„Dworzanin polski” Łukasza Górnickiego- pierwsza polska teoria kultury języka
Zagadnienia poprawności językowej obchodziły żywo najbardziej świadomych użytkowników języka już w średniowieczu (świadczy o tym wierszowany wstęp do traktatu Parkoszowica). Jednym z pierwszych świadectw tego rodzaju jest polemika poprawnościowa między Janem Sandeckim- Maleckim, pisarzem i wydawcą rodem z Małopolski, a działającymi w Królewcu Janem Seklucjanem, również pisarzem i wydawcą i Stanisławem Murzynowskim, wybitnym humanistą, pisarzem i tłumaczem, znanym jako autor traktatu ortograficznego z 1551 r. Sandecki- Malecki był w sprawach językowych konserwatystą, czcicielem „wielebnej dawności” i zwolennikiem wzorów czeskich- jego oponenci byli nowatorami, książkowe wyrazy i zwroty czeskie wydrwiwali, a sami używali w swych utworach języka zawierającego wiele elementów potocznych.
Pierwszą całościową teorię kultury języka stworzył znakomity pisarz i tłumacz renesansowy Łukasz Górnicki. Składają się na nią uwagi o miejscu polszczyzny w rodzinie języków słowiańskich i o dziejach piśmiennictwa słowiańskiego, zasady wzbogacania zasobu wyrazowego języka polskiego (tej sprawie autor poświęcił najwięcej miejsca), rozważania o snobizmie i modzie językowej, uwagi o zróżnicowaniu stylistycznym szesnastowiecznej polszczyzny (o różnicach między językiem mówionym a pisanym), o roli piśmiennictwa w rozwoju języka, wreszcie oryginalny (choć na skutek radykalnego odejścia od tradycji bez szans na wprowadzenie w życie) projekt ortografii. Głowna część tej teorii została wyłożona w „Dworzaninie polskim” (1566).
Górnicki pierwszeństwo przyznaje rodzimym źródłom nowych wyrazów: „ożywianiu” archaizmów, zapożyczeniom z gwar, tworzeniu neologizmów na gruncie rodzimego systemu słowotwórczego. Lecz gdzie by dzisiejszego słowa nie było na tę rzecz, którą by dworzanin opisać chciał, nie telko mie nie obrazi starożytne słowo, ale je wolę niż cudzoziemskie”. Dopiero na drugim miejscu stawia zapożyczenia jako źródło wzbogacenia słownictwa (dopuszcza je, gdy brak w języku słów rodzimych). Najchętniej wśród zapożyczeń widzi pożyczki słowiańskie, jako najbardziej zrozumiałe, a także łacińskie i niemieckie. Kiedy dworzaninowi polskich słów nie stanie, dobrze uczyni, iż pożyczy z czeskiego języka rychlej niż z drugich”. Ostro natomiast piętnuje Górnicki zapożyczenia niepotrzebne, spowodowane modą językową, a zwłaszcza rodzącą się wówczas manierę makaronizowania. Widzę być ten obyczaj, iż niektórzy naszy, chcąc pokazać, iż wiele umieją, więc z nimi co raz na plac, a w tym i ono swoje głupie wydwarzanie pokazują, i drudzy ich nie rozumieją. Pod stanowiskiem Górnickiego wobec zapożyczeń mogłaby się podpisać dzisiejsza teoria kultury języka.