EGZAMIN Z HISTORII J. POLSKIEGO

1.       Rozwój ortografii polskiej (z wyzyskaniem odpowiednich tekstów staropolskich).

Doba piśmienna: Polacy w XII w. przyjęli alfabet łaciński, ale zasób jego liter nie wystarczał dla oznaczenia wszystkich polskich głosek. Zabrakło znaków dla głosek średniojęzykowych ciszących(miękkich): ć, ś, ź; samogłosek nosowych: ą, ę; dziąsłowych szumiących: č, ž, š.

Kilka liter łacińskich było zbędnych: g, ż, a daptacja nowego alfabetu sprawiła ogromnych trudności.

STAROPOLSKIE POCZĄTKI ORTOGRAGII (XII - XV w.)

• Grafia (pisownia) niezłożona: próbowano poprzestać na literaturze łacińskiej. Ta sama literatura łacińska - kilka wartości głoskowych (XII-XIII w.), np.:

• litera c oznacza c, č, k

• litera z oznaczała š, z, ź, ž

To nie wystarczało i trzeba było wprowadzić nowe znaki pojedyncze. Chętniej uciekali o się do kombinacji literatury łacińskiej. Różni pisarze, różnie oznaczali litery, nie było ogólnego porozumienia ani normy ortograficznej. Oddziaływały też rozbieżne wpływy czeskie i niemieckie. Średniowieczny sposób pisania był bardzo niejednolity i niekonsekwentny.

• BULLA GNIEŹNIEJSKA (1136):

• brak znaków diakrytycznych

• brak rozróżnienia spółgłosek miękkich i twardych

• brak jednoznacznego zapisu nosówek

• rozróżnienie szeregu syczącego i szumiącego

• i ≥ i/y (faly=chwali, ubogy= ubogi)

• głoska u ≥ u, v

• głoska i ≥ i/y

• dź ≥ d

• ć ≥ t

• kw ≥ cu, gu

• z, ž, ź, š, ś, s ≥ s, ss, z

• c ≥ k + a, o, u

• k ≥ k + e

• KAZANIA ŚWIĘTOKRZYSKIE (XIII-XIV w.)

• ortografia podobna jak w bulli

• 
  dużo skrótów

• samogłoski nosowe

• mieszanie i/y

• s, ś, š, z, ź, ž ≥ z,
  

• c, ć, č ≥ c, ch

• k ≥ c, k, ck (Cochan=Kochan, Curassek=Kurasek, ktore=które, taco=tako, peckle=piekle)

• j ≥ i, j, y, g (ienze, iaco=jako)

• Grafia złożona(XIV-XV w.) Próba normalizacji polskiej ortografii: dwuznaki/trójznaki by oddać głoski polskie. Samogłoski nosowe oznaczało się bardzo rozmaicie-brak wzorów w przejętym alfabecie.

• traktat ortograficzny Jakuba Parkoszowica „Obiecało”, pod wypływem Jana Hasa - reformator orografii czeskiej. Ustalenie odrębnych liter dla każdego fonemu.

• BIBLIA SZAROPATACKA - Znak ø (na oznaczenie nosówek) występuje po raz ostatni w „Biblii szaropatackiej”, w pod koniec wieku zupełnie wychodzi z użycia.

• 
  Psałterz Floriański:

-1 znak dla samogłoski nosowej

- brak oznaczenia miękkości

- brak znaków diakrytycznych

- dwuznak sz

- j ≥ g

- t ≥ th

• Psałterz Puławski:

- rozróżnienie nosówki przedniej (ę, en)

- rozróżnienie nosówki tylnej (ą,

- Konsekwentne rozróżnienie spółgłosek miękkich przez samogłoski za pomocą 2-znaku

- widoczny wysiłek konsekwentnie rozróżnienia i, y

ORTOGRAFIA DOBY ŚREDNIPOLSKIEJ

• Grafia Diakrytyczna (XVI w.):

• Traktat St. Zaborowskiego (1518) - autor 1 drukowanego traktatu po łacinie o polskiej ortografii, proponował wprowadzenie d' na oznaczenie dz.

• St. Murzynowski „Ortografia polska” 1551 - propozycja pisania przybliżone do stanu dzisiejszego.

- dwuznaki d3 (3), cz (č)

- zmiękczenie przez kreskę ponad litertą oraz przez „i” przed samogłoską

- rozróżniał nosówki i/y

- rozróżniał trzyszeregi spółgłosek

- zalecał dwuznaki rz

• Upowszechnienie druku: rozwój otrografii (drukanie Haller, Ungler, Wietor);

• P. Statorius Stoleński - nowy system graficzno-ortograficzny:

- odróżnienie samogłosek pochylonych od jasnych (kreskowanie)

- l ≠ ł

- i ≠ y

- i = funkcja zmiękczajaca

- znaki dla samogłosek nosowych

- dwuznaki

- znaki diakrytyczne

ORTOGRAFIA DOBY NOWOPOLSKIEJ

• Onufry Kopczyński - ustał dawna traducję, znów chciał wprowadzić do użycia samogłoski pochylone: -é-, -á-; „Gramatyka dla szkół narodowych”

• Reformy Akademii Umiejętności (1936):

- usunięcie j z wyrazu obcego pochodzenia

- usunięcie końcówek: -em, -imi w Msc. (-ym, -ymi).

- interpunkcja, wielkie i małe litery

- obce ke ≥ kie; ge ≥ gie

- wyrazy typu `Maria'-(i); z wyjątkiem po c, z, s = okazja-okazji

• Alojzy Feliński „Przyczyny używanej przeze mnie pisowni”: odrzucił á, é i ó; i,y ≥ j.

2.       Zreferuj propozycje ortograficzne Parkoszowica (zwłaszcza na podstawie tzw. Obiecada) i S. Zaborowskiego.

TRAKTAT ORTOGRAFICZNY JAKUBA PARKOSZOWICA, OBIECADO, 1440.

• Alfabet łaciński przystosowany do języka polskiego

• Naśladownictwo J. Husa: reformatora alfabetu czeskiego

• rozróżnienie twardości miękkości przez czcionkę

• iloczas: podwajanie liter, np. aa

• rozróżnienie szeregowe

• mieszanie i, y oraz ę, ą

• na oznaczenie j ≥ g, y

• rozróżnienie l:ł; ł:l

• dwuznaki sz, th, oe

• y jako podwojone i ≥ ii

• nie stosował znaków diakrytycznych poza y

• PROPOZYCJE SIĘ NIE PRZYJĘŁY

• ILOCZAS NA WYMARCIU

• STOSOWANIE 2 RODZAJÓW CZCIONEK BYŁO NIEPOPRAWNE

• NIEKONSEKWENCJA AUTORA

TRAKTAT STANISŁAWA ZABOROWSKIEGO

• Odróżnienie głosek przy pomocy znaków diakrytycznych

• Własny pomysł oznaczania samogłosek jasnych i pochylonych, nosówek, spółgłosek miękkich i zmiękczonych, ciszących i szumiących.

• ł ≥ oznaczało (słna - syna)

• d' ≥ dz

• podwójne kropki nad b, c, d, k, p, s, u, w - oznaczanie miękkości

• ł ≠ l (jak obecnie)

• miesza i/y/j (zapis „i” lub „y”)

• rozróżnia nosówkę przednią i tylną

• pisze o zaniku iloczasu

• DUŻA ILOSĆ ZNAKÓW DIAKRYTYCZNYCH - TRUDNOŚĆ.

• č ≥ ć

• š ≥ ś

• ž ≥ ż

• dź ≥ d

3.       Ukaż ewolucję polszczyzny, ilustrując wywód głównymi staropolskimi procesami fonetycznymi (według ich chronologii).

EPOKA PRZEDPIŚMIENNA

• VIII/IX w. - metateza

• IX/X w. - przegłos lechicki

• Do XI w. - zanik jerów słabych i wokalizacja jerów mocnych wzdłużenia zastępczego

• XII w. - rozwój sonantów: r, l i sonantów zmiękczonych r i l (zanik od 1136) - kontrakcja

• Defonologizacja l i y

EPOKA PIŚMIENNA:

• XII; XII w.- rozwój samogłosek nosowych (podział na nosówkę przednią i tylną, ich artykulacja zbliża się do a)

• XIV-XV w. - zanik różnicy barwy, różnica iloczasu

• XV-XVI w. - zanik iloczasu (też nosówek) i powstanie samogłosek ścieśnionych a, e, o.

• Proces przekształcania grup:

ir; yr ≥ er

- XII w. * sonant miękki r ≥ ir ≥ er

- XV w. * ir ≥ ir, yr ≥ er

* yr

• Rozwój akcentu:

- swobodny I poł. XIV w. - stabilizuje się

- ruchomy II poł. XV w. - inicjalny, paroksytoniczny

• Procesy fonetyczne - związek z systemem konsonantycznym.

- XII w. : powstało d', t' - przechodzi w miękkie zwartoszczelinowe dz zmiękczone, ć (XIII - XV); powstało z', s' - przechodzi w miękkie środkowojęzykowe ź, ś (XIII-XV)

- XIII - XV - powstało f, f'; r' ≥ rž

- XVI/XVII - powstało k', g'

4.       Zrekonstruuj system samogłoskowy języka prasłowiańskiego. Uzasadnij przykładami ułożenie podsystemu wokalicznego na gruncie polskim.

PRASŁOWIAŃSKI SYSTEM SAMOGŁOSKOWY:

I SAMOGŁOSKI PRZEDNIE: posiadają właściwości miękczące zgodnie z prawem korelacji miękkości stały po spółgłoskach miękkich lub zmiękczonych.

II PRAWO SYLABY OTWARTEJ: każda sylaba kończy się samogłoską, dlatego po spółgłoskach dzisiejszych wygłosowych stały jery

1. Spółgłoska twarda: jer tylny (ъ)

2. Spółgłoska miękka: jer przedni (ь)

III Wszystkie samogłoski pełnią funkcję zgłoskotwórczą. Taką funkcje pełniły: ZGŁOSKOTWÓRCZE SONANTY (r, l, r i l zmiękczone)

- čr'nь - czerń

- vl'kъ - wilk

- krkъ - kark

IV Wszystkie samogłoski były zróżnicowane iloczasowo: samogłoska długie ā lub krótkie ă.

V Głoski ustne: a, o, e, i, u, y mogły być krótkie lub długie ě wymiano jako e szerokie zbliżone w artykulacji do a po spółgłosce miękkiej.

• Półsamogłoski - jery(twarde, miękkie). Ich czas wymawiania był zredukowany w porównaniu do artykulacji samogłosek krótkich.

VI SAMOGŁOSKI NOSOWE: ę, ą pierwotnie były zróżnicowane pod względem iloczasu. (XIV w. - oznaczone
). (XVI w. - osobno)

ILOCZAS: związany z opozycją fonologiczną samogłosek długich i krótkich. Mówimy i nim wówczas, gdy dwa wyrazy różnią się między sobą tylko długą samogłoską, co powoduje różnicę znaczenia, np. mąka - męką. Iloczas utrzymał się do poł. XVI w.

OKRES STAROPOLSKI (XII - XVI w.)

• Wokalizacja sonantów

• Zanik i wokalizacja jerów

• Integracja nosówek z 4 nosówek zostają 2

OKRES ŚREDNIOPOLSKI (XVI - XVII w.)

• Rozdzielenie nosówki (ą, ę)

• Zanik iloczasu (zmniejszenie samogłosek o połowę)

• 
  Powstanie samogłosek ścieśnionych: å, ó, ė

• Zanik å

OKRES NOWOPOLSKI

• Zanik ė, ó

• Stan obecny: c/y, u, e, o, a, ę, ą

• Nosówki:

5.       Wyzyskując podane przykłady omów pochodzenie samogłoski e w polszczyźnie: sen, ser, serce, kiełek, kiełbasa, koniec, ogień, szewc, masełko, kwiecień, wierny, liście, pełny, ratunek.

1. sen ≤ * sъ(mocny)nъ(słaby) - e pochodzące z wokalizacji jeru mocnego - nie podlega przegłosowi)

2. ser ≤ * syrъ - wyraz analogiczny do D. (sera). W XV w. przekształcenie grup -yr≥ ir≥ er

3. serce ≤ * sirce ≤ * sr'dьce ≤ * sr'dko - sonanty pełniły funkcję zgłoskotwórczą (serdeczny, osierdzie). Pochodzi z rozwoju sonantu r': r' ≥ ir' ≥ er

4. kiełek ≤ * kъ(słaby)lъ(mocny)kъ(słaby) (kъ(mocny)lъ(słaby) + ъkъ(ek)- wokalizacja jeru mocnego

5. kiełbasa ≤ * kl(sonant twardy)basa - wokalizacja sonantu l'T ≥ lt ≥ ełT

6. koniec ≤ * konь(mocny)cъ(słaby) - wokalizacja jeru mocnego

7. ogień ≤ * ognь - e ruchome analogicznie

8. szewc ≤ * šь(słaby)vь(mocny)cь(słaby) - e z wyrównania analogicznego z D. (szewca)

9. masełko ≤ * maslъ(słaby)ko - e analogiczne ruchome (pierwotnie nie było jeru; ъ ≥ ł)

10. kwiecień ≤ * květь(mocny)nъ(słaby) - e≤ ě; e ≤ ь; pozorny brak przegłosu

11. wierny ≤ * věrь(słaby)nъ(mocny)jь(słaby) - e ≤ ě; pozorny brak przegłosu

12. liście ≤ * listьje - kontrakcja (ścięcie 2 samogłosek w 1)

13. pełny ≤ * pl'nъjь - wokalizacja sonantu; l'T ≥ l T ≥ elT

14. ratunek ≤ * retung - z niemieckiego ung ≥ unek; e ruchome analogicznie

6.       Objaśnij pochodzenie i stosunki iloczasowe samogłosek a, o w wyrazach: czas, dziatki, robić, łokieć, nagroda, czołgać się, mowa, radło, niebiosa, świat, widział, brzoza, człon, Warta, dobra(przym.).

1. czas ≤ * časъ

ă ≤ * ă

2. dziatki ≤ * dykt

ā≤ * ě + t ≥ ā (dziedzictwo prasłowiańskie); ě≥ ā

3. robić ≤ * orbiti

ŏ≤ * ŏ

4. łokieć ≤ *ŏlkъ(mocny)tъ(słaby)

ŏ ≤ *ŏ

5. nagroda ≤ * nāgŏrdă (dziedz. prasłow.)

ā1 ≤ * ā

ă2 ≤ * ă

ŏ≤ * ŏ

6. czołgać się ≤ * čl'găti sę

ŏ≤ * l (sonant twardy)

ă ≤ * ă

7. mowa ≤ * mlva

ŏ≤ * l (sonant twardy)

ă ≤ * ă

8. radło ≤ * ordlo (przestawka)

ă≤ *ŏ

ŏ ≤ *ŏ

9. niebiosa ≤ * nebesa

ŏ≤ * e + s (przegłos polski)

ă≤ * ă

10. świat ≤ * světь

ŭ≤ * ě + t (przegłos)

11. widział (?) ≤ * vidělъ

ā≤ * ě + lъ (wzdłużenie zastępcze)

12. brzoza ≤ * berza (przestawka, grupa TERT)

ŏ ≤ * e + r

ă≤ * ă

13. człon ≤ * čl'nъ

ŏ ≤ * l' + n (depalatalizacja)

14. Warta ≤ * vr'ta

a1 ≤ *r' + t

15. dobra ≤ * dobraja

ā ≤ * aja (kontrakcja)

7.       Przedstaw istotę, chronologię i konsekwencje przegłosu. Zrekonstruuj formę prasłowiańską i omów następujące przykłady: zielony, las, pełny, żonie, krzyczał, osioł, wrzos, plotka, płot.

1. zielony≤ * zelenъjь; `o ≤ * e, nie było warunków do przegłosu

2. las ≤ * lešъ; `a ≤ * ě; eT ≥ `aT

3. pełny ≤ * pl'jъjь; l'T ≥ lT ≥ ełT

4. żonie ≤ * ženě; o ≤ * ě; e ≤ * ě; eT ≥ `o'T (*żena ≥ żona); współ. wyrównanie analog.

5. krzyczał ≤ * křyčał (dziedz. przedpolskie) ale krzyczeli - polska innowacja; analogia do widział: widzieli

6. osioł ≤ * osieł ≤ osь(mocny)lъ(słaby); o ≤ e ≤ ь(mocny) - pochodzi z wokalizacji jerów mocnych, ginie w odmianie

7. wrzos ≤ * vresъ ≤ versъ - przestawka + metateza + przegłos

8. plotka ≤ * pletkъa ≤ peltъka - przestawka + przegłos

9. płot ≤ * poltъ - metateza

PRZEGŁOS: zmiana jakościowa - polega na dyspalatalizacji samogłosek przednich. Objął grupę języków lechickich w zakresie prasłowiańskim: e, ě, ę, sonant r, sonant l, natomiast typowo polskim jest przegłos e≥ o. W procesie tym samogłoska przednia była zastępowana odpowiednią tylną, przy czym musiały zachodzić określone okoliczności - przed samogłoską twardą przedniojęzykową (t, d, s, z, ł, n), która wymagała obniżenia artykulacyjnego samogłoski, która przed nią miała się pojawić:

ě ≥ `a sonant r' ≥ rT ≥ arT

ę ≥ `ą sonant l ≥ lT ≥ elT

e ≥ `o

UWARUNKOWANIA: przegłos zachodzi przed spółgłoską przedniojęzykową twardą (t, d, s, z, n, r, t, n. Nie mogły być zmiękczone (były jery). Najwidoczniejsze skutki przegłosu: e' : o - anielski : anioł; ě : `a - cielesny : ciało. W przypadku r' nastąpiło pewne zatarcie przegłosu, to spółgłoska poprzedzając stwardniała, np. śmierć : martwy; twierdzić : twardy.

CHRONOLOGIA:

a) bezwzględna: pierwsze poświadczenie u geografa Bowarskiego w formie Dziadoszanie. Kronika Thietmara. W IX i X w. przegłos jeszcze zachodził. Koniec przypada na I poł XII w.

b) względna: przegłos dokonał się po metatezie grup: or, d, er, np. berza ≥ bre'za ≥ br'oza ≥ břoza. Przegłos zaszedł przed zanikiem i wokalizacją jerów, ponieważ „e” pochodzące z wokakalizacji nie ulega przegłosowi, Np. Sen, bez, pies

KONSEKWENCJE:

1. zniesienie prasłowiańskiej zasady korelacji miękkości, Np. b'ały

2. fonologizacja miękkości, czyli powstanie miękki fonemów spółgłoskowy

3. defonologizacja fonemów samogłoskowych I powstanie jednego fonemu z dwóch wariantów komninatoryjczych, po spółgłosce miękkiej „i” w nagłosie, „y”po spółgłosce twardej b:b', Np. być : b'ić

4. alternacje e:o; e:a, Np. v'eźć : v'ozę; meśće:masto

5. występowanie samogłosek przednich po spółgłosce twardej, a tylnych po miękkich, Np. kv'at.

8. Jak rozwijały się w językach słowiańskich tzw. grupy nagłosowe *ort-, *olt- i śródgłosowe *tort, *tolt, *tert, *telt? Zrekonstruuj ps. postaci wyrazów: brzózka, mleczny, władać, żłób, Białogród.

GRUPY ORT, OLT:

1. Jęz. prasłowiańskie: (metateza ze wzdłużenie zastępczym

õrT ≥ raT

õlT ≥ laT

2. Jęz. wschodnio i zachodnio-słowiańskie:

orT ≥ raT (pod intonacją cyrkumfleksową następuje tylko metateza: przestawka płynna)

olT ≥ łaT

órT ≥ raT (pod intonacją akutową następuje przestawka ze wzdłużeniem)

ólT ≥ łaT

GRUPY: *TORT; *TOLT; *TERT; *TELT:

1. Jęz. prasłowiańskie: przestawka + wzdłużenie

tort ≥ trat

tolt ≥ tlat

tert ≥ trět

telt ≥ tlět

2. Jęz. zachodniosłowiańskie:

tert ≥ trět

telt ≥ tlět

3. Jęz. polski i oba łużyckie: Metateza:

tort ≥ trot

tolt ≥ tłot

4. Jęz. wschodnio-słowiańskie: Przegłos

tort ≥ torot

tolt ≥ tołot

tert ≥ teret

telt ≥ tołot

TORT TRAT TROT TOROT

korwa krawa krowa korowa

worna wrana wrona worona

gord grad grod gorod

TOLT TLAT TŁOT TOŁOT

golwa glawa głowa golowa

bolto blato błoto boloto

zolto zlato złoto zoloto

TERT TRET TRET TERET

berza brĕza breza bereza

berg brĕg brzeg bereg

derwo drĕwo drzewo derewo

TELT TLET TLET TOLOT

melko mlĕko mleko moloko

1. brzózka ≤ brzoza ≤ brezka ≤ berzьka

2. mleczny ≤ melčьnъjь ≤ melkьnъjь (kь ≥ čь)

3. władać ≤ włodać ≤ voldati

4. żłób ≤ žołb ≤ želb ≤ gelbь

5. Białogród ≤ bĕlogordъ

9.       Jakie samogłoski pochodzą z kontrakcji? Podaj różne ich własne przykłady.

KONTRAKCJA - ściągnięcie grupy dźwiękowej składającej z dwóch samogłosek przedzielonych -j-

ā: ē:

- aja: złā ≤ z'ьlaja - ojē: dobrē - dobroje

- oja: stāć ≤ stojati - ije, ьje: wresielē - weselьje

- aje: znāć ≤ znajetъ - aje: dobrēgo - dobrajego

- ěja: słāć ≤ sějati - yjě: wiecznē - věčьnyjě

- ějě: božē - božějě

ā, (ą długie): ī: ý: (y długie)

- oją: sobą : soboją - ьjь: kostьjь : kości ъjъ: zdrowъjъ ≥ zdrow

- eją: mają : mojej noktьjь : noci ≥ nocy dobrъjъ ≥ dobrý

10.   Przedstaw zjawisko asymilacji, dysymilacji i metatez. Objaśnij przykłady: balwierz, co, Gniezno, grzeczny, bóstwo, izba, pchła, ludzki, ufać, krtań, Zamojski, zdrajca. Podaj dalsze przykłady.

ASYMILACJA - upodobnienie w obrębie wymienionych głosek, powodujące uproszczenia artykulacyjne.

1. grzeczny ≤ k rzeczy ` ku rzeczy, `do rzeczy' pod względem dźwięczności

2. izba ≤ istba - udźwięcznienie t do b uproszczenie gr. spółgł.

3. krtań ≤ grtań ≤ gъrtanь - pod wzg. dźwięczności

4. Gniezno ≤ gnězdьno - zmiękczenie, uproszczenie gr. spógł.

5. co ≤ czso ≤ čьso ≤ česo - pod wzgl. miejsca artykulacji

6. tchnąć ≤ dъłnąti - ubezdźwięcznienie

7. mnóstwo ≤ množьstvo - miejsce artykulacji

8. bóstwo ≤ bustvo ≤ božьstvo - asymilacja spógł. Do powstania geminat, które potem redukowano

9. ufać ≤ upъvati - jer słaby zanika, a wargowa się uprościła

DYSYMILACJA - odpodobnienie w obrębie wymawianych głosek

1. zdrajca ≤ zdraćca ≤ sъradьca - pod wzgl. otwarcia narządów mowy

2. balwierz ≤ balbierz - wymiana głoski nad inną

3. Zamojski ≤ zamośćcki - pod względem otwarcia narządów mowy

4. mularz ≤ murarz - wymiana głoski na inną

METATEZA - przestawka płynna

1. korwa ≤ krowa ( TORT ≤ TROT)

2. glova ≤ głowa (TOLT ≤ TŁOT)

3. bergъ ≤ brzeg (TERT ≤ TRET)

11. Z ilu sylab składały się w psł. wyrazy sejm, szmer, piesek? Zrekonstruuj ich psł. postać. jakie procesy decydowały o wspł. postaci tych wyrazów?

Nieregularności w rozwoju jerów:

• 3 sylaby z jerami w wyrazie

*pьsъkъ > p(e)sek (e analogiczne) wyrównanie analogiczne

*sъjьmъ > sjem

*šьmъrъ > szmer

12.   Jakie kontynuanty dały na gruncie polskim ps. sonanty r i ŕ? Wyjaśnij genezę `er w wyrazach: miłosierdzie, pierwszy, sierota, siekiera, wierny,Wierzchucino. Dlaczego martwy, ale śmierć?

ROZWÓJ SONANTÓW r' i l'

r = ar, TrT ≥ TarT

np. bark ≤ br'kъ

barzo ≤ brzo

garb ≤ grbъ

gardło ≤ grdlo

czart ≤ črtъ

ANOMALIE I WYRÓWNANIA ANALOGICZNE:

1. trt ≥ turt, np. kurczyć, turkotać

2. trt ≥ tort, np. portki, storczyk

3. trt ≥ tyrt ≥ tert, np. myrdać ≥ merdać

ROZWÓJ r':

1. tr't2 ≥ tart, gdy

t2 = t, d, s, z, n, r, ł

Np. čr'nъjь ≥ czarny

tvr'dъjь ≥ twardy

2. tr't ≥ tirt ≥ ter(z)t, gdy

t2 = spółgłoska miękka (ś, ż, dz', ń)

np. čr'niti ≥ czernić

tvr'dja ≥ twierdza, 3 ≥ dj

3. tr't2 ≥ tir (z) ≥ terze

Np. vr'ba ≥ wierzba

* ir ≥ er

r' ≥ ir ≥ er ( od XII w.), tr't ( między 2 spółgłoskami)

i + r ≥ ir ≥ er ( od XV w.) sъmr'tь ≥ śmierć; tira (pierwsza jest spółgł., a kończy się samogłoską) umirati ≥ umierać

martwy ≤ mr'tvъjь, bo: tr't ≥ trt ≥ tart

śmierć ≤ sъmr'tь, bo:

1) t + b ≥ t' 2) sonant r ≥ ir ≥ er

tr't ≥ tert' między 2 spółgłoskami:

tr't ≥ TerT

1. miłosierdzie ≤ milosr'dьje, gdzie er ≤ Tr'T (pochodzenie sonantyczne)

2. pierwszy ≤ pr'všьjь, er ≤ Tr'T

3. sierota ≤ sirota, er ≤ obniżenie artykulacji w grupie ir

4. siekiera ≤ sekyra, er ≤ z obniżenia artykulacyjnego w grupie ir

5. wierny ≤ věrьnъjь, er ≤ ě

6. Wierzchucino ≤ vr'xutino, er ≤ Tr'T

[ po k, g; yr ≥ er]

7. śmierć ≤ sъmr'tь

13.   Jakie procesy fonetyczne zaszły w wyrazach: dzień : dnia : dzionek : dziś? Omów krótko istotę, przyczyny i skutki procesu wokalizacji jerów.

- dzień ≥ dь(mocny)nь(słaby) - w0kalizacja jeru mocnego, palatalizacja d w 3' i n w ń przez jery przednie (mocny i słaby)

- dzionek ≥ dь(słaby)nъ(mocny)kъ(słaby) - nieregularna wokalizacja (wyrównanie do przypadków zależnych), przejście e w o - fałszywy przegłos

- dziś - dь(mocny)nь(słaby)si - `dzień ten', dzieńś (zanik wygłosowego i) dzińś (ścięcie e przed palatalną grupą spółgłoskową) > dziś

Wokalizacja - usamozgłoskowienie; przejście jeru mocnego w pełną samogłoskę; wyrównanie kompensacyjne - zanik jeru to zanik sylab budujących formę wyrazową.

Przyczyny: od pewnego okresu ps. jery były wymawianie niejednakowo, powstała opozycja słaby : mocny.

Skutki:

- powstanie samogłosek e pozbawionej zdolności palatalizujących (zniesienie ps. prawa korelacji miękkości, np. sen)

- nowy typ alternacji e : ø, powstało tzw. e ruchome

14.   Z pierwszego wersetu Psalmu I (Psfl) wybierz 7 wyrazów, w których kiedyś były jery. Co się z nimi stało i dlaczego? Na czym polega zjawisko wzdłużenia zastępczego?

WZDŁUŻENIE ZASTĘPCZE - zanikający jer oddawał swój iloczas (długość) poprzedzającej go samogłosce pełnej, powodując tym samym jej wzdłużenie.

Np. * gordъ ≥ gród; * vozъ ≥ vooz ≥ vōz ≥ wóz

Wyraz związku z zanikiem jeru skracał się o jedną sylabę, aby czas artykulacji nie uległ redukcji o połowę, nastąpiło wzdłużenie samogłoski w poprzedniej sylabie.

Np. nosъ ≥ noos ≥ nos - przed nosowymi, np. domъ też było wzdłużenie, ale ściśnienie wycofało się.

Następstwa wzdłużenia zastępczego - prawo sylaby otwarte przestaje istnieć, jery słabe w wygłosie zanikły.

- mąż ≤ mąžь(słaby) - zanik jeru słabego

- jen ≤ jь(mocny)nъ(słaby) - wokalizacja i zanik jeru słabego

- jest ≤ jestъ(słaby) - zanik jeru słabego

- szedł ≤ šь(mocny)dlъ(słaby) - wokalizacja i zanik jeru słabego

- stań ≤ stojzlъ(słaby) - zanik jeru słabego i kontrakcja

- siedział ≤ se3alъ(słaby)

- stolec - stolь(mocny)cъ(słaby)

15.   Omów krótko przyczyny, czas i geografię zaniku samogłosek ścieśnionych. Dlaczego do dziś w wymowie i w piśmie różnią się ó : o?

Przyczyny:

1. podwyższenia artykulacji samogłosek długich: ē ≥ é, ō ≥ ó, ā ≥ á

2. zanik iloczasu doprowadził do skomplikowania się systemu wokalicznego

3. przebudowa systemu wokalicznego

4. powstanie opozycji samogłosek ścieśnionych

5. niedostateczna wyrazistość artykulacji

6. wpływ spółgłosek półotwartych poprzedzające je spółgłoski

Czas:

1. połowa XVIII w. - zanik samogłosek ścieśnionych ó, á.

2. koniec XIX w. - 1891 r. - zanik é.

Geografia:

1. najszybciej kresy wschodnie

2. dialekty Mazowsza dalszego, Kociewie wskazujący podchodzenie

3. centrum Polski

ó - historyczny związek z o (zanik graficzny samogłoski ścieśnionej. Powstanie po zaniku iloczasu na początku XVI w. z ō. u i ó w XVI - XIX w. - dwie różne głoski.

ó = u - jest śladem dawnej różnicy iloczasowej (o:ō) oraz jakościowej (o:ó). W XVI w. były dwa odrębne fonemy „o” i „ó”, które nie były równe -u-. Podobnie w XVII w. żywe było przeczucie odrębności ó, ale dokonał się zanik opozycji o:ó, ponieważ o z kreską (ό) zwęziło się do -u-.

16.   Omów dwie główne tendencje rozwoju samogłosek nosowych. Wskaż ilustrujące je teksty staropolskie. Wybierz z tych tekstów odpowiednie przykłady.

W jęz. praindoeuropejskim istniały dyftongi, które w procesie monoftongizacji przekształcały się w samogłoski nosowe ę, ą. Rozwój samogłosek nosowych w j. polskim opiera się na dwóch fazach:

1. Przegłos: XII - XIII w. - nosówki zachowują różną długość, ale coraz mniej różną się brzmieniem (obie zbliżone do a)

2. Wzmocnienie opozycji iloczasowej (kontrakcja i wzdłużenie) XIV w.: zlanie nosówek w jedną, dzięki przegłosowi. Pojawia się 1 znak na określenie nosówek:

- Kazania Świętokrzyskie, Kaz. Gnieźnieńskie, Biblia Zofii,

- Psałterz Floriański (utrzymanie opozycja długa : krótka, wymowa zbliżona do a - ą), np. będą - będę, są, sę

3. XV - XVI w. - ponowne zróżnicowanie nosówek: przednia ę i tylna ą. Po zaniku iloczasu rozróżnienie długich nosówek daje ponowne zróżnicowanie barwy: krótka to ę, długa to ą, np. ząb - zęb, kąs - kęs

Obecne nosówki:

ę - pochodzenie z krótkiej

ą - pochodzi z długiej

17.   Wyjaśnij genezę alternacji ę : ą  i sformułuj zasady ustalania genezy samogłosek nosowych w języku polskim. Zinterpretuj przykłady: ręka : rąk, wiązać : więzy, mąż : męża, wziął : wzięli, pięć : piąty.

1) Jeżeli samogłoska nosowa występuje po miękkiej, to kontynuuje prasłowiańska przednią (ą ≤ ę)

2) jeśli zaś po twardej: kontynuuje prasłowiańska tylną.

1. ręka : rąk

rąka : rąkъ

ą ≥ ę; ą(długie) ≥ ą - dziedzictwo prasłowiańskie

(staropolska samogłoska nosowa krótka kontynuowana jest przez ę i a samogłoska nosowa długa przez ą

2. wiązać ≤ więzać (więzy) ą ≤ ę, przegłos

długie: ę i ą ≥ ą

krótkie: ę i ą ≥ ę

3. mąžь : mąža - wzdłużenie

mąžь : męža

4. wziął : wzięli - wzdłużenie, alternacja ę : ą z przegłosu lechickiego

vzęlъ : wzęli

5. pięć : piąty (`ę : `ą) - nie ma warunków do przegłosu

pętь : pętъjь (dziedzictwo prasłowiańskie)

ps. ą: ps. ę:

- polska ę - polskie `ę

- polska ą - polskie `ą

18.   Jak pod wpływem  i  oraz  j  zmieniały się spółgłoski: s z p b v m t d r? Podaj własne przykłady.

I - s, z: palatalizowały się w sposób, który powodował zmianę miejsca ich artykulacji w jamie ustnej.

sj: nosją ≥ nošę; pisją ≥ piszą

zj: vozją ≥ vožę; mazją ≥ mažę

ś' ≥ ś; z' ≥ ź - artykulacja: zemja ≥ z'emja ≥ żem'a

II - p, b, m: wargowe palatalizowały się, jednakże nie zmieniało to ich istoty artykulacyjnej. Wargowość utrudnia polaryzację całkowitą, co w rezultacie prowadzi do asynchronicznej wymowy, różnie realizowanej na obszarze polskim.

- pj ≥ pl, np. kropla

- bj ≥ bl, np. grobla

- mj ≥ ml

- vj ≥ wl, np. niemowlę

III

• t, d: pod wpływem `j' przechodziły w grupy, które we współ. polszczyźnie mają postać: c, dz.

- tj : t' ≥ c, np. světja ≥ świeca

- dj : d' ≥ dz, np. medja ≥ mie3a

• t, d : pod wpływem `i' przechodziły ć i dź.

- t' ≥ ć; np. tьma ≥ t'ьma ≥ ćma

- d' ≥ dź, np. dьnь ≥ d'ьn'ь ≥ dźeń

IV - r: zmieniała się stopniowo swój charakter, przechodząc w tzw. r frykatywne, którego poboczny element z czasem zdominował tą głoskę, dając w rezultacie głoskę ž.

rj: morje ≥ morė ≥ moře

stj ≥ šč, np. pustja ≥ pušča

zdj ≥ ždż, np. jězdje ≥ ježdżę

19.   Omów zwięźle przyczyny i czas palatalizacji spółgłosek tylnojęzykowych. Wyjaśnij w podanych wyrazach, która palatalizacja zaszła i jaka głoska ją spowodowała: zaręczyć, ręce, nożny, proszek, owca, mszyca, pieniądz, kieł, kiełb, daleki, siekiera.

Zmiana systemowa: najwcześniejsza palatalizacja tylnojęzykowa, która podzieliła obszar indoeuropejski na dwie grupy językowe:

1. Centralna (systemowa) w których dokonała się ta zmiana: sto, serce, ząb.

2. Peryferyjna (kentumowa): cordis, goose, heart.

I PALATALIZACJA - (słowiańszczyzna II, III, IV w.) tylnojęzykowa: polega na przejściu tylnojęz. w sąsiedztwie samogłosek przednich w palatalne głoski szeregu szumiącego.

II PALATALIZACJA - (wsch. słowiańszczyzna VI - VII w.) tylnojęzykowa polega na przejściu tylnojęzykowych w sąsiedztwie samogłosek przednich w głoski palatalne szeregu syczącego. Charakter wsteczny.

III PALATALIZACJA - (wsch. słowiańszczyzna VI, VII, VIII w.) tylnojęzykowa, przejście tylnojęz. w sąsiedztwie samogłosek przednich w głoski palatalne szeregu syczącego. Charakter postępowy

IV PALATALIZACJA - (Kaszuby XVI/XVII w.) tylnojęzykowa spółgłosek spowodowana przez samogłoski genetycznie tylne, niepalatalizujące. W wyniku polskich palatalizacji powstały najpierw miękkie k', g', jako warianty pozycyjne fonemów k, g. Umowne zachodzenie XV/XVI w. Tylnojęz. spółgłoska ż nie podlega procesowi polskiej palatalizacji.

1. zaręczyć ≤ zarąkiti - I palat.

2. ręce ≤ rąk - II palat.

3. nożny ≤ nogьnъjь - I palat.

4. proszek ≤ prożьkъ - I palat.

5. owca ≤ ovьka - III postępowa

6. mszyca ≤ mxika - I palat.

7. pieniądz ≤ pěnęgъ - III palat.

8. kieł ≤ kъlь - IV palat.

9. kiełb ≤ klbъ - IV palat.

10. daleki ≤ daleky - IV palat.

11. siekiera ≤ sěkyra - IV palat.

20.   Podaj i omów źródła długości samogłosek w języku polskim. Jak i w jakich zabytkach osobliwie oznaczano samogłoski długie? Podaj przykłady z wybranego tekstu.

• Kontrakcja - ściągnięcie dwóch sąsiadujących samogłosek lub przedzielony jotą w jedną.

• Wzdłużenie zastępcze - proces fonetyczny, w wyniku którego samogłoska staje się długa, by zachować energię potrzebną na wypowiedzenia wyrazu, gdy następna samogłoska zanika.

• Dziedzictwo prasłowiańskie:

1. Wyrazy prasłowiańskie, które zachowały się po dzień dzisiejszy. Jest to grupa najliczniejsza, np. bałwan, dziki, jad

2. Wyrazy prasłowiańskie, które już nie występują w języku ogólnym, ale kiedyś były spotykane. Z tej też racji jest to grupa, która stale się powiększa, np. barczeć (ryczeć), dzie (ponoć)

3. Wyrazy prasłowiańskie, które możemy odnaleźć jedynie w gwarach, np. barzyna (bagno), cyckać (ssać), jadro (sieć)

4. Wyrazy prasłowiańskie, które zachowane są w nazwach własnych, osobowych i geograficznych, np. Bug, Dziewczur

5. Wyrazy prasłowiańskie, które nie zachowały się wprost w polszczyźnie, ale poprzez derywaty.

22.   Omów dyspalatalizację różnych typów spółgłosek, zwłaszcza wargowych i tzw. funkcjonalnie miękkich. Wykorzystaj następujące przykłady: chłopca, kozła, mierny, świeca, dobrzy, szyć, kupmy, gołąb, krew; wesoły, obywatel.

I FAZA: po zaniku ь i `i' l. mn. tryb rozkazujący spółgłoski zmiękczone stawały przed spółgł. Twardą:

* p' ≥ p, xlopьca ≥ xtop'ca ≥ xłopca

* ź ≥ z, kozьla ≥ koźla ≥ kozła

II FAZA: obejmowała spółgłoski palatalne odziedziczone z prasłow. Obejmowała 3 szeregi:

- syczące przedniojęz. zębowe

- szumiące przedniojęz. dziąsłowe

- ciszące przeniojęz. środkowojęzykowe

* c' ≥ c, svetja ≥ sv'eca ≥ świeca

* ś ≥ š, š'iti ≥ šyć

III FAZA: dyspalatalizacja wygłosowych spółgłosek wargowych palatalnych:

* p' ≥ p, kup'i ≥ kup' ≥ kup

* v' ≥ v, krъvь ≥ krev' ≥ krev

* b' ≥ b, gołąbь ≥ gołąb' ≥ gołąb

r' ≥ r, měrьny ≥ m'er'ny ≥ m'erny

ž' ≥ ž, dobžьjь ≥ dobžy

š ≥ š, šiti ≥ šyć

- wesoły, obywatel - stwardnienie spółgłosek przeprowadzone na wzór czeski

23.   Omów genezę obocznych postaci zapożyczeń typu barwa : farba, Szczepan : Stefan. Objaśnij też fonetykę imion stp. Ożep, Krzysztopor, Pabian. Przedstaw historię głoski f  w polszczyźnie.

Fonemy f, f' nie miały swoich odpowiedników w procesie przedpolskim. Na ich powstanie złożyło się współoddziaływanie 3 grupa polskich czynników:

1. upodobnienie w grupie spółgłoskowej i uproszczenia tylnych grup:

grupa xv ≥ zf ≥ f (np., gwiazdka)

* xv ≥ xvała ≥ xfała ≥ fała

2. uproszczenia niesystemowe różnych grup spółgłoskowych oraz ubezdźwięcznienie spółgłosek w wygłosowych formach wyrazów:

Np. upъvati ≥ upvać ≥ upfać ≥ ufać

3. zapożyczenia z jęz. obcych (łaciny i jęz. czeskiego i niemieckiego), których spółgłoski f, f' występują zanim fonemy f, f' zostały w polszczyźnie przyjęte w wyrazach obcego pochodzenia - zastępowane były przez p, b.

* Phabuanus : Fabian : Pabian (pol.)

* Christophonus : Krzysztopor

* farbe : barwa

* Josephus : ožep

* raphael : Rafał : Rapał (pol.)

* lucyphenus : lucyfer : lucyper (pol.)

24.   Wyjaśnij genezę spółgłosek  c ₃ ć _3' š ś  w wyrazach: Polacy, cesarz, owca, kocioł, ciebie, grodzić, grodzę, miedza, jędza, mniszy ║ mnisi.

1. Polacy ≤ Polac'i ≤ Polaki; k ≥ c' ≥ c - II palatalizacja

2. cesarz ≤ cesař ≤ kěsarь, k ≥ c - II palatalizacja

3. owca ≤ ovьca ≤ ovьka, k ≥ c - III palatalizacja

4. kocioł ≤ kotelъ ≤ kotь(mocny)lъ(słaby) - nieregularny rozwój jeru, fałszywy przegłos, ć pochodzi z t zmiękczonego przez przednią

5. ciebie ≤ tebě - c' pochodzi z t zmiękczonego przez przednią (ć ≤ ti)

6. grodzić ≤ gorditi, dj ≥ dź (dź pochodzi z d zmiękczonego przez przednia)

7. grodzę ≤ grodją ≤ gordją, dj ≥ dz (dz pochodzi z d zmiękczonego przez jotę)

8. miedza ≤ medja, dj ≥ dz

9. jędza ≤ jęza ≤ jędza ≤ jega ( dz pochodzi z g zmiękczonego)

10. mniszy || mnichi ≤ mъnixi - od XVII w. na wzór francuski zmiana š w ś

25.   Zrekonstruuj system spółgłoskowy języka prasłowiańskiego. Uzasadnij rozbudowę podsystemu konsonantycznego na gruncie polskim wraz z głównymi procesami rozwoju spółgłosek.

SYSTEM SPÓGŁOSKOWY JĘZ. PRASŁOWIAŃSKIEGO

- wargowe: p, b, v, m

- zębowe: t, d, s, z, n, l

- zębowe miękkie: ć, dz', ś

- dziąsłowa: r

- dziąsłowe miękkie - cz, dź, sz, rz

- środkowojęzykowa - j

- tylnojęzykowe: k, g, x

ROZBUDOWA PODSYSTEMU KONSONANTYCZNEGO:

• X - XIII w. PODOKRES I:

- nowy fonem ł' (twardy przedniojęzykowozębowy) l : ł : l'

- nowe fonemy palatalne wargowe: p', b', m', v' (pić, bić, wić, miły)

- t', d' ≥ ć, dz' (ćma, dzień)

- nowe fonemy r', l', n' (r, l, n)

- nowe fonemy ś, ź (sosna, zioło)

- nowe fonemy f, f' rozwój grupy nagłosowej xv', xf (f), np. xvała ≥ xfała ≥ fała

- ubezdźwięcznienie v w wygłosie (xlebuf)

• XIV - XV PODOKRES II:

- afrykaryzacja r' - uraza elementu drżącego (rzeka, morze, rzeczy)

- polska palatalizacja spółgł. k, g

- dyspalatalizacja spógł. š, ž, c, dz, č, dź

• DOBA ŚREDNIOPOLSKA:

- nowe fonemy c, dz, cz, dź, sz, rz

- nowe fonemy k', g'

- nowe fonem ř

- tendencja do adaptacji w polszczyźnie spółgłoski x'

- tendencja do przekształcania: u' ≥ u niezgłoskotwórcze (pierwotnie ł : l jak p : p')

26.   Zreferuj podstawy pierwotnego podziału rzeczowników na deklinacje oraz omów przyczyny i charakter późniejszych zmian wraz z nowymi kryteriami podziału. Wyzyskaj fragment Biblii Królowej Zofii.

Już w epoce prasłowiańskiej dokonywały się przekształcenia struktury wyrazu od 3-elementowej o wyraźnie zróżnicowanych funkcjach do fleksyjnej (2-elementowej) o skumulowanych syntaktyczno-fleksyjnych funkcjach końcówki. Przekształcanie trójelementowej struktury wyrazy w 2-elementową spowodowały tzw. Procesy fonetyczne:

1. monoftongizacja dyftongów

2. jotyzacja

3. redukcja iloczasu samogłosek

Wpływ czynnika semantycznego rozwoju fleksji imiennie ujawnił się najwyraźniej w epoce polskiej. W epoce prasłowiańskiej o przynależności do deklinacji decydował temat fleksyjny oraz końcówka genetivus singularis. Według tego wyróżnia się 5 deklinacji.

PRZYCZYNY ZMIAN FLEKSYJNYCH:

1. tendencja do uproszczania systemu ze względu na ekonomię środków językowych

2. tendencja do uwypuklania opozycji poszczególnych elementów fleksyjnych

3. procesy fonetyczne - zanik samogłosek wygłosowych

4. zanik końcówek spółgłoskowych, np. pie. sūn + ŭ + s ≥ ps. synъ

5. monoftongizacja dyftongów w wygłosie i przed spółgłoskami

6. konsonantyzacje przed samogłoską

7. palatalizacje, redukcje iloczasowe, np. pie. * dux + ja + ø ≥ ps. * duš + a

pie. - uzależnienie typów deklinacji do przyrostka tematycznego. Część leksykalna | przyrostek tematyczny(decydował o odmianie) | końcówka

ps. - przekształcenie pie. Systemu tematycznego w rodzajowy (oparty na rodz. gramat.) temat fleksyjny | końcówka

Z Biblii Królowej Zofii::

- Bóg, M. r. m, l. p, dek. I - o-

- zwierzęta - B. r.n, l. mn, dek. V -ęt-

- (w) korabiu - Msc., r.m, l.p, dek. I -jo-

- ziemię - B. r. ż, l.p, dek. III -ja-

- woda - M, r.ż, l.p, dek. III -a-

- okna - M. r.n, l. mn. dek. I -o-

- (z) niebios - D., r.n. l. mn, dek. V -es-

- piąci - Msc. r.ż, l.mn, dek. IV -i-

- Wierzchowie - M., r.m, l.mn, dek. II -u-

- gołębia - B, r.m, l.p, dek. IV -i-

- wół - M. r.m, l.p, dek. II -u-

- marchew - M. r.ż, l.p, dek. V, -ъv-

27.   Podaj chronologię ważniejszych zmian w deklinacji do XIX wieku.

- w okresie przedpiśmiennym zaginęła twardotematowa odmiana zaimków

• XIV / XV w.:

- zaginęła rzeczownikowa (prosta, niezłożona odmiana przymiotników)

- w polskim pojawiła się rodzajowa deklinacja rzeczowników - podział na męskie, żywotne i nieżywotne

- regres form miejscownika l.p -e (w Bodze, w początce) na rzecz form na -u.

- fakultatywność użycia końcówek

- zanikła odmiana zaimków *on, onogo, onomu…, a na jej miejscu pojawiła się odmiana tego, onego.

• XVI / XVII w.:

- zanik dualu

• XVIII w.:

- w polskim pojawia się kryterium męskoosobowości i niemęskoosobowości

• XIX w.:

- ustalenie się ostatecznego kształtu deklinacji liczebnikowej (która zaczęła się kształtować w poł. XVI w.)

- wycofanie się form Biernika l.p, r.ż zakończonych na - ą

28. Do jakich deklinacji psł. należały rzecz. r.m.? Wg jakich dawnych tematów odmieniały się następujące rzeczowniki? Podaj inne przykłady.

książę >

wół > volъ II u syn, miód, wierzch, dom, pół

wilk > vlkъ

gość > gostь IV i kość, owoc, paw, liść, zięć

kamień > kam-y V -en- plemię, brzemię, imię, siemię

30.   Przedstaw losy dualu jako kategorii fleksyjnej i resztki końcówek dualnych we współczesnej deklinacji. Wyjaśnij wariantowe formy typu oczu : oczów : ok, rękoma : rękami, w ręku : w rękach.

• W dobie staropolskiej dualis był w stadium zaniku. Zadecydowało o tym kryterium ekonomizacji systemu języka. Formy liczby podwójnej, nie były już potrzebne do wyrażania podwójności przedmiotów, skoro równie dobrze można to było zrobić, posługując się formami liczby mnogiej.

• Najdłużej utrzymały się te formy, które wyrażały parzystość naturalną: oczyma, rękoma, w ręku itd.

• Granicą względnej żywotności liczby podwójnej jest II poł. XVI w. Relikty liczby podwójnej: uszy, oczy, w ręku, ręce, rękoma, oczyma, oczu, uszu.

* oczy : oczów * ręku : rąk

- oczy : forma dualna - ręku : forma dualna

- oczów : forma pluarna - rąk : forma pluralna

* rękoma : rękami * w ręku : w rękach

- rękoma : forma dualna - w ręku : forma dualna

- rękami : forma pluralna - w rękach : forma pluralna

• Różne warianty są warunkiem szczątkowego zachowania liczby podwójnej (zwłaszcza w przypadku) rzeczowników sygnujących naturalną parzystość. Liczba podwójna w formach rzeczownika zanika ostatecznie w II poł. XVI w. a parzystość zaczęto wyrażać po prostu formami liczby mnogiej.

31.   Jak brzmiały prasłowiańskie i staropolskie formy M. l.mn. rzeczowników: brat, dom, jastrząb, krok, mnich, kamień, wilk, wróg?

1. brat (dek. I -o-) : bracia - (dawna forma liczby podwójnej); * bratъja ≤ braty // bratowie ≤ * brati

2. dom(dek. II -u-) : domy ≤ domowe

3. jastrząb (dek. IV -i-) : jastrzębie // jastrzębowie ≤ jastrąbьje

4. krok : kroki ≤ kroky ≤ kroci

5. mnich(dek. I -o-) : mnisi ≤ mniszy ≤ mnisi

6. kamień(dek. V -en-) : kamienie ≤ kamene (kam(en)a)

7. wilk(dek. I -o-) : wilki ≤ wilcy ≤ vl'c'i

8. wróg : wrodzy // wrogowie ≤ vrozi // vrodzi ≤ vorgi

32. Co to jest demorfologizacja rodzaju? Gdzie obserwujemy to zjawisko?

Demorfologizacja rodzaju - ujednolicenie końcówek dla wszystkich 3 rodzajów (objęła l.mn.)

N³. -ami (III) (-mi) r.ż.

Msc³. -ax (III) (-ech) r.ż. Węgry, Włochy, Niemcy (Prusy)

C³. -om (I)

32.   Jakie jest pochodzenie tzw. mieszanej deklinacji rzeczowników?

Do deklinacji mieszanej należą:

1. rzeczowniki r. męskiego zakończona na -a (poeta, wojewoda, sędzia, hrabia)

W okresie staropolskim odmiana typu: poeta, sługa była jednolita, według paradygmatu III deklinacji. W XVI w. dostosowano ten typ w pluralu do deklinacji męskiej.

Nazwisko typu, Fredro dopiero w XVIII w. przyjmują odmianę wzorowaną na deklinacji żeńskiej w liczbie pojedynczej.

Proces mieszania się deklinacji rzeczownikowej i przymiotnikowej, stąd rzeczowniki męskie typu: sędzia, hrabia będą miały w l.p część końcówek z odmiany przymiotnikowej. W l.mn przyjmują natomiast regularne koncówki osobowe deklinacji męskiej.

Nazwiska zakończone na -o (Jagiełło, Fredro)

Staropolskie formy imion zakończone na -o (Jaśko, Maćko, Staszko)

2. rzeczowniki typu bracia, księża, które niegdyś były collectivami(znaczeniowo zbiorowe). Zmiany w strukturze tej deklinacji zaczęły się od przyjęcia przez D. końcówki z deklinacji N - l. Dziś wyrazy te odmieniają się jak miękkotematowe w typie spółgłoskowym. Doprowadziło to do przekształcania się form singularis w pluralis, np. bracia przyszła ≥ ci bracia przyszli.

3. rzeczowniki pochodzenia obcego zakończone na -um, np. liceum, nie mają odmiany w l. p, tylko w l. mn. według wzoru męskiego i nijakiego.

33.   Omów podłoże i efekty zmian w N. i Mc. l.p. i N. l.mn. zaimków rodzajowych.

FORMY I ICH POCHODZENIE:

- N. l.p * jimъ *jeją ≥ nim, nią

- Msc. l. p * jemъ * jeji ≥ nim (niemiecki), niej

- N. l. mn * jimi ≥ nimi

W powyższych formach pojawiło się nagłosowe -n-. Jego geneza wiąże się z występowaniem obocznych form przyimka:

* kъn // kъ

* vъn // vъ

* sъn // sъ

Połączenia przyimków z zamkiem typu: *kъn + jemu; *sъn + jimъ w wyniku preintegracji (której sprzyjała obecność form * kъ, *sъ) i absorpcji morfologicznej przekształcały się w k + niemu, z + nim, a więc nastąpiło przesunięcie wygłosowego -n- do nagłosu zaimka.

Początkowo używano tych form tylko po przyimkach, gdzie -n- było genetycznie uzasadnione, potem rozszerzono tą prawidłowość na inne wyróżnienia rozszerzono tą prawidłowość na inne wyrażenia przyimkowe, np.: do niego, za nim, przy nim. W konsekwencji form N. l.p + l. mn oraz Msc. l.p mają wyłącznie formy nim, niego, nimi.

N. i Msc. l.p pierwotne rozróżnienie zależne od przypadka, a nie od rodzaju.

XV / XVI w. - zanik iloczasu, pochylenie e w -em Msc. zacieranie się różnicy między N a Msc.

W połowie XVII Onufry Kopczyński wprowadził zasady różniące końcówki N, Msc. w r.m - ym; r. n - em, reforma ortografizmu w z 1936r. wprowadza jednolity - ym.

N. l.mn: B . lp ji ≤ jь - zastąpione przez go z D.

34.   Objaśnij źródła supletywizmu: on :  jego : niego : go itp.

- on : my - dziedzictwo ps.

- jego: niego : go - jego - dziedziczone, jego - powstało później w wyniku preintegracji i absorpcji, go - jest to enklityka, powstała na skutek redukcji jego (ok. XV w.)

- ich : nich - ich - forma powstała po zaniku nagłosowej j, - nich - powstało w wyniku preintegracji i absorpcji morfologicznej

- ją : nią - ją - dziedziczone, nią - powstało w wyniku preintegracji i absorpcji n-

- ja : mnie - dziedzictwo pie.

35.   Deklinacja złożona przymiotnika: geneza, funkcja składniowa i procesy upraszczające.

Funkcja: złożona - sygnalizowanie określoności, gdy coś znamy lub mówimy o tym kolejny raz, przydawka.

Odmiana złożona - scalenie odmiany rzeczownikowe z występującym po niej zaimkiem anaforycznym. Do końcówek dodawano zaimek anaforyczny: jь, ja, je w odpowiednim przypadku.

• Procesy, które doprowadziły do wytworzenia odrębnej deklinacji przymiotnikowej.

• Haplologia - ucięcie / redukcja dwóch takich samym lub podobnych liter w jedną, np. dobryjejě ≥ dobryjre; pěšąjeją ≥ pěšąją; staryjeje ≥ staryje

• Kontrakcja - ściągnięcie dwóch samogłosek rozdzielonych j, np. dobra + jego ≥ dobrego, dobrąją ≥ dobrą; pěšujemu ≥ pěšemu

• Analogia do innych, krótszych postaci tematu fleksyjnego

Formy deklinacji złożonej powstały z połączenia dawnych prostych (rzeczownikowych) przymiotnika z odpowiednimi formami zaimka anaforycznego.

Odmiana zaimkowa powstała z konieczności gramatycznego odróżnienia przymiotnika od rzeczownika (w odmianie prostej końcówki były takie same). Powstaniu tej odmiany sprzyjała wyjątkowa postpozycja zaimka anaforycznego. Ze zrośnięcia się form odmiany prostej przymiotnika z odpowiednimi składniowo formami zaimka anaforycznego powstały tzw. formy złożone, które ulegały powolnej ewolucji już na gruncie ps., a następnie na gruncie polskim.

• Istniejące obocznie formy proste (Żywotne do końca XVI w.) i złożone przymiotnika zaczęły się różnicować semantycznie:

- formy proste - charakter nieokreślony,

- formy złożone - charakter określony

• Różnicowały się także po względem funkcji, które mogły pełnić w zdaniu:

- formy proste - funkcja orzecznika

- formy złożone - funkcja przydawki

• Ewolucja odmiany złożonej w języku polskim:

- wyodrębnienie się (na wzór rzeczownika) kategorii żywotności.

- wyodrębnienie kategorii męskoosobowości w plurale

• Relikty odmiany prostej:

a) przymiotnik: zdrów, pełen, wart

b) przysłówki: cicho, zdrowo, dawno

36.   Deklinacja prosta przymiotnika: typ odmiany, funkcja składniowa, formy reliktowe we współczesnej polszczyźnie.

FUNKCJE: prosta - sygnalizowanie nieokreśloności, gdy mowa o kimś p oraz pierwszy lub jest to nam nieznane, orzecznik.

ODMIANIA PROSTA:

- r. m. i r. n ≥ deklinacja I -o-

- r. ż ≥ deklinacja III -a-

Relikty:

- proste (krótkie): wart, kontent, rad

- proste oboczne do długich: wesół, zdrów, gotów, łaskaw

- archaizmy w tekstach religijnych (umęczon, pogrzebią)

- formy przysłówków od przyimków (mił-o, słab-o)

- formy przysłówków złożonych (z bliska, bez mała)

- wyrażenia przyimkowe (po cichu, po prostu)

- rzeczownik dobro, zło, święto

- nazwy kobiet od nazwiska zawodu (starościna, zarębina)

- nazwy miejscowe - ów, owa, owo, in, yn

37. Czy morfem -ście występujący w liczebnikach dwieście i dwanaście jest tego samego pochodzenia? Uzasadnij odpowiedź.

W psł. nie było liczebników, ale słowa oznaczające ilość:

- jeden pewien, jakiś - odmienny stare znaczenie zaimka

- paradygmat defektywny l. podwójna dwa

12 = 10 + 2; o 2 więcej niż 10; 2 nad 10

12 - *dъva na desęte > dva na ӡ'eśęće > dvana ӡ'eśće > dvana ӡ'će > dvanaćće > dvanaśće

- uproszczenie formy desęte

dwanaście - dwunastu ślad odmiany 1 członu; teraz odmienia się 2 człon

XIXw. - wykształcenie się kategorii liczebnikowej

dv'eśće 2x100

M¹. *sъto M². sъt- ě M³. sъta

D³. sъt-ъ

*dъvě sъtě

To nie to samo pochodzenie.

20-40 - z 10 w zw. zgody

50 < - z 10 w zw. rządu

38.   Przedstaw i zilustruj przykładami z Pspuł (psalm 7) dawny podział czasowników na koniugacje i klasy koniugacyjne

- jest - V kon. , atematyczna, 3 os. l.p

- posilający - im. cz. teraźniejszego czynny, kon. IV -i-

- śpiewał - nowa, -am, -asz

- mylczenye - IV kon. -ě- ≥ a (po j, č, š , ž)

- jesm - V kon. , atematyczna

- zbaw - IV kon. -i-

- przeszlayduyęczych - im. cz. teraźniejszy czynny

- uchoway - nowa, -am, -asz, dawna III jo/je, -ou-,-a-

- ulapyl - III jo/je -a-

- uczynyl - II no/ne

- spadl - nowa, am/asz

40.   Przedstaw genezę współczesnych końcówek czasu teraźniejszego.

Zmiany od epoki ps.:

- zanik przyrostka tematycznego

- zmiany fonetyczne

- upodobnienia na zasadzie analogii

Rozwój dzisiejszych form praesentis:

1 sg *-ą ≥ -ę (kon. V: *-mь ≥ -m)

2 sg * - šь ≥ sz (kon. V: *si ≥ s, prawdopodobnie na zasadzie analogii)

3 sg * - tь ≥ ø

1 pl * -mъ ≥ stp. -m≥ -my (pod wpływem zaimkowego osobowego „my”)

2 pl *-te ≥ -cie

3 pl -ątъ|| -*ętъ ≥ ą

W koniugacji I przyrostek tematyczny - miękczył poprzedzającą spółgłoskę. W koniugacji II czasowniki z rdzeniem zakończonym na spółgłoskę ulegają zmiękczeniu i wchłaniają tematyczną j. Wobec tego trudno nieraz te czasowniki odróżnić od czasowników koniugacji I. Te jednak w 1 os. l.p. mają przed końcówką zawsze spółgłoskę twardą (niosę, biorę).

Zmiany analogiczne spowodowały przesuwanie czasowników z jednej koniugacji do drugiej (najczęściej z najmniej produktywnej do produktywnej), odbyło się to na zasadzie podobieństwa bezokolicznika.

Upowszechnienie końcówki -my dla odróżnienie jej od 1 asg wprowadzono za zasadzie analogii do zaimka osobowego my.

- niosę - l. p 1. * -ą ≥ -ę - zgodnie z ewolucją nosową

- niesiesz - 2. * -šь ≥ -e/ i sz - preintegracja, ewolucja jerów w wygłosie, depalatalizacja spł.

- niesie - 3. * -tь ≥ ø ale potem i/e z dowolnego przyrostka

- niesiemy - l.mn. 1. *mъ ≥ e/i m ≥ e/i my - zanik jeru, nowa ukształtowana pod wpływem zaimka 1 os. l. mn `my'

- nieście 2. *-te ≥ i/e/a cie - preintegracja i polska palatalizacja

- niosą 3. * -ątь ≥ -ą - zanik wygłosu form ps.

41.   Omów przyczyny i mechanizm powstawania koniugacji -am, -asz.

Powstanie koniugacji -am, -asz to największa zmiana w obrębie koniugacji na gruncie polskim. Okazała się ona bardzo produktywna. Uformowała się pod wpływem nielicznych czasowników koniugacji V, uległy jej liczne czasowniki koniugacji III. O dawnej przynależności tych czasowników koniugacji III świadczy dzisiaj forma 3 pl. zakończona na -ją. Do XV w. czasowniki te odmieniały się według swojej pierwotnej odmiany. W Psałterzu Floriańskim zdecydowanie dominuje już odmiana

-am, -asz, chociaż jeszcze w XVI w. pojawią się dawne formy. Koniugacja -am, -asz powstała drogą analogii morfologicznej, która nie byłaby jednak możliwa bez fonetycznego procesu kontrakcji w czasownikach koniugacji III we wszystkich formach oprócz 1 sg i 3pl, gdzie kontrakcja nie była możliwa (prawdopodobnie hamowała ją końcówka).

Nowy, ściągnięty temat wprowadzono następnie do 1 sg, gdzie drogą analogii dodano końcówkę -m, z koniugacji V, stąd: znam jak dam, umiem jak wiem.

-znam, umiem - pierwotnie III -jo/-je. Kontrakcja w 2 i 3 os. l.p oraz 1 i 2 l.mn na ich podstawie stworzono nową 1 l.p znaję ≥ znam (bez zmian w 3 os. l.mn.)

42.   Formy trybu rozkazującego w ps. i stp., np. Bogurodzicy.

Tryb rozkazujący kontynuuje prasłowiański tryb życzący(optativus), którego cechą był dyftong -oi (drugie) ≥ ĕ(drugie). (i drugiego rzędu było wykładnikiem, zaczęło ginąć najpierw w tam, gdzie nie było akcentowane).

Już w okresie przedpiśmiennym polszczyzna uogólnia -i w liczbie mnogiej. W związku z tym w części czasowników doszło do zlania form rozkaźnika czasu (np. chwalimy, chwalicie). Rozróżnienie przywrócono po zaniku -i- w śródgłosie. Wcześniej jednak zanikło nieakceptowane -i- w liczbie pojedynczej, później również to, na które padał akcent. Stąd w staropolskich zabytkach pojawiają się równoległe formy z -i oraz bez -i:

-i: zyszczy, spóści, raczy (Bogurodzica)

Bez -i: słysz, usłysz, napełń

Opuszczenie -i w l.mn i dualu nastąpiło na drodze analogii. Do XVI w. takie formy upowszechniły się. Później na wzór czasowników typu: bij, myj, znaj z etymologiczną jotą, dodawano do rozkaźnika jotę(chodziło o to, by tryb rozkazują kończył się spółgłoską miękką)

43.   Omów zmiany w bezokoliczniku i ich przyczyny.

Prasłowiański infinitivus miał końcówkę *-ti, która na gruncie polskim przeszła w -ci. Końcówka -ci była archaizmem już staropolszczyźnie. Powstanie poszczególnych zakończeń polskiego bezokolicznika:

*-ti ≥ *-ci ≥ *-ć

*-k, g + *-ti ≥ *-c, np. * pekti ≥ piec, * mogti ≥ móc

*d, t + *-ti ≥ *-sti ≥ *-ść, np. *vedti ≥ * vesti ≥ vieść, *pletti ≥ *plesti ≥ *pleść

w j. stpl. * -ti

- c' -ći

(rzec', piec') (nieści, znaći)

przedpolska palatalizacja polska palatalizacja t' ≥ c'

grup *-gt'. -kt' ≥ -c', polskie zabytki notują formy bez -i !

a następnie depalatalizacja ich skrócenie to zapewne wynik

XIV-XV w. ≥ rzec, piec akcentu inicjalnego (tak, jak w trybie

rozkazującym i form rzec' ≥ rzec)

- ść * plet-ą ≥ plotę * ved-ą ≥ v'odę (fałszywy przegłos)

* plet -ti ≥ ples-ti ≥ pleść *ved-ti ≥ vet-ti ≥ ves-ti ≥ v'eść

Powstanie form iść, dojść:

*itti ≥ * iti ≥ stp. ić ≥ iść (powstaje w XVI w. na wzór wiodę : wieść)

na- + *iti ≥ najć; do- + *iti ≥ dojć; u- + *iti ≥ ujć - w tych przekładach rdzenne `i' traci spółgłoskowość, powstają formy: najść, dojść, ujść analogicznie do iść, którego końcówka ukształtowała się w XVI w. na wzór: wieść, pleść.

44. Do jakich dawnych koniugacji należały czasowniki? Zrekonstruuj ich psł. bezokoliczniki oraz formy I i II osoby l. poj.

• kłaść

kładę < *klad- ǫ < *klad - o - m

kłaӡ'eš < *klade-šь (< kladexь) I o/e

kłaść < *klaski < *klad - ti < klatki upodobnienie pod wzgl.dźw. d t; rozpodob. pod wzgl. sposobu art. ts

• móc < *mogti

mogę < *mogǫ

možeš < *mogexь I o/e

• puścić < *pustiti

puščę <*pustią

puśćiš < *pustišь IV jo/je

• widzieć < *v'iděti widział a:e = ě

v'i3ę <*vid-ją klasa ě, które przeszło w a

v'i3'iš < *v'idišь IV

• wiedzieć < v'e3'eć < *v'ěděti

v'em < *ved - mь

v'eš < *věd - si (š) V być, jeść, dać, wiedzieć

• dźwignąć - 3'v'ignąć < *dv'ignąti

3'v'ignę < *dv'igną II no/ne

3'v'igńeš < *dv'ignexь

• znać < *znati

znam < *znają m z atematycznej

znaš < *znaješь V nowa polska atematyczna, klasa 0

45.   Na przykładach z Kśw. i Psfl. zreferuj budowę i ewolucję form czasu przeszłego złożonego.

Czas przeszły złożony(praeteritum) składa się z imiesłowu czasu przeszłego czynnego II(participium praeteriti activi II), zakończonego przyrostkiem tematycznym - l ≥ -ł i końcówkami fleksyjnymi, oraz z odpowiednich form osobowych słowa posiłkowego `być' w czasie teraźniejszym.

Do końca XIII w. miał on postać zgodną z dziedzictwem prasłowiańskim:

a) dla rodzaju męskiego:

1. singularis: niósł jeśm, jeś, jeść

2. pluralis: nieśli jesmy, jeście, są

3. dualis: niosła jeswa, jesta, jesta

b) dla rodzaju żeńskiego:

1. singularis: niosła jeśm, jeś, jeść

2. pluralis: niosły jeśmy, jeście, są

3. dualis: nieśle jeswa, jesta, jesta

c) dla rodzaju nijakiego:

1. singularis: niosło jeśm, jeś, jeść

2. pluralis: niosła jesmy, jeście, są (od XIV w. niosły jesmy, jeście, są)

3. dualis: nieśle jeswa, jesta, jesta

Od XIV w. widoczna jest tendencja do przekształcania form czasu przeszłego z form złożonych (dwuwyrazowych) w proste (jednowyrazowe):

W 3 os. sg i pl słowo posiłkowe (jest, są) całkowicie zanikło, w wyniku czego forma imiesłowy zaczynała pełnić funkcję odpowiedniej formy osobowej.

W 1 os. sg słowo posiłkowe skracało się -eśm||- śm i łączyło się z imiesłowem albo z innym wyrazem w zdaniu w postpozycji.

W 2 os. sg słowo posiłkowe skracało się do -eś||-ś

W 1 os. pl słowo posiłkowe skracało się do -smy, które pod wpływem 1 i 2 os. sg i 2 os. pl ≥ -śmy

W 2 os. słowo posiłkowe skracało się do -ście

W 1,2,3 os. dualis słowo posiłkowe skracało się odpowiedni do -swa i -sta.

Efekt zmian:

Sg. 1. jeśm ≥ -eśm|| śm `być' w cz. teraźniejszym:

2. jeś ≥ -eś||-ś l.p: 1. jeśm

3. jest ≥ ø 2. jeś

PL: 1. jesmy ≥ -śmy ≥ -śmy 3 . jeść/je/jest

2. jeście ≥ -ście

3. są ≥ ø l.mn.: 1. jeśm(y)

Du: 1. jeswa ≥ -swa 2. jeście

2. jesta ≥ -sta 3. są

3. jesta ≥ -sta

Do końca XV w. żyją obok siebie formy pełne i skrócone.

Rys rozwoju koniugacji polskiej na przykładzie wybranych tekstów:

Kazania świętokrzyskie:

- złożone formy czasu przeszłego: jest stała, jest otwodziła, pobił jest

- skrócone formy czas przeszłego: obiązał się, się narodził, uznali, pospieszyli, poklękali, wstąpili(zanikł `jest'), stąpił

Psałterz floriański:

- formy złożone: zgrzeszył jeśm, czynił jeśm, począł jeśm się, miłował jeś, zjawił jeś, seszli są, seschły są, bit jeśm, zeschło jest, jeśm zapomniał, ustawił albo złożył jest

- formy skrócone: poczeła, oblekł się

46.   Ukaż fleksyjną aktywność słowa posiłkowego być i genezę form czasu teraźniejszego jestem, jesteś...

Słowo posiłkowe być wchodziło w skład:

czasu przeszłego: palatalizacja II + `być' w cz. przeszłym, np.: zrobił jeśm był ≥ zrobiłem, posadził był, był posadził

form czasu przyszłego: palatalizacja II + `być' w cz. przyszłym, np. będę sadził, sadził będzie

form trybu warunkowego: palatalizacja II + `być' w trybie warunkowym (sg: bimъ, bi, bi, bimъ, biste, bą), zastąpione przez formę aorystyczną (sg: bych, by, by; pl: bychom, byście, bychą). W zabytkach już jako aoryst.

Geneza czasu teraźniejszego słowa `być':

jesmъ ≥ jest + jeśm ≥ jest|em

jesi ≥ jest + jeś ≥ jest|eś

jestъ ≥ jest || jeść || je ≥ jest|ø

jesmъ ≥ jst + jeśmy ≥ jeste|śmy

jeste ≥ jest + jeście ≥ jeste|ście

sątъ ≥ są ≥ są| ø

Być w składzie:

1) cz. przyszły - być w przyszłości + inf. / im. cz. przyszłego czynnego- będę chwalić/chwalił

2) cz. przeszły - być w teraźniejszości + im. cz. przeszłego czynnego
+ końcówka fleksyjna - niósł, jeśm

3) cz. zaprzeszły - cz. przeszły, złożony + im. cz. przeszłego czynnego, słowa być - zrobił jeś był

4) tryb warunkowy - być w aoryście + im. cz. przyszłego czynny - bych spadł

Od XV w. stopniowe upodobanie do form odmiany w czasie przeszłym. Ostateczne formy: sg: bym, byś, by; pl: byśmy, byście, by.

Odmiana staropolska do XVI w., potem nowa oparta na nowych formach czasu przeszłego: temat z 3 os. l.p + ruchome końcówki cz. przeszłego

48.   Na przykładach z wybranego tekstu omów genezę i rozwój czasu przyszłego prostego i złożonego.

Czas przeszły:

• Prosty - tworzony od czasowników dokonanych; formalnie równy teraźniejszego(te same końcówki) - ubiją, napiszą, uczynię, napiszę

• Złożony - może mieć dwojaką postać:

1) bezokolicznik + czas przyszły słowa posiłkowego `być', np. będę chwalić - futurum primum

2) imiesłów czasu przeszłego czynny II (elowy) + czas przyszły słowa posiłkowego `byś', np. będę chwalił - futurum exactum

W psł. Tworzono czas przeszły złożony poprzez odpowiednią formę osobową czasowników posiłkowych, np. *imĕti, * načęti, xotěti + bezokolicznik danego czasownika

W związku z ewolucją kategorii aspektu, formalny czas teraźniejszy czasowników dokonanych jest pod względem funkcjonalnym i znaczeniowym ich czasem przyszłym(uczynię, napiszę, pochwalę). Są to formy syntetyczne.

49/50.   Omów genezę dzisiejszych imiesłowów: przymiotnikowych (czynnego i biernego) i przysłówkowych (uprzedniego i współczesnego).

Główne tendencje rozwoju imiesłowów w języku polskim- adwerbizacja i adiektywizacja. Zmiany zapoczątkowane w okresie staropolskim

Imiesłów przymiotnikowy

* Czynny: * Bierny:

- powstał z form złożonych(zaimkowe) - powstał z form złożonych(r. m, r. ż, r. n)

im. cz. teraźniejszego (-ący, -ąca, - ące) im. cz. przeszłego (-ty, -ta, -te, -ny, -na,-ne)

Imiesłowy przysłówkowy

*Uprzedni *Współczesny

- powstał z im. cz. przeszłego, czynnego - powstał z form prostych(rzeczownikowe)

(- wszy, -łszy) im. czasu teraźniejszego, czynny (-ąc)

---