3. ZABYTKI JĘZYKA POLSKIEGO
➢ najdawniejsze teksty powstałe w Polsce pisane były po łacinie, ponieważ umiejętność pisani przyszła do
Polski wraz z chrztem, a łacina to uniwersalny język chrześcijaństwa,
➢ nie można było jednak uniknąć pewnych elementów polszczyzny i w tych tekstach, nazwy własne,
geograficzne i osobowe nie podlegały tłumaczeniu,
➢ tylko nieliczne, najważniejsze obiekty geograficzne miały od czasów starożytnych nazwy zlatynizowane,
np.Vistula-Wisła,
➢ latynizacji uległy też najważniejsze polskie imiona, np. Boleslaus, i nazwy ważniejszych grodów, np.
Cracovia; latynizacja polegała tu na dodaniu łacińskiej końcówki,
➢ nazwy własne to najwcześniej zaświadczone w piśmie polskie wyrazy, chociaż pojawiały się one
stosunkowo rzadko,
➢ do połowy XII wieku:
- u tzw. Geografa bawarskiego - to anonimowa notatka z poł. IX w.; wykaz plemion słowiańskich od
Dunaju na wschód od Łaby; zawiera kilka nazw plemion polskich.
- Kronika Thietmara - przełom X i XI wieku; nazwy plemienne, a głównie nazwy rzek i grodów w
zachodniej części Polski, imiona Mieszka i Bolesława, nazwy Polski i Polaków; zrelacjonował między
innymi Zjazd gnieźnieński i wojny cesarza Henryka II z Mieszkiem i Bolesławem; niekorzystnie
przedstawiał Słowian.
- Dagome iudex - dokument, którego wystawcą był Mieszko I; oddaje on państwo polskie pod opiekę
papieską; pojedyncze nazwy własne.
➢ Bulla gnieźnieńska wystawiona 7 lipca 1136 r. w Pizie
- do dziś przechowywana w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie,
- bulla protekcyjna papieża Innocentego II wystawiona na prośbę arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba,
- bierze w opiekę Stolicy Apostolskiej uposażenie arcybiskupstwa.
- wg nowszych badań bulla nie jest oryginałem, lecz kopią, ale dla historyka j. pol. nie ma to znaczenia,
- wymienia liczne grody i wsie oraz imiona osadników,
- zawiera 410 polskich nazw miejscowych i osobowych,
- pozwala na zorientowanie się w systemie fonetycznym, a także słowotwórczym i leksykalnym
polszczyzny połowy XII wieku,
- tzw. Złota bulla otwiera w dziejach polszczyzny epokę piśmienną.
➢ Bulla wrocławska wydana 23 kwietnia 1155 r.
- wydana przez papieża Hadriana IV dla diecezji wrocławskiej,
- zawiera ok 80 nazw osobowych i miejscowych Śląska,
- dokument zaginął w 1945 roku.
➢ Przywilej trzebnicki z roku 1204
- wydany przez księcia Henryka Brodatego dla klasztoru w Trzebnicy,
- zawiera około 230 nazw osobowych.
➢ Sporo nazw osobowych, własnych i miejscowych zawierają:
- Kroniki Galla Anonima i Wincentego Kadłubka
- nekrologi klasztorne: Liber fraternitatis Lubinensis (XII) i Nekrolog premonstratensów (XIII)
➢ Księga henrykowska spisana ok 1270 r.
- autorstwa ojca Piotra, opata klasztoru cysterskiego w Henrykowie na Śląsku,
- dzieje klasztoru, uwzględniające okoliczności darowizn i nabytków składających się na majątek
klasztorny,
- 120 nazw miejscowych, opatrzonych objaśnieniami etymologicznymi, i nieco osobowych,
- pierwsze zdanie polskie: Daj, ać ja pobruczę, a ty poczywaj wypowiedział je Czech Boguchwał do
swojej żony. Od słowa bruczę nazwano Czecha Brukałem, a wieś Brukalice.
➢ Dokumenty z XII i XIII wieku zawierają nieco wyrazów pospolitych, dla których ciężko było znaleźć
odpowiedniki łacińskie, np. nazwy danin, świadczeń i innych ciężarów feudalnych:
- stroża obowiązek odbywania straży w grodzie
- podworowe podatek płacony od domów
- poradlne podatek od obszaru uprawianej ziemi
- narzaz obowiązek dostarczania zwierząt rzeźnych na stół książęcy
- ślad obowiązek śledzenia i chwytania przestępców
- głowa kara pieniężna za głowę zabitego, należna księciu
➢ później liczba zapisanych polskich nazw własnych i luźnych wyrazów pospolitych wzrasta, co informuje
o systemie fonetycznym, słowotwórczym i zasobie wyrazowym,
➢ pojawiają się już całe polskie teksty, co ma ogromne znaczenie dla badaczy, ponieważ tekst obrazuje w
pełni stan języka wraz z systemem fleksyjnym i składniowym.
➢ Bogurodzica
- prawdopodobnie najstarszy polski tekst (dwie pierwsze zwrotki; kolejne są dużo późniejsze),
- do dziś wywołuje spory w kwestii czasu powstania,
- odpis pochodzi z początku XV wieku; ok 1408 roku zapisany został na tylnej wklejce zbioru kazań
łacińskich
- Ewa Ostrowska (wybitna znawczyni tego tekstu) datuje powstanie na XII, a nawet XI wiek; wtedy
zdanie z Księgi henrykowskiej nie byłoby najstarsze,
- znajduje się w niej wiele archaizmów, które już w XV wieku były przestarzałe:
leksykalne (dziela, bożyc, Gospodzin)
słowotwórcze (Bogurodzica)
fleksyjne (raczy, ziści, spuści)
składniowe (Bogiem sławiena)
fonetyczne (Krzciciela, sławiena, zwolena)
➢ Kazania świętokrzyskie
- najdawniejszy zabytek prozaiczny, pochodzi z XIV wieku, jest jednak kopią starszego oryginału z
końca XIII lub początków XIV wieku,
- rękopis przechowywany jest w Bibliotece Narodowej w Warszawie, a odnaleziony w 1890 roku przez
Alksandra Brücknera (niekompletny i mocno uszkodzony),
- 18 pergaminowych pasków, użytych niegdyś do oprawy łacińskiego kodeksu przechowywanego w
klasztorze benedyktynów na Świętym Krzyżu, a oprawionego w klasztorze w Michowie,
- jedno kazanie zachowane w całości i pięć w mniejszych lub większych urywkach,
- wiele omyłek i poprawek
- archaizmy gramatyczne: imperfecta i aorysty (widziech, siedziesze, biesze, idziechą, poczęchą,
wzdachą),
- formy zaimkowe typu: (togo, tomu),
- przymiotniki w odmianie prostej w przypadkach zależnyh (Boga miła- Boga miłego),
- archaizmy wyrazowe (będący-przyszły, dzińsia-dzisiaj, kaki-jaki, wrzemię-czas, księżyc-syn księcia),
- autor-kaznodzieja starał się nadać swoim kazaniom artystyczną formę, utrzymane są w tonie
podniosłym, adresatem tych kazań są wykształceni ludzie.
➢ Od końca XIV wieku wzrasta liczba polskich tekstów i rośnie ich różnorodność
➢ Psałterz floriański
- pierwszy zachowany przekład Psałterza Dawidowego,
- najobszerniejszy i najważniejszy pod względem literackim i językowym zabytek przełomu XIV i XV w.
- odnaleziony w 1825 r. w Sankt Florian pod Linzem w Austrii,
- w 1931 kupiony przez rząd polski,
- bogato iluminowany, piękny kaligraficznie kodeks pergaminowy,
- tekst w trzech językach: łacińskim, polskim, niemieckim (każdy werset w trzech językach),
- prawdopodobnie przeznaczony dla królowej Jadwigi; jej śmierć w 1399 r. spowodowała przerwanie
pracy na psalmie 101,
- został dokończony, ale mniej starannie,
- jest on z całą pewnością tworem skryptorium na Wawelu, świadczą o tym liczne dialektyzmy właściwe
dla środkowej Małopolski: końcówki fleksyjne, forma fała, formy stać oraz bać się, morfem ow po
twardych i miękkich spółgłoskach.
➢ Roty przysiąg sądowych
- sięgają ostatnich dziesięcioleci XIV wieku,
- zeznania stron i świadków pod przysięgą, podczas rozpraw,
- bezcenne źródło dla dziejów języka polskiego:
jedyne teksty średniowieczne ściśle datowane i zlokalizowane,
choć krótkie, jednozdaniowe, w sumie zbiór rót to 6360 pozycji,
język rót jest najbardziej zbliżony do ówczesnej mówionej potocznej polszczyzny; zawiera wiele
wyrazów związanych z realiami życia codziennego.
➢ Kazania gnieźnieńskie
- początek XV wieku,
- 10 polskich kazań i 95 łacińskich składają się na papierowy kodeks przechowywany w Bibliotece
Katedralnej w Gnieźnie,
- autorem był ks. Łukasz z Wielkiego Koźmina, profesor i rektor Akademii Krakowskiej,
- napisane są ówczesną potoczną polszczyzną używaną w Wielkopolsce,
- w skład cyklu polskiego wchodzą kazania na Boże Narodzenie (4), o św. Janie Chrzcicielu, o św. Marii
Magdalenie, o św. Wawrzyńcu, o św. Bartłomieju oraz o św. Janie Ewangeliście (2),
- przeznaczone były dla odbiorcy popularnego, o czym świadczą m.in. charakterystyczne zwroty do
słuchaczy (dziatki miłe) oraz licznie exempla. Glosy polskie występujące w kazaniach łacińskich mogą
dowodzić, że i one wygłaszane były po polsku .
➢ Żywot świętego Błażeja
- krótko przed połową XV wieku,
- zachowany we fragmencie, w postaci pergaminowej karty użytej niegdyś na oprawę,
- przechowywany w Bibliotece Ossolińskich we Wrocławiu,
- jest to pozostałość po staropolskim pasjonale (żywotach świętych) przekładzie Złotej legendy
dokonanym pod koniec XIV wieku (stanowi on interesujące świadectwo znajomości w Polsce dzieła
Jakuba de Voragine Złota legenda).
➢ Kodeks Świętosławowy
- złożony z przekładu praw polskich Kazimierza Wielkiego i Władysława Jagiełły z 1449 r. autorstwa ks.
Świętosława z Wocieszyna i przekładu praw książąt mazowieckich z 1450 r. autorstwa ks. Macieja z
Rożana,
- kodeks sporządził Mikołaj Suleda w połowie XV wieku.
➢ Biblia królowej Zofii (szaroszpatacka)
- połowa XV wieku,
- pierwszy polski przekład Biblii, którego inicjatorką była królowa Zofia, czwarta żona Władysława
Jagiełły,
- dokonało go czterech tłumaczy,
- składa się z dwóch tomów (jeden przepisany przez ks. Piotra z Radoszyc w 1455 r.),
- dość zagadkowe losy: nie wiadomo czy rękopis kiedykolwiek dotarł do królowej; w początkach XVIII
wieku znalazł się na Węgrzech, w kalwińskim gimnazjum w Sáros Patak, gdzie z 470 kart zostało tylko
185; te karty zaginęły w czasie wojny; drugi tom został zużyty do oprawy książek; ocalałe pojedyncze
karty są w Pradze i we Wrocławiu.
➢ Legenda o świętym Aleksym
- połowa XV wieku (może 1454),
- wierszowana, o dużej wartości artystycznej,
- zachowana w łacińskim kodeksie przechowywanym w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie,
- o charakterze hagiograficznym,
- budowa utworu: propositio jest to część zapowiadająca treść utworu, invocatio - wezwanie do Bożej
pomocy oraz narratio, czyli właściwe opowiadanie.
➢ Dialog mistrza Polikarpa ze śmiercią
- najdłuższy polski wiersz średniowieczny (498 wersów),
- autor nieznany,
- zapisany przez ks Dawida z Mirzyńca w 1463 r.,
- przechowywany w Bibliotece Seminaryjnej w Płocku,
- jest to przeróbka anonimowego utworu prozaicznego, ale przewyższa wzorzec,
- obrazuje podstawowe idee chrześcijańskiej eschatologii: powszechność śmierci, równość wobec niej
wszystkich ludzi - od papieża po żebraka, ulotność i marność dóbr doczesnych,
- komizm postaci, ich zachowań i wypowiedzi należy do głównych zalet literackich utworu.
➢ Psałterz puławski
- przekład psalmów Dawida, powstał nie wcześniej niż w trzecim dziesięcioleciu XVI wieku, świadczą o
tym stosowane rozwiązania pisowniowe znane z pierwszych polskich druków,
- jest to kopia znacznie starszego rękopisu z pierwszej połowy XV wieku,
- przechowywany w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie,
- zabytek ten jest o tyle ciekawy, że zawiera nie tylko przetłumaczony tekst, ale także jego interpretację,
- przed każdym psalmem znajduje się notka interpretująca go w odniesieniu do Chrystusa;
starotestamentowe psalmy zostały więc przez autora Psałterza potraktowane jako zapowiedź przyjścia
Zbawiciela.
➢ Rozmyślania przemyskie (Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa)
- początki XVI wieku,
- najobszerniejszy i naciekawszy zabytek średniowiecznej polskiej prozy narracyjnej,
- 426 kart,
- odpis starszego oryginału,
- jest to biblijno-apokryficzna "powieść" o dziejach Świętej Rodziny, uwzględniająca m.in. przemilczany
w Ewangeliach okres dzieciństwa Jezusa czy szczegółowe opisy urody Maryi i jej Syna ,
- przechowywany w Bibliotece Narodowej w Warszawie,
- jest znakomitą pod względem redakcyjnym kompilacją najrozmaitszych źródeł: biblijnych,
apokryficznych, kaznodziejskich, teologicznych i hagiograficznych,
- język zabytku, wykazujący cechy średniowiecznej polszczyzny południowo-kresowej, odznacza się
bogatą skalą słownictwa - od kolokwialnego po teologiczno-retoryczne.
➢ Pieśni religijne
- Maryja czysta dziewice (XIV w),
- Posłuchajcie bracia miła (koniec XV wieku),
- Krystus z martwych wstał je (XIV w.),
- Przez Twe święte z martwych wstanie (XIV w.)
- pieśni bernardyna Władysława z Gileniowa: Jezusa Judasz przedał, Już się anieli wiesielą, Augustus
kiedy królował
➢ Modlitwy codzienne początek XV w.
- Ojcze nasz,
- Zdrowaś Maryja,
- Wierzę,
- dekalog,
- Spowiedź powszechna,
- kanon mszalny,
- Godzinki Wacława,
- Modlitewnik Nawojki.
➢ Zachowały się również, niewielkie na ogół fragmenty, pojedyncze karty, innych przekładów
poszczególnych ksiąg Pisma Św. (najstarsze z początku XV wieku),
➢ najstarsze urywki żywotów świętych pochodzą z XIV wieku,
➢ zachowały się również kazania, np. Kazanie na dzień Wszech Świętych (poł. XV w.) , Kazania
augustiańskie (XV/XVI w.), Kazania o Maryi Pannie czystej (XVI w.),
➢ hagiografia : Legenda o świętej Dorocie (XV w.), Legenda o świętym Stanisławie,
➢ poezja religijno - dydaktyczna : Skarga umierającego (druga poł. XV w.), Pieśń sandomierzanina (koniec
XV w.),
➢ apokryfy : Wyrok Piłata (XV/XVI w.), Sprawa chędoga o męce Pana Chrystusowej (druga poł. XV w.),
➢ Zabytki o charakterze świeckim XV i początki XVI wieku
- Kodeks Działyńskich (ok 1466 r.) i Kodeks Dzikowski (XVI w.),
- ortyle magdeburskie (najstarsze z XV w.).
➢ słowniki
- Wokabularz trydencki 1424 r. - słownik łacińsko - polski; zawiera ok 500 haseł,
- mamotrepty - słowniczki do Biblii,
- słownik przyrodniczo - lekarski ks. Jana Stanki; 20 000 terminów łacińskich.
➢ Zachowało się kilka listów miłosnych z XV wieku, głównie w retorykach i zbiorach korespondencji
(wzorce stylu epistolograficznego),
➢ proza powieściowa i nowelistyczna trafiła do Polski w pierwszych latach XVI wieku:
- Historyja Aleksandra Wielkiego,
- Pamiętniki janczara,
- trzy krótkie powiastki umoralniające.
➢ Poezja społeczno - obyczajowa, polemiczna i okolicznościowa z XV wieku:
- Wiersz o chlebowym stole Przecława Słoty
- Pieśń husycka o królu Zygmuncie Luksemburczyku anonimowa,
- Pieśń o Wiklefie Andrzeja Gałki z Dobczyna, 1449r,
- Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego,
- Satyra na leniwych chłopów poł. XV w.
➢ Poezja miłosna XV w.
- Cantilena inhonesta, koniec XIV wieku,
- Pieśń o wybieraniu żony,
- Miłuj, miła, miłuj wiernie, itd.
➢ Wiersze mnemotechniczne
- cyzjojany - kalendarze wierszowane do zapamiętywania świąt
- ułatwiające zapamiętywanie suchedni,
- ułatwiające zapamiętywanie warunków dobrej spowiedzi.