktom: były nimi dobre usługi, mediacje i dobrowolny arbitraż.

W trakcie konferencji haskiej jej inicjator car Wszechrosji był rzecznikiem „jedynie” standaryzacji metod pokojowego rozstrzygania sporów (w tym arbitrażu), nie był rzecznikiem powoływania stałego organu arbitrażowego. Z kolei sir Julian Pauncefote (UK) był rzecznikiem rozwiązania szerszego, aby obok standaryzacji powołać stały międzynarodowy organ (sąd) arbitrażowy.

Rezultat był kompromisem - powołano (I konwencją haską z 1899 roku) Stały Trybunał Arbitrażowy - który jednak nie był (jest) klasycznym sądem stałym. Te szczególne jego cechy odzwierciedlały wahania delegatów wyrażane w toku negocjacji.

Tak więc, po pierwsze, STA nie był kręgiem stale zasiadających w siedzibie Trybunału sędziów. Lecz ustanowiono listy arbitrów, które strony I KH deponowały w Sekretariacie Trybunału.

Zgodnie z jej postanowieniami (art. 44): „Każda z Umawiających się Stron wyznacza najwyżej cztery osoby o powszechnie uznanej kompetencji w dziedzinie prawa międzynarodowego, cieszące się najwyższym szacunkiem moralnym i gotowe podjąć się czynności rozjemcy.”

Po drugie, arbitraż nie był obowiązkowy - co choć wydaje się dzisiaj oczywiste - w tamtej dobie nie było. Oczekiwano w części kręgu negocjujących, że arbitraż obowiązkowym jednak będzie. Paradoksem jest to, że przyjęte rozwiązanie pozwoliło przyjętej instytucji trwać, przetrwać i służyć jako - efektywna, za sprawą dobrowolności jej stosowania - metoda rozstrzygania sporów.

(II) Arbitraż - charakterystyka generalna (podstawowa) mechanizmu

Rzecz o skontrastowaniu postępowania arbitrażowego z: (a) dyplomatycznym metodami PRS i (b) sądownictwem stałym.

1. Na arbitraż trzeba się zgodzić stosownym porozumieniem - umową - metody dyplomatyczne nie są uruchamiane co do zasady umową. Decyzje wypracowane w formule dyplomatycznego PRS nie są wiążące, werdykt arbitrażowy jest natomiast wiążący dla stron.

2. W postępowaniu arbitrażowym:

- istotna swoboda wyboru sędziów (w przeciwieństwie do sądownictwa stałego gdzie skład sędziowski „jest dany z góry”);

- swobodne, w porównaniu „z daną z góry” procedurą w sądownictwie stałym, konfigurowania procedury (rzecz w swobodzie konfigurowania dowodów w sprawie, jak i aplikowanych reguł dotyczących ciężaru dowodu; sposobu składania zeznań, zakresu faz ustnego postępowania; czy też języka postępowania);

- istotna jest też, niespotykana w przypadku sądownictwa stałego, swoboda wskazywania podstawy (-w) wyrokowania;

- postępowanie arbitrażowe to postępowanie in camera (przy drzwiach zamkniętych), nie publiczne jak w postępowaniu przed sądem stałym;

- werdykt może być utajniony wolą stron postępowania, nie zaś publicznie ogłoszony jak w przypadku sądu stałego;

- arbitraż toczony pod auspicjami STA - szybki czas postępowania (od roku do dwóch lat); bieg sprawy zależy w istotnym zakresie od woli stron, bowiem postępowanie toczy przed specjalnie dla sprawy ustanowionym sądem; podczas gdy MTS jest związany swoistą „wokandą”, czyli obowiązkiem rozpatrywania spraw w sekwencji jaką przyjął, zatem sprawa toczy się dłużej, często do pięciu lat od chwili inicjacji postępowania;

- postępowania arbitrażowe nie jest tanie (koszty własne przygotowania sprawy + koszty arbitrażu (sędziowie, personel, „koszty wynajmu sali”) i jest droższe niż przed sądem stałym; postępowanie arbitrażowe jest za to szybsze więc może być o tyle tańsze;

(III) Organizacja STA

STA składa się z trzech organów: Członków STA, Międzynarodowego Biura i Rady Administracyjnej.

Biuro Międzynarodowe, któremu przewodniczy Sekretarz Generalny odpowiada za codzienne funkcjonowanie STA. To także organ, który zgodnie z założeniami konferencji haskiej ma pomagać stronom konwencji ustanawiać dla potrzeb sprawy sąd.

To w istocie zespół wspomagający proces powołania i pracy sądu arbitrażowego.

Rada Administracyjna, to organ w którym zasiada ambasador państwa strony konwencji akredytowany w Hadze. Posiedzeniom przewodniczy Minister SZ Holandii. Rada działa jako rodzaj `rady nadzorczej' - jest odpowiedzialna za administrowanie STA, w tym za finansowanie (budżet i jego stan) STA.

Członkowie STA - to potencjalni arbitrzy, wskazani przez państwa strony konwencji, którzy są umieszczani na specjalnych listach. Członkowie są mianowani na lat sześć z możliwością ponownego nominowania. Nie reprezentują państwa nominującego. Nie muszą być jego obywatelami. Jako sędziowie z natury swej bowiem muszą być „jedynie” bezstronni i niezależni.

W praktyce strony konwencji nie są „związane” listą arbitrów - mogą wskazywać inne niż umieszczone na niej osoby.

Warto zwrócić uwagę, że sędziowie umieszczeni na listach arbitrażowych stanowią tzw. „grupy narodowe”, która jest umocowana do wysuwania kandydatów w wyborach sędziów MTS.

Sędziowie ci, wraz z sędziami MTS należą, obok innych, do grupy umocowanych do wysuwania kandydatur do pokojowej Nagrody Nobla.

(IV) Rozwój STA

Od chwili ustanowienia STA (1899).

Pierwsza sprawa Pious Fund - 1902 - US v. Meksyk. Potem inne państwa Wielka Brytania, Francja, Japonia, Niemcy wykorzystywały STA. Inicjacji spraw towarzyszyło podpisywanie umów arbitrażowych, które przewidywały właściwość STA do `organizowania postępowania'.

Równolegle w ramach przyjętych rozwiązań powoływano też pod auspicjami STA - komisje śledcze.

STA był dość aktywny do chwili wybuchu I wojny światowej - 13 spraw w latach 1908-1914. Do 1939 roku - tylko siedem spraw. Po II wojnie światowej rzadkie zwracanie się STA. STA staje się „śpiącą Królewną z (w) Pałacu Pokoju w Hadze”. Zauważa się, że w latach 1945-1995 mniej niż jeden spór na dekadę - a więc 4 sprawy przez 50 lat.

To co interesujące to rozszerzenie zakresu badanych spraw przez STA. Nastąpiło to za sprawą wszczęcia postępowania arbitrażowego pomiędzy rządem Chin a Radio Corporation of America (RCA). Spółka amerykańska (RSA) podpisała porozumienie na zorganizowanie radiowo-telegraficznej łączności pomiędzy USA a Chinami. Późniejsze podpisanie przez Chiny podobnych umów z innymi operatorami zostało uznane przez RCA za naruszenie porozumienia, którego była stroną. STA zgodziło się odpowiadając na wniosek ustanowionego sądu arbitrażowego, na obsługę administracyjną postępowania. W następstwie tej decyzji, STA objął swoją kompetencją (obok sporów między-państwowych) spory pomiędzy państwami a podmiotami prywatnymi. Uczynił to nie wnosząc najmniejszych poprawek do ustanawiających Trybunał dokumentów międzynarodowych.

(V) Rewitalizacja Stałego Trybunału Arbitrażowego

Minimalna aktywność STA po 1945 roku sprawiła że gdy zbliżało się 100-lecie STA (1999) postanowiono zadać sobie pytanie jaka jest i jaką może być rola Trybunału współcześnie. Powołano specjalną grupę roboczą (22-óch ekspertów z 18 państw). Stało się to w 1991 roku. Kolejnym krokiem była konferencja państw stron konwencji w 1993 roku.

Zadano sobie dwa generalne pytania:

1. jak doskonalony ma być profil wymiaru sprawiedliwości realizowany przez STA i

2. jakim unowocześnieniom powinny podlegać reguły postępowania STA (procedury i mechanizmy administracyjne).

W szczegółach dotyczących (1) `profilu' zastanawiano się nad:

• relacjami STA z ONZ;

• typami sporów, do rozwiązywania których predestynowany byłby Trybunał współcześnie;

• otwarcie procedury arbitrażowej dla Organizacji Międzynarodowych (OM), jako potencjalnej strony postępowania;

• zachęcania państw do przystępowania do konwencji z 1899 i 1907 roku;

• organizowania stałych spotkań państw stron konwencji;

Mierzalnym efektem tej debaty było uzyskanie przez STA statusu obserwatora w Zgromadzeniu Ogólnym ONZ.

W szczegółach dotyczących (2) reguł postępowania - nastąpiło unowocześnienie procedury w odwołaniu do Reguł UNCITRAL (zob. międzynarodowy arbitraż handlowy).

Powiedzieć można tak, procedura postępowania arbitrażowego opisana konwencjami 1899 i 1907 - nie była aplikowana przez wiele dekad (szczególnie po 1945 roku). Strony konwencji zdecydowały o zmodernizowaniu reguł uwzględniając współczesny rozwój postępowań arbitrażowych.

Tak więc Rada Administracyjna upoważniła Sekretarza Generalnego STA do opracowania zbioru reguł, które porządkować miały tradycyjne międzypaństwowe postępowanie. One zostały oparte na regułach arbitrażowych UNCITRAL. Przyjęte zostały w 1992 roku - „Reguły rozstrzygania sporów arbitrażowych pomiędzy dwoma państwami”.

We wstępie do „Reguł” znajdujemy stwierdzenie, że „(...) doświadczenia postępowań arbitrażowych od 1981 roku wskazują na to, że reguły arbitrażowe UNCITRAL dostarczają uczciwych i skutecznych procedur służących pokojowemu rozstrzyganiu sporów dotyczących interpretacji, stosowania i wykonywania traktatów i innych porozumień, choć oryginalnie były przeznaczone dla handlowych postępowań arbitrażowych.”

Uczyniono to z wprowadzeniem koniecznych zmian uwzględniających prawno międzynarodowy charakter prowadzonych między państwami sporów, określających rolę STA w procesie ich rozstrzygania, relacje do przyjętego zbioru reguł, reguł obu konwencji (1899/1907) i dostarczających opcji pozwalającej na wybór 5 osobowego trybunału arbitrażowego (charakterystycznego dla postępowań rozstrzygających spory między państwami; arbitraż handlowy jeden arbiter lub trzyosobowy skład trybunału).

W roku kolejnym - 1993 - przyjęty został zbiór reguł rozstrzygania sporów arbitrażowych pomiędzy państwem a strona nie będącą państwem - ściślej osobą fizyczną i osobą prawną.

W roku 1996 przyjęto zbiór reguł rozstrzygania sporów arbitrażowych pomiędzy organizacją międzynarodową (GO's) a państwem lub podmiotem prywatnym.

W roku 1997 zbiór reguł określających inicjację postępowania przed komisjami badań.

W roku 2001 STA przyjął zbiór reguł dotyczący rozstrzygania sporów arbitrażowych pewnej `imiennie' wskazanej kategorii sporów - chodziło o „Zbiór Reguł rozstrzygania sporów arbitrażowych dotyczących Zasobów Naturalnych i/lub Środowiska”. Te reguły zostały ustanowione po to, aby wyeliminować istotne niedostatki w międzynarodowym systemie rozstrzygania sporów.

Chodziło o ustanowienie jednolitego forum dla państw i dla innych podmiotów, na którym rozstrzygać się będzie tego typu spory. Reguły są w wielu przypadkach skonfigurowane do będących przedmiotem sporu materii. Obok znających rozstrzygane materie arbitrów, przewiduje się możliwość ustanowienia panelu naukowców specjalistów, których rolą byłoby doradzanie stronom postępowania jak i składowi orzekającemu. W bardzo skomplikowanych przypadkach państwa mogą zwracać się o przedkładanie przez ciało to pogłębionych naukowo ekspertyz. Trybunał może w takim postępowaniu podejmować także tzw. środki zabezpieczające tzn. przed zakończeniem postępowania wymagać od stron podjęcia działań i kroków, które zapobiegną powstawaniu lub pogłębianiu się ew. szkód w środowisku, a które utrzymane zostać powinny w mocy do czasu zakończenia postępowania. Reguły te przewidują także możliwość przyspieszenia postępowania z uwagi na rozstrzygane materie.

(VI) STA obecnie - dynamiczna i nowoczesna instytucja pokojowego rozstrzygania sporów.

Nowe „otwarcie” - spór między US a UK (1997). Bez wchodzenia w szczegóły, od 1999 przez kilka lat nowego wieku - dwanaście postępowań - zaskakująco dużo, najwięcej w całej historii. Zarówno materialnie zróżnicowane, jak i zróżnicowane, gdy mieć na uwadze naturę stron postępowań. Były nimi jednostki fizyczne i prawne, jak i GO's i oczywiście państwa.

Sądownictwo stałe

Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości (MTS)

Ustanowienie MTS - sukcesora STMS - Kartą NZ, w formule organu głównego (art. 7 i 92 Karty).

Statut Trybunału jest częścią Karty NZ i wszyscy członkowie ONZ (192) są stronami Statutu.

Sądownictwo stałe - MTS - charakterystyka generalna (podstawowa) mechanizmu sądowego.

(I) Skład Trybunału

15 sędziów

„(...) niezawisłych sędziów, wybranych bez względu na obywatelstwo spośród osób o wysokim poziomie moralnym, które posiadają kwalifikacje wymagane w odnośnych krajach do mianowania na najwyższe stanowiska sędziowskie, albo są uczonymi w prawie o uznanej biegłości w zakresie prawa międzynarodowego.” (art. 2 Statutu MTS)

Sędziowie są funkcjonariuszami OI; korzystają z przysługujących funkcjonariuszom przywilejów i immunitetów; są wybierani na okres 9 lat; mogą być wybierani ponownie; skład w 1/3 jest odnawiany co trzy lata.

- System zmiany 1/3 (pięciu) sędziów co trzy lata nie jest oceniany zbyt dobrze. W trakcie konferencji opracowującej Kartę i Statut formułowano tezę, że pożądaną byłaby zmiana całego składu co 9 lat. Przyjmowano założenie, że umożliwi to toczenie się procesu (-ów) szybko i sprawnie. Przyjęte rozwiązanie zwalnia postępowanie z uwagi na konieczność zaznajomienia się z aktami toczących się spraw nowo wybranych sędziów.

Przytaczany jest przykład postępowania w sprawie lądowej i morskiej granicy pomiędzy Kamerunem a Nigerią, która rozpoczęła się w 1994 roku (29.03), a skończyła z 2002 (10.10). Etapy postępowania, także `dodatkowe' wywołane wnioskami stron i koniecznością odnoszenia się do nich Trybunału, trwały w sumie 8 ½ roku. W tym czasie zmieniło się 2/3 składu (dwukrotne wybory w 1996 i 1999 roku) co rzutowało na tempo postępowania.

- Co do powtórnej elekcji. Jeden z członków pełnił funkcje sędziego (w następstwie reelekcji) 27 lat.

Wybór sędziów - dokonywany przez ZO i RB - winien zgodnie z art. 9 statutu zabezpieczać, aby skład Trybunału był „reprezentacją głównych form cywilizacji i najważniejszych systemów prawnych świata.”

W praktyce MTS miał zawsze sędziego z USA i ZSRR (Rosji). Zawsze był jeden muzułmanin i sędzia z Dalekiego Wschodu (Chińczyk lub Japończyk). MTS nigdy nie był Europocentryczny. Jedyną częścią świata, która nie była reprezentowana był obszar Pacyfiku (Rosenne).

Sędziowie ad hoc - plusy (równość stron w postępowaniu; znajomość `szczegółów' prawnych i innych właściwych sprawie niuansów) - minusy (bezstronność orzekania - prawda czy fikcja ?).

Art. 31.2. „Jeżeli w składzie Trybunału rozpatrującym sprawę zasiada sędzia będący obywatelem jednej ze stron, każda inna może wyznaczyć kogoś do zasiadania w charakterze sędziego. (...)

3. Jeżeli w składzie Trybunału rozpatrującym sprawę nie zasiadają sędziowie będący obywatelami stron, każda z tych stron może wyznaczyć sędziego (...).”

(II) Strony postępowania

art. 34.1. „Tylko państwa mogą być stronami w sprawach przed Trybunałem.”

(III) Właściwość Trybunału

Strony sporu muszą - w sposób wyraźny - zgodzić się na postępowanie przez Trybunałem.

Zgoda ta może być czyniona (a) po lub (b) przed zaistnieniem sporu.

Przypadek pierwszy (a) dotyczy:

- sytuacji, po zaistnieniu sporu, zawarcia umowy tzw. umowy kompromisowej w której strony wyrażają wolę poddania sporu pod jurysdykcję Trybunału; umowa powinna poza zgodą stron na postępowanie, definiować przedmiot sporu i zawierać pytania szczegółowe dotyczące materii sporu, kierowane przez strony do sądu.

Wątpliwości co do charakteru poddawanego pod jurysdykcję Trybunału sporu nie muszą spędzać snu z powiek wnoszących sprawę, bowiem zgodnie z art. 36.1 Statutu „Kompetencja Trybunału obejmuje wszelkie sprawy, które strony mu przedłożą (...)”.

- sytuacji opisywanej terminem forum prorogatum - chodzi o sytuację w której państwo wyraża wolę poddania zaistniałego już sporu pod jurysdykcję Trybunału, nie w drodze umowy kompromisowej, lecz w następstwie podjętych zachowań świadczących (pozwalających dorozumiewać) o dołączeniu przezeń do toczącego się już postępowania; praktycznym tego przejawem może być efektywny udział w postępowaniu jego przedstawiciela i prezentowanie opinii własnych tyczących rozstrzyganej przez sąd kwestii;

Przypadek drugi (b) dotyczy:

- sytuacji, przed zaistnieniem sporu, przejawem której jest zawarcie umowy przewidującej właściwość Trybunału w przypadku zaistnienia sporu pomiędzy jego stronami tzw. klauzula sądowa;

- bądź sytuacji, w której zgoda na jurysdykcję Trybunału w sporze jest następstwem złożenia przez strony jednostronnie, stosownych deklaracji uznających właściwość MTS (tzw. klauzula fakultatywna).

Art. 36.2. Statutu „Państwa będące stronami niniejszego Statutu mogą w każdym czasie oświadczyć, że uznają za obowiązującą ipso facto i bez specjalnego układu, w stosunku do każdego innego państwa, przyjmującego to samo zobowiązanie, kompetencję Trybunału we wszystkich sporach prawnych, dotyczących: a. interpretacji traktatu; b. jakiegokolwiek zagadnienia prawa międzynarodowego; c. zaistnienia faktu, który gdyby był stwierdzony, stanowiłby naruszenie zobowiązania międzynarodowego; d. charakteru i rozmiarów odszkodowania, należnego z tytułu naruszenia zobowiązania międzynarodowego.

Często złożonym deklaracjom uznającym właściwość Trybunału towarzyszą zastrzeżenia wg których zakres zgody na jurysdykcję Trybunału jest limitowany co do czasu (na dany okres) lub wskazuje na uznanie właściwości na rozstrzyganie sporów o wskazanej w zastrzeżeniu charakterystyce.

Trybunał jest właściwy do rozstrzygania sporu między państwami, które złożyły takie jednostronne deklaracje i których zakres zgody na jurysdykcję Trybunału jest z sobą zbieżny.

Co do praktyki składania tzw. klauzul fakultatywnych to warto odnotować, że tuż przed rozpoczęciem II w. św. 54 na 59 państw stron statutu Stałego Trybunału Sprawiedliwości godziło się na jurysdykcję Trybunału w takiej właśnie formie. W 1993 roku, 56 z 185 państw złożyło takie deklaracje.

(IV) Reguły postępowania - są wskazane i określone statutem - i jak zauważa się „Podstawowe cechy postępowania, reguł normujących bieg procesu przez Trybunałem, sytuują je pomiędzy regułami postępowania arbitrażowego a regułami krajowego postępowania sądowego.

(V) Wyrok sądu jest przyjmowany większością głosów sędziów obecnych; w przypadku równego ich podziału decydujący głos należy do przewodniczącego. Wyrok jest wiążący i ostateczny.

(VI) Rola - sądowa - MTS współcześnie ?

Dokonując ilościowych porównań pomiędzy dorobkiem orzeczniczym STMS a dorobkiem orzeczniczym MTS to zdecydowanie bardziej aktywny był Trybunał międzywojenny. Gdy mieć na uwadze wagę materialnych rozstrzygnięć, to przewaga jest, co wydaje się oczywiste, po stronie MTS.

Rosenne wskazuje ciekawie, że ilość tomów w jakie ujęte są rozstrzygnięcia MTS (na rok 2004) to 132 tomy, w porównaniu z 78 tomami rozstrzygnięć STMS-u. Przy czym w tym drugim przypadku chodzi o okres 1922-1940, czyli 12 lat, zaś w przypadku pierwszym jest to okres od 1945 do 2004 - tj. 59 lat.

Co do sposobu poddawania sporów pod jurysdykcję Trybunału to niewiele się zmienia. Ma miejsce zainteresowanie szerszym wprowadzaniem do traktatów klauzuli sądowej. Przy czym nie ulega zmianie pogląd zajęty jeszcze w opinii doradczej sprawie zastrzeżeń do konwencji w sprawie ścigania i karania zbrodni ludobójstwa (1948), że składanie zastrzeżeń do klauzuli sądowej jest zgodne „z celem i przedmiotem” umowy.

Zauważa się wszakże, że procedura sądowa przed MTS jest „spychana” w drugi plan technik rozstrzygania sporów. Najpełniej obrazuje to przebieg debaty na konferencji prawa morza. Wskazała ona na dwa istotne aspekty postrzegania praktyki pokojowego rozstrzygania sporów.

Pierwszy to wybór arbitrażu jako podstawowej formuły rozstrzygania sporów powstających na tle aplikowania konwencji. Drugi to akcentowanie swobody wyboru formuły rozstrzygania sporów o których mowa w art. 33 i 95 Karty NZ.

Art. 96 „Nic w niniejszej Karcie nie stoi na przeszkodzie, aby członkowie organizacji Narodów Zjednoczonych oddawali swe spory do rozstrzygnięcia innym trybunałom na mocy umów, które już istniały lub mogą być zawarte w przyszłości.”

Sądownictwo stałe - MTS - charakterystyka generalna (podstawowa) mechanizmu doradczego.

(VII) Funkcja doradcza MTS

Trybunał podobnie jak jego poprzednik - STMS - wykonuje funkcję doradczą, wydając tzw., opinie doradcze.

Art. 65.1. Statutu „Trybunał może wydać opinię doradczą o jakimkolwiek zagadnieniu prawnym na żądanie jakiegokolwiek ciała upoważnionego przez Kartę Narodów Zjednoczonych albo też zgodnie z nią do przedstawienia takiego żądania.”

Karta rozszerza znacząco w porównaniu z okresem Ligi Narodów, krąg organów OI, które mogą zwracać się o opinie doradcze do Trybunału. Są nimi przede wszystkim ZO i RB w „każdej kwestii prawnej”. Inne organy ONZ lub organizacje wyspecjalizowane jeśli są umocowane do tego przez ZO w kwestiach które dotyczą i pojawiają się w przedmiocie ich działalności. To rozszerzenie kręgu nie oznacza, aby w praktyce akt doradzania był w istocie wykorzystywany.

ZO zwróciło się (stan z 2004) z 13 prośbami o opinię doradczą, RB z jedną, Trybunał Administracyjny ONZ z trzema, Rada Gospodarczo-Społeczna - 2, UNESCO z jedną, Międzynarodowa Organizacja Morska z jedną, zaś Międzynarodowa Organizacja Zdrowia - 2.

Wniosek o wydanie pierwszej opinii doradczej był wnioskiem Zgromadzenia Ogólnego ONZ (17.11.1947) i następstwem przyjęcia rezolucji w sprawie warunków przyjęcia państwa w poczet członków ONZ. Przeciwko przyjęciu rezolucji był ZSRR i jego sojusznicy. Materialnie, chodziło wnoszącym o opinie, aby wykluczyć w praktyce przyjmowania państw do ONZ mechanizm zbiorowego przyjmowania państw (tzw. „package deal”), zaś utrzymać i praktykować głosowanie nad każdą kandydaturą oddzielnie. Opinia dała temu wyraz, bez istotnego wszakże wpływu na praktykę przyjmowania nowych członków. Wyrazem tego rezolucje RB i ZO z 1955 roku, które opowiedziały się za „łącznym” przyjęciem w poczet członków ONZ kandydujących w tamtej dobie państw.

(VIII) „Przedmiot” opinii doradczej - opinia doradcza - czego dotyczy ? - sporu prawnego czy kwestii prawnej ?

STMS - gdy dokonywać oglądu praktyki zwracania się o opinie doradcze tego Trybunału i ich `przedmiotu', powiedzieć możemy, że STMS zwracał się o opinie dotyczące `kwestii”, czy też uszczegóławiając przedmiot swojego zainteresowania „kwestii aktualnie pojawiających się w postępowaniu pomiędzy dwoma lub więcej państwami”.

W przypadku MTS - obok w/w kwestii zaczęły być przedmiotem opinii doradczych nowe `kwestie' tj. kwestie generalne prawa międzynarodowego (o analizę których zwracał się SG ONZ poprzez ZO ONZ) oraz kwestie dotyczące relacji ONZ a państwo członkowskie (kwestie interpretacji umowy o siedzibie ONZ i konwencji o przywilejach i immunitetach funkcjonariuszy, relacji pomiędzy państwem a społecznością umocowaną do posiadania misji obserwatora w Organizacji).

(IX) Podjęcie decyzji o wydanie opinii doradczej

Sposób podejmowania decyzji zwracającej się o wydanie opinii doradczej jest następujący. Zasada jednomyślności przyjęta w organach LN zostaje w ONZ zastąpiona regułą głosowania większościowego. Chodzi o większość zwykłą - większość obecnych i głosujących (nieobecni i wstrzymujący nie rzutują na ważność podjętej decyzji).

(X) Walor opinii doradczej

Opinia doradcza nie jest aktem sądowym. Nie ma mocy wiążącej, jest opinią Trybunału, której funkcja jest wyjaśnić kwestię.

W praktyce ich walor i autorytet jest niekwestionowany. Orzecznictwo Trybunału określa w równym stopniu akt wyrokowania jak i akt doradzania.

Większość sporów międzynarodowych stanowią spory gospodarcze, większość zaś z nich jest sporami pomiędzy państwami a prywatnymi korporacjami.

Te spory mogą być rozstrzygane:

• albo na gruncie zawartego kontraktu, przewidującego postępowanie arbitrażowe (międzynarodowy arbitraż handlowy);

• albo klasycznie na gruncie prawa międzynarodowego, wtedy jednak jedynie jeśli roszczenia podmiotu prywatnego wesprze w postępowaniu między państwami, państwo obywatelstwa (po wyczerpaniu przed podmiot prywatny środków prawnych dochodzenia sprawiedliwości). W przypadku takim zainteresowane rządy mogą sięgnąć do klasycznych technik wskazanych w art. 33 Karty NZ.

Wybór drogi jest dla stron sporu zawsze otwarty. Przy czym zauważmy, że nie chodzi o `prostą' alternatywę (kontrakt albo art. 33 Karty NZ).

Spór rozstrzygany na gruncie kontraktu - w razie tarć i negatywnego rozstrzygnięcia - przeniesiony być może w płaszczyznę międzypaństwową, a wtedy, jak wskazaliśmy, art. 33 Karty NZ „oferuje” rządom metody rozstrzygania sporu.

Międzynarodowy arbitraż handlowy.

Międzynarodowy arbitraż handlowy ma długą historię i (chronologicznie rzecz ujmując) poprzedza powstanie struktury sądów państwowych.

Arbitraż jest naturalnym następstwem nieformalnej praktyki zwracania się do uznanych autorytetów, innych uczestników obrotu handlowego o rozstrzygnięcie sporów.

W czasie, gdy powstają sądy (krajowe) - ich złożone procedury, tempo postępowania, jego kosztochłonność, problem wykonania wyroku (z uwagi na konfigurację podmiotową stron postępowania wykonanie wyroku następować może w różnych porządkach prawnych) a także obawa nie rozumienia w pełni niuansów aktywności handlowych przez sędziów, powoduje, że międzynarodowy arbitraż handlowy staje się (jest) atrakcyjną wobec krajowego postępowania sądowego alternatywą. Bowiem, w założeniu, `znosi' wymienione słabości postępowania sądowego.

Handlowa społeczność dostarczała autorytetów sprawnych intelektualnie, doświadczonych, zdolnych do dostarczenia aprobowanych przez strony rozwiązań, a także szybkich i tanich w postępowaniu (praktyki arbitrażowe w obrębie Hanzy - XIII-XVII wiek).

Jeśli wskazywać na współcześnie podkreślane - generalne - zalety międzynarodowego postępowania arbitrażowego (handlowego) to wskazuje się, obok wymienionych, na:

• narastające odwoływanie się do tej procedury;

• szerokie uznanie werdyktów (wyroków) arbitrażowych;

• poufność postępowania (miarą której jest nie ujawnianie werdyktu);

• ostateczność wyroku, brak apelacji;

Niemniej wskazuje się jednocześnie na trzy okoliczności utrudniające -systemowo - rozwój międzynarodowego arbitrażu handlowego jako rozpowszechnionej formy rozstrzygania sporów handlowych:

I. problem jasnej procedury - wymaga porozumienia potencjalnie zainteresowanych rozstrzyganiem sporu stron;

II. problem wsparcia prawa krajowego w postępowaniu, jak i wsparcia gwarantującego wykonania arbitrażowego wyroku;

III. jednolitość i powszechność tego wsparcia stawia problem porozumienia państw, gwarantującego `wykonanie' orzeczeń arbitrażowych w ich porządkach prawnych;

I. Problem jasnej procedury. Postępowanie może toczyć się na podstawie ad hoc wypracowanych przez strony reguł, ale to potencjalne źródło niepożądanej zwłoki. Lepiej zatem, aby reguły były gotowe `przed' zaistnieniem sporu.

Wiele krajowych instytucji (zajmujących się rozstrzyganiem sporów określonych kategorii, sporów o państwowej jedynie lub zróżnicowanej podmiotowo konfiguracji stron) proponuje własne zbiory reguł normujących postępowanie arbitrażowe. Należą do nich m.in.:

• American Arbitration Association;

• Euro-Arab Chamber of Commerce;

• London Court of International Arbitration (LCIA);

• Netherlands Arbitration Institute;

• Stockholm Chamber of Commerce;

Najbardziej rozpowszechnionymi i używanymi w praktyce są dwa zbiory reguł:

1. ICC Rules (International Chamber of Commerce) - Reguły Międzynarodowej Izby Handlowej);

2. UNCITRAL Rules;

(i) Międzynarodowa Izba Handlowa (MIH) - ustanowiona została w 1919, z siedzibą w Paryżu (ma oddziały krajowe) - spełnia różne funkcje - głos świata businessu (pionier w wysiłkach ustalania reguł rządzących e-handlem). Jedną z funkcji jest pozostawanie w dyspozycji wobec pozostających w sporach podmiotów. Stąd reguły (ICC Rules). Tysiące postępowań arbitrażowych rozstrzygano na podstawie procedur przez nią przyjętych. Od 1999 około 500 spraw w skali roku.

Ściślej rzecz ujmując, są to „Reguły Koncyliacji i Arbitrażu” (The ICC Rules of Conciliation and Arbitration). Międzynarodowy Sąd Arbitrażowy MIH nadzoruje i kontroluje postępowania, i jego rolą jest czuwanie nad skrupulatnym aplikowaniem „swojej” procedury. Członkowie Sądu są nominowani przez Komitety Narodowych Izb Handlowych, a przewodniczącego wybiera Rada MIH.

Podmioty gospodarcze, strony handlowych porozumień (w tym państwa) mogą uznać za właściwy wobec nich arbitraż MIH, włączając do kontraktu klauzulę o następującej treści:

„Wszystkie spory dotyczące (...) niniejszego kontraktu będą ostatecznie rozstrzygane na podstawie Reguł Koncyliacji i Arbitrażu, przez jednego lub grupę arbitrów nominowanych zgodnie z postanowieniami Reguł.”

(ii) UNCITRAL = United Nations Commission on International Trade Law.

Komisja utworzona w 1966 roku, w celu harmonizacji i unifikacji międzynarodowego prawa handlowego.

W 1976 roku przyjęła swoje reguły procedury arbitrażowej (UNCITRAL Arbitration Rules) - uznając „walor arbitrażu jako metody rozstrzygania sporów w kontekście międzynarodowych stosunków handlowych”.

Przyjmując Reguły uważano, że przyjęte w łonie ONZ Rules będą bardziej „neutralne” i przez to powszechniej, w skali globu przyjęte; `neutralne' dlatego, że Reguły MIH mogły być postrzegane jako noszące znamię `kapitalizmu'.

Reguły UN Arbitration Rules są - podobne do Reguł MIH - choć bardziej szczegółowe.

Struktura dokumentu

Część I - Reguły wprowadzające

Zakres stosowania (Reguł) (art. 1);

Postępowanie arbitrażowe pod auspicjami UNCITRAL inicjowane jest przez przedkładającego zarzut (szczegółowo i kompleksowo udokumentowany wniosek) stronie pozwanej. To postępowanie jest zawsze następstwem pisemnego porozumienia stron co do takiej formuły procedowania. Będzie prowadzone zgodnie z Regułami, choć strony mogą Reguły dla celów postępowania w uzgodniony sposób modyfikować.

... warunki doręczenia pozwu arbitrażowego (art. 2), pozew arbitrażowy (struktura wniosku) (art. 3), reprezentacje stron w postępowaniu - (art. 4);

Część II - Skład Trybunału Arbitrażowego

Liczba arbitrów (art. 5), procedury nominowanie arbitrów (art. 6-8), przesłanki wyłączenia arbitrów (art. 9-12); zastąpienie arbitra (art. 13);

Część III - Postępowanie arbitrażowe

Postanowienia ogólne (art. 15); miejsce arbitrażu (art. 16); język postępowania (art. 17); statement of claim - skarga (art. 18); statement of defence - odpowiedź pozwanego (art. 19); wnoszenie uzupełnień do skargi i odpowiedzi pozwanego (art. 20); skargi w przedmiocie (zakresie) jurysdykcji trybunału (art. 21); pisemne oświadczenia (art. 22); termin składania pisemnych oświadczeń (art. 23); dowody, przesłuchania (art. 24 i 25); tymczasowe środki zapobiegawcze (ochrony) (art. 26); eksperci (art. 27); uchybienia stron w postępowaniu (art. 28); zamknięcie postępowania (art. 29); (...)

Część IV - Wyrok

Podejmowanie decyzji (art. 31); wyrok - forma i skutek (art. 32); źródła wyrokowania, aimable compositeur (art. 33); rozstrzygnięcie lub inne podstawy zakończenia postępowania (art. 34); interpretacja wyroku (art. 35); poprawka wyroku (art. 36); wyrok dodatkowy (art. 37); koszty (art. 38-40); depozyt (art. 41);

Ciekawa różnica w procesie wydawania wyroków złożonych przez trzech arbitrów. Obie procedury dopuszczają wariant większościowy. Wg Reguł Arbitrażu MIH wszakże, jeżeli każdy ma zdanie odmienne, decyduje przewodniczący. W przypadku reguł UNCITRAL wyrok musi być uzgodnionym kompromisem trzech arbitrów.

II i III. Problem wsparcia krajowego. Problem stabilizowania się praktyki międzynarodowego arbitrażu handlowego jest szerszy - wywołuje pytanie o relacje międzynarodowego arbitrażu handlowego do krajowego porządku prawnego.

1. Problem lex arbitri.

Postępowanie arbitrażowe toczy się w państwie, w obrębie krajowego (państwowego) porządku prawnego.

Z jednej strony trybunał dokonuje merytorycznej analizy przedłożonego problemu i rozstrzyga na podstawie wskazanych przez strony źródeł prawa - i to jest akt wyłączony (najczęściej) z kontekstu porządku prawnego miejsca w którym toczy się postępowanie. Z drugiej zaś strony postępowanie musi być wspierane przez porządek prawny miejsca w którym się odbywa, nie może się obejść bez wsparcia tego porządku. To wspierające postępowanie arbitrażowe prawo miejsca toczonego sporu to właśnie lex arbitri.

Zakres tego prawa - lex arbitri - Paul Smith v. H & S Holdings Inc.:

„Prawo rządzące arbitrażem obejmuje reguły rządzące nakładaniem środków tymczasowych (m.in., decyzje nakazujące zachowanie lub zmagazynowanie będących przedmiotem sporu dóbr), reguły upoważniające wykonanie przez sąd pewnych czynności wspomagających arbitrażowy sąd jeśli znajdzie się on w sytuacji trudnej (m.in., uzupełnienia braku w składzie trybunału, jeżeli porozumienie nie przewiduje stosownego mechanizmu) i reguł pozwalających na wykonanie jurysdykcji kontrolnej nad arbitrażem (m.in., usunięcia arbitra za niewłaściwe postępowanie).”

Zauważa się także, że lex arbitri mogłyby zawierać regulacje umożliwiające niesienie pomocy przez sądy krajowe arbitrom w uzupełnianiu i kompletowaniu materiału dowodowego.

Tak więc lex arbitri będzie bardzo często różne od stosowanego w sprawie prawa (tj. podstaw prawnych merytorycznego rozstrzygnięcia). Tak będzie w sytuacji, w której strony zdecydują, aby spór na tle powstałego kontraktu został rozstrzygnięty w odwołaniu do prawa angielskiego, a zdecydowały się sprawę rozstrzygać w Paryżu. W przypadku takim lex arbitri będzie prawo francuskie.

To zróżnicowanie reżimów dobrze ilustruje przypadek sprawy Whithworth Street Estates Manchester. Ltd v. James Miller & Partners Ltd. - w której spółka brytyjska podpisała kontrakt na wykonanie prac budowlanych w Szkocji. Spór na tle kontraktu rozstrzygano w Szkocji. Po wydaniu wyroku arbitrażowego spółka brytyjska zwróciła się do arbitrów o przedłożenie sprawy brytyjskiemu Sądowi Najwyższemu (Izbie Lordów), w intencji dokonania przezeń zmiany wydanego orzeczenia. Taka możliwość, zaskarżenia wyroku arbitrażowego do kolejnej instancji, była możliwa w świetle prawa angielskiego. W świetle prawa szkockiego wyrok był ostateczny i nie mógł być zaskarżony. Izba Lordów odmówiła podjęcia jakichkolwiek kroków, bowiem jakkolwiek kontrakt był rządzony prawem angielskim to prawo szkockie było lex arbitri i ono rządziło postępowaniem.

Lex arbitri, może być przewidziane ustawą krajową.

2. Pożądane - z punktu widzenia utrwalania praktyki międzynarodowego arbitrażu handlowego - jest zatem usuwanie szerokiej gamy niezborności pomiędzy narodowym ustawodawstwem w ogóle (dotyczącym m.in., lex arbitri), w szczególności także tej części narodowych regulacji, które dotyczą uznania i nadania wykonalności orzeczeniom międzynarodowego arbitrażu handlowego.

Ta potrzeba doprowadziła do przyjęcia w 1985 roku projektu prawa arbitrażowego (draft of the UNICITRAL Model Law on International Commercial Arbitration).

To wzorzec dla przyjmowanych przez państwa krajowych regulacji dotyczących międzynarodowego arbitrażu - projekt ten łączy dwa zbiory reguł:

1. UNICITRAL Arbitration Rules - chodzi o wzmiankowane wyżej reguły postępowania (procedury);

2. i postanowienia konwencji z Nowego Jorku z 1958 roku w sprawie uznawania i nadawania wykonalności zagranicznym orzeczeniom arbitrażowym;

Projekt ten (1985) stanowi kolejną próbę zharmonizowania reguł rządzących procesem międzynarodowego handlowego arbitrażu a regulacjami krajowymi odnoszącymi się do tego procesu.

To modelowe ONZ-owskie rozwiązanie szuka zatem punktu równowagi pomiędzy zasadą uszanowania autonomii stron postępowania, a prawem państwa do stosownego „zakotwiczenia” postępowania w obrębie jego jurysdykcji.

---