O języku Biernata z Lublina (T. Skubalanka)
Być może studiował na Akademii Krakowskiej. Na pewno był pisarzem na dworach (służył m.in. u Kallimacha), na których spełniał też obowiązki lekarza. Przyjął święcenia kapłańskie, ale z wieloma naukami Kościoła nie zgadzał się. Z pochodzenia mieszczanin.
Autor modlitewnika prozą Raj duszny (1513, parafraza z łacińskiego oryginału), będącego pierwszą dochowaną drukowaną polską książką .Wydał też tom wierszem Żywot Ezopa Fryga (1522, wg przekładu łacińskiego), zawierający tytułowy poemat o szlachetnym i mądrym niewolniku greckim oraz zespół bajek narracyjnych o charakterze alegorycznym. głoszących wiedzę o świecie wysnutą ze zdrowego rozsądku, czasem o charakterze plebejskim. Choć dał w Raju dusznym (tj. 'duchowym', dla duszy) żarliwe modlitwy, był autorem krytycznym wobec Kościoła hierarchicznego. Był również przeciwnikiem stosowania kary śmierci. Jest ważnym pisarzem wczesnego renesansu. Współtworzy nurt tzw. literatury błazeńskiej. Jako poeta pisze wyrazistym, plastycznym stylem, stosuje model wiersza bliski już sylabizmowi, tzw. sylabizm względny.
W systemie językowym Biernata zauważyć można pozostałości gramatyki średniowiecznej:
stałe używanie liczby podwójnej (np. dwie drodze, dwie fidze, dwu młodzieńcu)
czasu przeszłego złożonego
rozkaźnika -i
przeżytkowe formy fleksyjne (chyba bardziej formy niż wyrazy, np.: gomon 'hałas',
'koga 'okręt
szczególny linearny typ narracji (widoczny w Żywocie Ezopa); prymitywizm tego toku narracji polega na braku elipsy, braku selekcji składników tekstu
średniowieczny weryzm opisu: nie jest tu rzeczą przypadkową, że Ezop jest równie odrażająco brzydki jak Marchoł, jak śmierć ze średniowiecznego moralitetu
klauzule wersów zbiegają się w tym stylu wierszowania z zakończeniami struktur składniowych
rymy są w dużej mierze „częstochowskie”, tzn. wyrazami rymowymi są tożsame formy gramatyczne
Dość często u Biernata formy rzeczownikowej odmiany przymiotników i imiesłowów typu prętek „prędki”, smucien, świebodzien. W całym XVI wieku formy odmiany rzeczownikowej imiesłowów były bardzo częste, rzadziej występowały w tych formach przymiotniki, ale i one się zdarzają, jak pilen, wdzięczen.
Co do rzekomo typowo średniowiecznej formy 2 os. l.poj. rozkaźnika z końcówką -i (-y), to jest form idzi, raczy, warto zauważyć, że 1) nie są one znów tak częste u Biernata (np. idź występuje 9 razy, idzi 5), 2) trafiają się czasem w rymie, co każe ich traktować z nieufnościa. Wg danych z S Pol w XVI w. bezwzględnie przeważa forma bez -i (-y)
form czasownikowych jest ogółem 16, tylko w Żywocie i w bajkach 1 osoba występuje 7 razy, np. wydziewa, ale 4 razy w rozkaźniku, np. powiedajwa; 2 osoba - 2 razy: sromocita, obchodzita, 3 osoba - 4 razy: -sta założyła. Materiał zawarty w SPol pokazuje dużą rzadkość tych form u pisarzy XVI wieku.
na uwagę zasługują formy czasu przeszłego złożonego, takie jak jest zapytał, jest żałował, są ułapili. Formy te zdarzają się jeszcze w tekstach XVI wieku, zwłaszcza u Opecia, ale w ogóle są dość rzadkie.
Wiele trudności w rozwiązywaniu problemów językowych dzieł Biernata pochodzi stąd, że dzieła te są tłumaczeniami. Ziomek stwierdza: „Biernat jest pierwszym polskim paremiografem, pierwszym polskim pisarzem, który docenił ideową i artystyczną wartość przysłowia”. Z całą pewnością wśród przysłów w dziele Biernata mamy niewątpliwie kalki, tak np. z łacińskiego Medice, cura te ipsum powstaje polskie „ Lekarzu, uleczy się sam”. Mimo to wiele przemawia za tym, że tzw. przysłowia w bajkach Biernata były po części oryginalnymi tworami tłumacza, który stawał się w trakcie pisania autorem.
Przysłowia nie stanowią jedynego wskaźnika potoczności stylu Biernatowego, choć typowych synonimów potocznych mamy w tych bajkach niezbyt wiele. Należą tu: nędzna głowo 119, sto wołowych gnatów 122, zełgać 123, baba 131, burda 160, i gówna mu nie wadzą 165.
spotyka się także trochę charakterystycznej, potocznej frazeologii. Potoczny charakter mają także emocjonalne epitety i tytuły: miły lewku, synowie mili, siostry łaskawe, a także zagęszczone w tekście zdrobnienia: główka, grzebyczek. Pisarz umie przy tym różnicować słownictwo. W zależności od tematu bajki pojawiają się w niej terminy prawnicze: żałować się 'skarżyć na kogo”, dać się na sędziego, pojednać się (w bajce Wielcy złodzieje małe wieszą), gospodarskie rolnicze: pole, gospodarz, wojskowe i wojenne: męstwo, przegrać bitwę itp.
Wnioski z tych zestawień płynące każą nam widzieć w stylu Biernata przykład świadomej uprawy języka. Niewiele tu wulgaryzmów, dosadności, niewiele typowej „barwnej” frazeologii potocznej. Nie widać w bajkach dominowania jednej określonej barwy stylistycznej oprócz stonowanej, zneutralizowanej w efekcie potoczności.
Zapożyczenia Biernata z czeskiego, zaledwie kilka wyrazów: krotochwila, dufać, nowotny
Zapożyczenia Biernata z łaciny: zaledwie kilka wyrazów: gunia, koga 'okręt', brzoskinia 'brzoskwinia', delfin, lawa, natura, persona. Grupa ta odznacza się pewną niespójnością, jednakże większość przykładów to wyrazy powszechnie używane i w średniowieczu, i w XVI w. w całej Europie.
Zapożyczenia Biernata z niemieckiego: zaledwie kilka wyrazów: drab, folgować, mularz, pancerz, pudło, ratować, rota, szaflik, zmistrować.
Zapożyczenia Biernata z ruskiego: szereg przykładów: bohatyr, bojar 'wielki pan magnat', cap 'kozieł', duma 'myśl', zbroja 'broń'
Jak na początki polskiego języka literackiego zdumiewa wyjątkowa czystość tej polszczyzny. Język Biernata, ujęty w ramy stylu artystycznego, okazuje się rezultatem literackiego kształcenia, nawiązania do tradycji, a zarazem świadectwem własnej inwencji autora. Literackość, normatywność języka tego mieszczańskiego syna motywuje zarówno wykształcenie i bywałość w wielkim świecie, jak i charakter samego środowiska, z którego wyszedł.
Twórczy jest stosunek Biernata do folkloru . Mamy też, zwłaszcza w bajkach, inne przykłady artystycznego kształtowania języka, a więc np. świadectwo doboru synonimów: łgać, baba, obok: kłamać, niewiasta. Przy braku na ogół poetyckiego obrazowania pojawia się nagle w tekście typowy dla renesansu metaforyczny epitet złożony, kiedy mowa o dzbanie: „A tenci był przezroczysty, Z długą szyją, wąskousty”.
Obok alegorii, przenośni sferycznych (np. bracie wilku, bracie psie) i przekształconej potoczności trzecią zasadą strukturalną, kształtującą styl artystyczny bajek pozostaje prostota.