Słownik terminów związanych ze sztuką
akant (gr.) - to motyw dekoracyjny w postaci stylizowanego liścia śródziemnomorskiej rośliny, występujący w architekturze starożytnej Grecji i Rzymu, później powtarzany w renesansie, baroku i klasycyzmie.
Alabaster - minerał, drobnoziarnista odmiana gipsu, zazwyczaj biała i przeświecająca (ale niekiedy żółta, czerwona a. szara) stosowana od starożytności. jako materiał rzeźbiarski.
antykwa - krój czcionki druk. wzorowany na napisach łac., pismo proste (w przeciwieństwie do kursywy). wywodzi się od ręcznego pisma łacińskiego. Charakterystyczną cechą antykwy jest krągłość na lukach liter. Początki antykwy sięgają drugiej połowy XV wieku, kiedy to we Włoszech zaczęły się pojawiać pierwsze próby przenoszenia na druk pisma humanistycznego, w odróżnieniu od powszechnie panującego wówczas pisma gotyckiego zwanego littera moderna.
arabeska - rodzaj ornamentu, którego głównym motywem jest wić roślinna, przedstawiona w układzie poziomym lub pionowym
arkada - łuk wsparty na filarach lub kolumnach
arras - tkanina, której nazwa pochodzi od miejscowości Arras, gdzie produkowano ten rodzaj tkanin. Od połowy XVII w. w użycie wszedł termin gobelin.
astragal - rodzaj ciągłego ornamentu zbudowanego z układu podwójnych perełek przedzielonych pałeczkami, występował w antyku
attyka - pas wieńczący poziomo budowlę, często zasłania dach i może mieć wygląd niskiej kondygnacji. Była ozdobą i chroniła przed rozprzestrzenianiem się pożaru. Wyróżniamy też tzw. attykę polską, składająca się z rozczłonkowanej wnękami ścianki (fryz) oraz dekoracyjnego zwieńczenia (grzebień) z ozdobnego blankowania, wolut, obelisków lub posągów
baza - profilowana część dolna kolumny, pilastru lub filara
boniowanie - wywodzący się z rustyki dekoracyjny podział powierzchni muru za pomocą żłobków poziomych, ewentualnie również i pionowych, odcinających na ścianie pozorne ciosy
cokół - masywna podstawa kolumny, filara lub posągu, bądź naśladująca jego formy wyodrębniona podbudowa ściany, również i pilastra
epitafium - tablica poświęcona pamięci zmarłego, umieszczane na ścianie lub filarze kościoła. Epitafium nie jest związane z pochówkiem
filar - masywna, pionowa podpora o przekroju prostokątnym, wielokątnym lub okrągłym, wolno stojąca lub wtopiona w ścianę
fresk - malowidło ścienne wykonane farbami na świeżym tynku, który w czasie wysychania (wiązania), łączy warstwę malarską z podłożem
fryz - plastycznie uformowany pas poziomy ze zdobieniem ornamentalnym lub postaciowym, ograniczający lub dzielący płaszczyzny: arkadkowy, fryz z przecinających się arkadek
groteska - rodzaj ornamentu, w którym w wić roślinną wplecione są płynnie postacie ludzkie, zwierzęce, fantastyczne.
gzyms - poziomy element architektoniczny, wysunięty przed lico muru dla zaakcentowania horyzontalnych podziałów budowli. Rodzaje gzymsów: cokołowy, wieńczący cokół budynku; kordonowy, obiegający ściany dla zaakcentowania podziału na kondygnacje; kapnikowy, wydrążony do odprowadzania wody; koronujący, między ścianą a dachem
herma - element dekoracyjny w formie czworokątnego słupka zwężającego się do dołu, górą zakończonego popiersiem lub rzeźbą głowy. Początkowo (do V w. p.n.e. forma stosowana w Grecji tylko dla przedstawienia Hermesa, od niego pochodzi nazwa
kapitel - inaczej głowica, górna cześć stanowiąca zwieńczenie kolumny, filaru lub pilastra, często dekorowana elementami rzeźbiarskimi
kaplica - mała budowla sakralna, wolno stojąca lub stanowiąca część kościoła
kaseton, skrzyniec, zwykle dekoracyjny układ stropu, wgłębione pola między krzyżującymi się belkami, rozdzielone pasami, profilami lub żebrami
kartusz - ozdobne tło lub obramowanie w stosowane np. w tarczach herbowych i tablicach z inskrypcjami. Bardzo popularny motyw zdobniczy od czasów renesansu
kolumna, podpora, posiadająca okrągły lub wieloboczny trzon, zwieńczony wyodrębnioną głowicą i zwykle wsparty na wyodrębnionej bazie
kopuła - forma sklepienia, rozpięta nad pomieszczeniami okrągłymi, kwadratowymi lub wielobocznymi, o regularnej krzywiźnie
krużganek - ganek ciągnący się wzdłuż zewnętrznych murów budowli. Spełniał funkcje komunikacyjne pomiędzy komnatami i budynkami. Zazwyczaj krużganki otaczają wewnętrzny dziedziniec zamkowy
laska - laskowanie, pionowy element podziału gotyckiego okna albo w profilowanym gotyckim obramieniu element okrągły, bardziej wyodrębniony i stanowiący osnowę jego kompozycji
latarnia - mała, przepruta oknami nadbudowa nad kopułą lub nad dachem
loggia - rodzaj balkonu wspartego na kolumnach, otwartego na zewnątrz pomieszczenia
łuk tęczowy - arkada oddzielająca prezbiterium od nawy
łuk triumfalny - w architekturze budowla w kształcie monumentalnej, wolnostojącej bramy stawiana dla upamiętnienia ważnej osoby lub uczczenia ważnego wydarzenia, zwykle zwycięstwa militarnego
maswerk - ornament architektoniczny, złożony z motywów geometrycznych do rozczłonkowania okien, wimperg itd.
Maszkaron - ludzko-zwierzęca twarz często bardzo groteskowa rzeźbiona na murach, zwykle na dziedzińcach
nisza - wnęka, wgłębienie w fasadzie lub w ścianie wewnątrz budynku przeznaczona do celów zdobniczych, kultowych.
ościeża - wykończenie bocznych części otworu okiennego lub drzwiowego
panoplia - motyw dekoracyjny złożony z elementów uzbrojenia
pendentywa - inaczej żagielek, fragment powłoki wychodzący z narożnika pomieszczenia pozwalający na budowę nad nim sklepienia kopulastego
pilaster - płaski pas dzielący pionowo ścianę, ukształtowany na podobieństwo kolumny
plafon - obraz wstawiony w sufit lub malowany na nim
portal - dekoracyjnie rozbudowane ujęcie drzwi lub bramy
poza sansovinowska - od Andrea Sansovino (ok. 1460-1529), rzeźbiarz i architekt włoski okresu renesansu..
Sansavino stworzył nowy typ nagrobka z przedstawieniem zmarłego leżącego w uśpieniu na boku i wspartego na łokciu - nagrobki kardynałów A. Sforzy i G. Basso della Rovere w kościele S. Maria del Popolo w Rzymie
(1505-1509).
półkolumna - kolumna częściowo wtopiona w ścianę
profil - profilowanie, element rozczłonkowania architektonicznego złożony z biegnących równolegle żłobków, wałków, listew, opasek, itd.
Renesans - styl w sztuce zapoczątkowany w XV w. we Florencji we Włoszech. W architekturze zaznaczył się powrót do wzorów antycznych. Najważniejsze typy architektoniczne to: pałac miejski z arkadowym dziedzińcem, willa podmiejska z kondygnacją reprezentacyjną na parterze, zamki-pałace otoczone fortyfikacjami ziemnymi, tzw. palazzo in fortezza, zwykle z wewnętrznym dziedzińcem. W konstrukcjach budowlanych szeroko stosowano łuk półkolisty, kolumnady z arkadami, proste belkowania, kopuły, sklepienia kolebkowe lub krzyżowe, stropy kasetonowe, w elewacjach boniowanie, mury zwieńczane były attykami.
rozeta - motyw ornamentalny w kształcie kwiatu, którego płatki rozmieszczone są koncentrycznie
rzygacz - (gargulec, plwacz) - ozdobne, wystające poza lico muru, zakończenie rynny dachowej, z którego woda deszczowa ma swobodny odpływ.
sgraffito lub graffito (wł. graffiare - ryć, drapać) - technika malarska polegająca na nakładaniu kolejnych, kolorowych warstw tynku lub kolorowych glin i na zeskrobywaniu fragmentów warstw wierzchnich. Poprzez odsłanianie warstw wcześniej nałożonych powstaje dwu- lub wielobarwny ornament. Technika sgraffito znana była w starożytności, popularna w okresie renesansu.
stiuk - masa wapienna, gipsowa lub mieszanina wapna i pyłu marmurowego, przeznaczona do kształtowania dekoracji wnętrz
tambur (bęben), pierścień pomiędzy nawą a czaszą kopuły
tempietto (wł. - mała świątynia) - mała kaplica zbudowana na planie koła.
Nazwa używana szczególnie w odniesieniu do renesansowej kaplicy na dziedzińcu kościoła San Pietro in Montorio w Rzymie, zbudowanej w 1502 r. wg projektu Donato Bramante. Kaplicę wzniesiono na życzenie hiszpańskiej pary królewskiej - Ferdynanda i Izabeli.
woluta (ślimacznica) - skręcone spiralnie naroże głowicy porządku jońskiego, używane również jako samodzielny motyw dekoracyjny
wspornik - wystający z muru element podtrzymujący żebra sklepienne, służki czy rzeźby
wykusz - nadwieszona część budynku wystająca poza ścianę, nie sięgająca fundamentów.
wole oczy - jajownik - rodzaj ciągłego ornamentu, kimation w porządku jońskim. Ornament występował w postaci liści o wypukłym, jajowatym kształcie.