Sentymentalizm i klasycyzm lat 1795 - 1830. Główne gatunki literackie.
Przełom romantyczny to zjawisko związane z pojawieniem się romantyzmu w literaturze polskiej. Był on związany z przemianami zmierzającymi do zerwania z dotychczasowym modelem literatury. Był to swego rodzaju proces, który kształtował się w latach 1822-1830. Ukształtowała się wtedy bowiem nowa literatura i świadomość estetyczna. Za umowną datę rozpoczęcia polskiego romantyzmu przyjmuje się rok 1822 w którym to wydano l tomik poezji Adama Mickiewicza.
Sentymentalizm w momencie przełomu romantycznego w Polsce był nie tylko tradycją, lecz także nurtem aktualnie bardzo żywotnym, który pełnił istotną rolę w procesie formowania się poetyki nowej szkoły. Z jednej strony - jako prąd ukształtowany w XVlll w. w opozycji wobec klasycyzmu - zawierał idee, które były romantykom bliskie: skupienie uwagi na człowieku jako podmiocie poznającym świat, wyższość serca i cnoty, krytyka konwenansu i pozorów, nastawienie antynormatywne w poetyce. Z drugiej strony romantycy musieli zdystansować się wobec skonwencjonalizowanych, popadającym w schematyzm utworów czułych i łzawych, jakie zalewały literaturę pierwszych dwudziestu lat XlX wieku. Pełne ich były czasopisma, szczególnie prowincjonalne i narzucały ton epistolarnym romansom. Były przedmiotem łatwej drwiny, np. S.K. Potockiego, J. Śniadeckiego.
Estetyka sentymentalna uzyskała wysoką rangę i uznana była za wyraz ducha narodowego, odpowiadający naturalnym, idyllicznym cechom charakteru Polaków, których cechuje „czystość obyczajów, prostota i szczerość” oraz „serce czułe”.
Sentymentalizm przejawiał się w literaturze w dwojaki sposób. Przede wszystkim opanował powieści, gatunek przez romantyków lekceważony. W utworach romantyków sentymentalizm stanowił punkt wyjścia do ukazania czułej strony osobowości bohatera. „Czucie” nie ogranicza się do sfery erotyki i tkliwości: już w balladzie Mickiewicza Romantyczność (1821) jest utożsamione z „widzeniem”, z głębszym doznawaniem świata. W podobnie ograniczonych ramach, konwencja sentymentalna pojawia się jeszcze w przedstawieniu uczuć Aldony w Konradzie Wallenrodzie.
Sentymentalizm w następnych dziesięcioleciach trwał jako nurt komplementarny, często z romantyzmem blisko związany. W poezji - Zaleski, była to wizja świata wolnego od tendencji buntowniczych, pełnego chrześcijańskiej pokory, zespolenie z sentymentalizmem. Jego poezja to emocjonalnie nacechowany zwrot ku przeszłości, uwielbienie natury i umiłowanie do ojczystego narodu. T. Lenartowicz w swej twórczości również wpisał się w sentymentalną wersję romantyzmu. Poetyka sentymentalna spotkała się ze zdecydowanym potępieniem ze strony Z. Krasińskiego, który gwałtownemu atakowi na ten wzorzec twórczości poświęcił wstęp do l cz. Nie-boskiej komedii.
Sentymentalny epigonizm (romantyzm popularny) - poetyka sentymentalna w twórczości np. F. Karpińskiego. Ta poezja odpowiadała gustom przeciętnej publiczności. Tradycje sentymentalne ujawniły się w polskiej poezji romantycznej ze szczególną wyrazistością w okresach buntowniczych i rewolucyjnych - m.in. w poezji tworzonej po upadku powstania listopadowego. U epigramatów nuta sentymentalna pojawiła się we wspomnieniach ojczyzny (Pan Tadeusz), dzieciństwa, w idealizującej pamięci czułego serca. U poetów krajowych (Lenartowicz, Syrokomla) przekształciła się ta problematyka w umiłowanie swojskości, sielskiej prostoty, harmonijną wizję ojczystej przyrody, łagodnej rezygnacji i melancholijnego cierpienia.
Domeną sentymentalizmu pozostała trwale powieść, także w późniejszych latach słabiej podporządkowana tendencjom romantycznym. Obok utworów, kontynuujących wątki sentymentalne pojawiają się powieści z nią polemizujące (sentymentalizm zabarwiony ironią). Widoczna jest tu umowność, banalność fabuły i parodiowanie chwytów.
Odrębni z literaturą „rozsądnego sentymentalizmu” była spokrewniona powieść zwana biedermeierowską, np. twórczość E. Jaraczewskiej, u której krzyżują się wpływy romantyzmu i tradycji sentymentalnej.
Konwencja sentymentalna sprowadziła twórczość sceniczną do poziomu epigoństwa. Jedynie Śluby panieńskie czyli magnetyzm serca A. Fredry ukazały drogę zdystansowanego wykorzystania tej tradycji w komedii. Dystans ironiczny wobec sentymentalizmu objawił Słowacki w ukształtowaniu postaci Filona z Balladyny.
W okresie romantycznego przełomu i ogromnej popularności gatunków takich jak duma, ballada, romans, poema, w kręgu filomackim nawiązywano do wzorów sentymentalnej sielanki i dumy (modernizując tę tradycję, często przez połączenie z elementami gotycyzmu.)
Liryka romantyczna - liryka czasów przedpowstaniowych uznawana za romantyczną,. Nie posiada na ogół wyrazistych cech nowego kierunku. Najbardziej uchwytne cechy romantyczne w liryce okresu występują w kreacji podmiotu lirycznego i niekiedy w obrazie świata oraz natury. Istnieją tu także elementy wyznań biograficznych (np. u Zaleskiego) odwołania regionalne, nazewnictwo i pejzaż rodzinnych okolic poety, jej uczuciowo przeżyte i zapamiętane piękności. Powstają też nowe liryczne odmiany gatunkowe, np. śpiewane dumki, pisane wierszem, wesołe i melancholijne zarazem, mające wyrażać odmienność poetyckiego nastroju Ukrainy. Miarą poetyckich ambicji Zaleskiego jest większych rozmiarów kompozycja literacko-epicka pt. Rusałki. Fantazja (1829), najbardziej romantyczny z jego ówczesnych utworów. Już tytuł przywołuje zadomowione w romantyzmie bóstwa akwatyczne, zaś podtytuł sięga estetycznego terminu i gatunku zarazem - fantazji. Jego poemat jest radosny, ludyczny, żartobliwy. Najprawdopodobniej świadomie opozycyjny wobec mrocznych sfer romantycznej wyobraźni. Tajemniczość - bez grozy, wykroczenia - bez kary, marzenia - bez dzikich porywów, bohater - „prosty, tkliwy”.
Liryki przedpowstaniowe Goszczyńskiego bywają lirykami humańskimi. O romantycznej jednolitości poezji stanowi wyjątkowo konsekwentna kreacja ja lirycznego, owładniętego kilkoma obsesjami: bezcelowej wędrówki życia, skazania na śmierć, nienawiści i zemsty. Bohater liryczny tych wierszy to wieczny wędrownik, wygnany zewsząd i zmierzajmy z ulgą do jedynego pewnego celu - grobu. Ja liryczne to człowiek skazany i przegrany: wędrownik, pustelnik, topielec. Romantyczną skalą wartości pozytywnych, które nie pozwalają mówić o totalnym pesymizmie jego światopoglądu poetyckiego to zaufanie do głosu duszy. Także poczucie wyobcowania i zagrożenia jest romantycznym bólem istnienia, co ma swoją motywację historyczną. To poczucie paradoksalnego bytu Polaków, pozbawionych państwa, napiętnowanych niewolnictwem, żyjących w cieniu symbolicznego grobu ojczyzny. Podsumowując - Goszczyński był autorem liryków wolnościowo-patriotycznych.
Klasycyzm porozbiorowy - to epoka w rozwoju klasycyzmu, którą otwiera trzeci i ostatni rozbiór Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a kończy wybuch powstania styczniowego. Epoka ta zamyka się więc w latach 1795 - 1863.
Styl klasyczny odznaczał się przede wszystkim bardzo charakterystycznym stosunkiem do słowa, czyli do podstawowego tworzywa poety. Klasycy byli poetami, ale nieobce im były gatunki prozy, esej historyczny (K. Koźmian, F. Morawski), kazanie, czy pamiętnik. W poezji, a nawet prozie klasyk nie używał słów lub wyrażeń z języka potocznego, unikał metafor i ekspresji w złym guście. Poezja jest postrzegana jako „mowa bogów”. Oznaczało to, iż ma charakter sakralny, iż ton jej jest uroczysty i namaszczony, odświętny, całkowicie odmienny od codziennej komunikacji językowej. Poetę zaś, traktowano jak natchnionego proroka ze Starego Testamentu. Klasyczny styl myślenia został ukształtowany przez wyjątkowo ostro przeżyty kompleks chaosu. Każdy klasyk był przekonany, że na wszystkich poziomach i we wszystkich sferach bezład uniemożliwia człowiekowi zorganizowanie życia w struktury pełne sensu i znaczenia. Chaosem groziła mu przede wszystkim materia, ale i świadomość, dusza i lęk przed własną jaźnią. Klasycy przezwyciężali to za pomocą matematyki. Tylko porządek był w stanie opanować chaos potocznie zwany myśleniem, a gwarantem porządku były przede wszystkim liczby. Dlatego dla klasyków wiersz, u którego podstaw tkwi harmonia liczb, miał znaczenie wręcz metafizyczne.
Sentymentalizm - kierunek umysłowy i literacki w Europie w II poł. XVIII wieku, ukształtowany w opozycji do klasycyzmu. Jego twórcą był Jean Jacques Rousseau. Nazwa nurtu pochodzi od dzieła Laurence'a Sterne'a Podróż sentymentalna.
Sentymentaliści w centrum zainteresowania stawiali człowieka i jego uczucia, skupiali się na indywidualizmie, wnętrzu. Uważali, że człowiek w procesie cywilizacji utracił podstawowe wartości, dlatego propagowali powrót do natury. Metody poznawania świata według nich to: empiryzm i sensualizm. Dzieło sztuki, zgodnie z zasadami kierunku, powinno mówić o uczuciach, psychice człowieka i przeżywanych przez niego emocjach. Dla nurtu typowe były gatunki: sielanka, powieść sentymentalna. Główni przedstawiciele w Europie to Jean Jacques Rousseau, Laurence Sterne; w Polsce: Franciszek Karpiński i Franciszek Dionizy Kniaźnin.
1. Nasilenie pierwiastka uczuciowego.
2. Poszerzenie tematyki literatury i wzbogacenie jej o treści społeczne
3. W literaturze podkreślanie indywidualizmu bohaterów
4. Stylowi retoryczno-oratorskiemu przeciwstawienie intymności i czułości
5. Nastroje elegijne, smutek i melancholia
6. Wprowadzenie uczuć litości i empatii
7. Wprowadzenie folkloru
8. Naśladowanie natury, ale nie ucywilizowanej, lecz prostej, a nawet dzikiej
Ideałem bohatera dla sentymentalistów był człowiek czuły (fr. sensible). Oprócz przesady w wyrażaniu uczuć i afektacji, odznaczał się zamiłowaniem do wsi i przyrody, do której uciekał ze stolicy, z gwaru intryg i zabaw, w poszukiwaniu tkliwych wzruszeń. We własnym ośrodku wiejskim wprowadzał zwyczaje ludzi prostych, nie zepsutych przez cywilizację, najczęściej pasterzy i rolników.
Polski sentymentalizm
Od lat 80. XVIII w. można mówić o zmianie dotychczasowej dominanty w literaturze i kulturze polskiej. Klasycyzm, który rozkwitał w Rzeczypospolitej od roku wstąpienia Stanisława Augusta na tron i od ponad 20 lat stanowił jedyny wzorzec w sztuce i literaturze, od ostatniego dwudziestolecia XVIII w. zaczyna wygasać i zostaje powoli wypierany przez sentymentalizm i rokoko.
Pierwsze zmiany zaczęto dostrzegać w teatrze. Pokolenie, które należało do inicjatorów dydaktycznego klasycyzmu powoli umierało lub wycofywało się z działalności publicznej. W 1779 r. jeden z głównych przedstawicieli tej generacji Franciszek Bohomolec napisał swoją ostatnią sztukę. Data ta postrzegana jest nie tylko jako pożegnanie z teatrem wielkiego klasycysty, ale i symboliczne odejście najbardziej konserwatywnego pokolenia dogmatyków tego stylu. Już rok później na deskach teatru warszawskiego zostanie wystawiona pierwsza polska komedia rokokowa - Fircyk w zalotach Franciszka Zabłockiego.
W ciągu następnych trzech lat powstały również rozprawy teoretyczne poświęcone nowym stylom literacko-kulturowym, które następnie zostały uznane za manifesty - sentymentalizmu (O wymowie w prozie albo wierszu Franciszka Karpińskiego, 1782) oraz rokoka (Listy o guście, czyli smaku Józefa Szymanowskiego, 1779). Wprawdzie w 1788 r. Franciszek Ksawery Dmochowski napisał Sztukę rymotwórczą, zwaną przez wielu manifestem klasycyzmu, ale biorąc pod uwagę, że powstała ona ok. 30 lat po pojawieniu się tego stylu w Polsce, rozsądniej będzie nazwać wierszowaną rozprawę Dmochowskiego kodyfikacją.
Założenie w 1783 r. przez księżną Izabelę z Flemmingów Czartoryską konkurencyjnego ośrodka w Puławach było ostatecznym dowodem na powolny regres myśli klasycystycznej na rzecz sentymentalizmu.
Sentymentalizm a preromantyzm
Lata 1795-1822, do dzisiaj dogłębnie nie zbadane przez historyków literatury, nazywane są często preromantyzmem, okresem mającym zapowiadać zapoczątkowaną w 1822 Balladami i romansami Mickiewicza nową epokę. Wśród badaczy istnieją dwa różne poglądy na temat preromantyzmu, jedni z nich twierdzą, że takiego okresu w ogóle nie było, a antycypacją romantyzmu jest właśnie sentymentalizm. Autorem takiej tezy był Ignacy Chrzanowski.
Antynomiczny pogląd przedstawił Julian Krzyżanowski, twierdząc, że sentymentalizm odznaczał się tkliwością, przesadną, łzawą afektacją, bliską rokoku, zaś preromantyzm, który datował na lata 1800-1830, wyrażał prawdziwe uczucia, a nie, jak to nazywał, sztuczną zabawę maskową.
Preromantyzm, nazwa zespołu tendencji w europejskiej literaturze i kulturze drugiej połowy XVIII w. oraz początku XIX w. poprzedzających w pełni ukształtowany romantyzm. Odrzucono główne założenia klasycyzmu na rzecz większej swobody twórczej, oryginalności, wyobraźni i natchnienia poszukiwanego m.in. w twórczości ludowej oraz tradycji narodowej. Język poetycki przeciwstawiano językowi pojęciowemu.
Twórczość preromantyczna wyrażała pesymizm i melancholię w scenerii przeszłości (osjanizm, gotycyzm, powieść grozy), kreśliła pejzaże grobów i ruin, hołdowała sentymentalizmowi oraz emocjonalnemu patriotyzmowi (np. utwory J.U. Niemcewicza, A.J. Czartoryskiego, K.Brodzińskiego, J.P.Woronicza).
Do najwybitniejszych twórców i teoretyków preromantyzmu należeli: w Anglii - E. Young, E. Burke, T. Warton, A. Shaftsbury, T. Percy, w Szwajcarii - J.J. Breitinger, J.J. Bodmer, w Niemczech - J.W. Goethe (wczesny okres twórczości, tzw. werteryzm), F.G. Klopstock, J.G. Herder, we Francji - J. Bernardin de Saint-Pierre, A. de Staël, F.R. de Chateaubriand.