ORZECZENIE PROSTE
*czasownik w formie osobowej;
*złożone formy rzeczownika tj. czas przyszły ndk:
Nie będziesz Marysiu wody nosić, bo będziesz jej miała w oczkach dosyć.
*tryb przypuszczający:
Ach, ja bym cię za rękę po tych skałach wodził, ja bym trudy podróżne piosenkami słodził.
ORZECZENIE ZŁOŻONE
Składa się z dwóch różnych członów, z czasownikowego łącznika i orzecznika, który jest zawsze inną częścią mowy, np.
Koń jest zwierzęciem. rzecz.
Pies jest wierny. przym.
Uczeń został wyróżniony. im. przym.
Czytać bezok., podmiot jest przyjemnie. przys.
W funkcji orzecznika występują następujące części mowy:
*rzeczowniki: Brat jest lekarzem N.. Siostra została nauczycielką N.. Córka jest studentką N..
*przymiotniki: Obłok był przejrzysty, perłowy po brzegach pozłacany, w głębi purpurowy. Stryj nie był żonaty. Poznałem, jak jej byłem miły. Matka była dla nas bardzo dobra.
*zaimki: Mój brat jest inny M.. On już jest taki M.. W domu byłem sam M.. Bądź zawsze sobą N.. Ta książka była jego D..
*liczebniki: Uczniów w klasie było trzydziestu. Osób było kilkanaście. Janek był pierwszy na mecie.
*przysłówki: Miło jest szaleć, kiedy czas po temu. Czytać dobre książki jest pożytecznie. Po chwili wszędzie było samotnie i głucho.
Przy podmiotach wyrażonych bezokolicznikiem oraz w zdaniach bezpodmiotowych orzecznik jest przysłówkiem.
ŁĄCZNIK W ORZECZENIU ZŁOŻONYM
Łącznik w orzeczeniu złożonym spaja cechę wymienioną przez różne części mowy z podmiotem i nadaje orzeczeniu imiennemu formę czasownikową i osobową. Dzięki czasownikowemu łącznikowi orzeczenie imienne może się odmieniać przez osoby, czasy i tryby, np.
Bór był stary, ogromny, wyniosły.
Byłabym poczwarą.
Bądź dzielny.
Bądź człowiekiem!
Najczęstszym łącznikiem są różne formy osobowe czasownika BYĆ.
Prócz czasownika być w formie łącznika mogą występować czasowniki stać się i zostać, a także robić się.
Od tamtej chwili Janek stał się innym człowiekiem.
Adam stał się sławny w naszej szkole.
Czasownik ZOSTAĆ łączy się z nazwami funkcji i zawodów:
Został lekarzem, zostanie lotnikiem, została pielęgniarką.
Zmiany w przyrodzie lub uczucia określa się przez orzeczenie złożone z czas. ROBIĆ SIĘ: robi się chłodno, robi się zimno, zrobiło mi się nieprzyjemnie.
PODMIOT
*to, o czym jest mowa w zdaniu;
*wyraz, który mówi o kim lub o czym wypowiadamy się w zdaniu;
*osoba lub rzecz wykonująca czynność;
Zawodnicy wybiegli na boisko.
Podmiotem jest najczęściej rzeczownik (nazwy osób, zwierząt, rzeczy, zjawisk itp.) lub zaimek. W roli podmiotu występują także inne części mowy, jeśli mają znaczenie rzeczownika.
Chorzy idą dzisiaj do szpitala.
Niepalący cierpią z powodu dymu papierosowego.
Przyjemnie jest czytać interesujące książki.
Wyraz będący podmiotem odpowiada na pyt: kto? co? w połączeniu z orzeczeniem.
Ona pracowała. Kto pracował? Ona.
Skąpy dwa razy traci. Kto traci? Skąpy.
Jeden tylko przemówił? Kto przemówił? Jeden.
Chorować jest przykro. Co jest przykro? Chorować.
Wczoraj już nie wróci. Co nie wróci? Wczoraj.
Gdy jest spójnikiem. Co jest spójnikiem? Gdy.
Skąpy = człowiek skąpy
Jeden = jeden z obecnych
Wczoraj = dzień wczorajszy
Gdy = wyraz gdy
Ty zaim. jesteś prawdziwym bohaterem.
Wszyscy zaim. w f. rzecz. cieszyli się z wolnego dnia.
Próżnujący im. przym. niczego nie osiągnie.
Próżniak rzecz. niczego nie osiągnie.
Janek odwiedził mnie w szpitalu. (On) podm. dom. Przyniósł mi róże.
W moim domu są zawsze pieniądze. rzecz. M.
W moim domu brakuje ostatnio pieniędzy. rzecz. D. podm. log.
Chłopcy rzecz. M. grają na boisku w piłkę.
Dziesięciu chłopców rzecz. D. gra na boisku w piłkę.
Dyrektora rzecz. D. nie było na zebraniu.
Zdarzają się wypadki, że niekiedy w funkcji podmiotu występuje rzeczownik w innym przypadku niż Mianownik. Taki typ podmiotu nazywamy logicznym.
Podmiot w Dopełniaczu występuje po czasownikach zaprzeczonych oraz po czasownikach oznaczających brak czegoś lub kogoś. Występuje on także w połączeniu z niektórymi liczebnikami i wyrazami o znaczeniu liczebników.
Panie i panowie podm. szereg. rozmawiali półgłosem.
Ala z Izą podm. szereg. z podm. towarzyszącym odwiedziły chorą babcię.
Zdania bezpodmiotowe: Świtało. Około południa wypogodziło się. Kłuje mnie w boku. Na weselu bawiono się hucznie. Błyska się. Grzmi. Robi się chłodno. Widać łąki.
PRZYMIOTNIK
Przymiotniki: duży, mały, dobry, zły stopniują się w sposób nieregularny, mianowicie tworzą stopień wyższy od innych tematów niż temat stopnia równego.
Stopniowanie opisowe dokonuje się przez dodanie do przymiotnika określającego go przysłówka bardzo lub mało w stopniu wyższym i najwyższym (bardziej, najbardziej, mniej, najmniej).
Słony bardziej słony najbardziej słony
Rycerski mniej rycerski najmniej rycerski
Stopniowanie opisowe może być dodatnie, gdy mówimy o większym stopniu natężenia cechy, i ujemnie, gdy podkreślamy mniejsze natężenie cechy przez dodanie do przymiotników różnych stopni przysłówka.
STOPNIOWANIE
Proste Złożone
Regularne Nieregularne Opisowe
Jakie formy gramatyczne należy określić przy poszczególnych częściach mowy?
Rzeczownik:
-przypadek;
-liczba;
-rodzaj (m, ż, n).
Przymiotnik:
-przypadek;
-liczba;
-rodzaj (m, ż, n, m-os, niem-os).
Czasownik:
-osoba;
-liczba;
-czas (przeszły, teraźniejszy, przyszły);
-rodzaj (m, ż, n, m-os, niem-os - w czasie przeszłym,
przyszłym zł., tr. Przypuszczającym!!!);
-tryb (orzekający, przypuszczający, rozkazujący-nie ma
czasu!!!!);
-strona (bierna, czynna, zwrotna);
-postać (dk, ndk).
Bezokolicznik:
-postać (dk, ndk).
Imiesłowy przymiotnikowe:
jak przymiotniki.
Imiesłowy przysłówkowe:
NIE ODMIENIAJĄ SIĘ.
Przysłówek:
NIE ODMIENIAJĄ SIĘ.
Liczebnik:
porządkowy:
-przypadek;
-liczba;
-rodzaj (m, ż, n, m-os, niem-os).
główny:
-przypadek;
-rodzaj (pięć, pięciu, dwaj, dwie) lub liczba (tysiąc,
tysiące, milion, miliard).
zbiorowy:
-przypadek.
ułamkowy:
NIE ODMIENIAJĄ SIĘ.
Zaimek:
rzeczowny:
-przypadek (z wyjątkiem zaimka on, ona, ono)
przymiotny:
-przypadek;
-liczba;
-rodzaj.
przysłowny:
NIE ODMIENIAJĄ SIĘ.
liczebny (ile, tyle):
-przypadek;
-rodzaj.
9