Literatura średniowiecza, renesansu i baroku
5. Charakterystyka literatury religijnej. Kazania jako pierwsze zabytki języka polskiego. Przekłady Pisma świętego i psałterzy. Wzorzec średniowiecznego bohatera w żywotach świętych. Pieśni religijne - ich walory literackie.
A.
Ważnym zabytkiem języka polskiego obok pieśni Bogurodzica i dokumentu Dagome iudex są kazania. Do najsłynniejszych dzieł tego gatunku należą Kazania Świętokrzyskie. Do naszych czasów dochował się w postaci 18 pergaminowych pasków pochodzących z czterech kart obszerniejszego rękopisu, wykorzystanych wtórnie przez introligatora do oprawy łacińskiego kodeksu z XV stulecia. Kodeks ów, spisany być może w klasztorze Bożogrobców w Miechowie, znalazł się potem w bibliotece benedyktyńskiego klasztoru Św. Krzyża na Łysej Górze (stąd dzisiejsza nazwa kazań). Po powstaniu listopadowym rękopis został wywieziony do Petersburga, gdzie w roku 1890 odnalazł go Aleksander Brückner, który odkrył również wspomniane paski z zapisem polskich kazań. Wydobyty z oprawy średniowiecznego rękopisu bezcenny zabytek przechowywany jest obecnie w Bibliotece Narodowej w Warszawie (nr 8001), zaś sam kodeks zaginął w czasie ostatniej wojny. Na 18 ocalonych paskach zachowało się sześć polskich kazań, jedno zachowane w całości, pozostałe jedynie we fragmentach. Są to kazania na dzień św. Michała (koniec), św. Katarzyny (całość), św. Mikołaja (początek), na wigilię Bożego Narodzenia (koniec), na Trzech Króli (początek i koniec) oraz na święto Matki Boskiej Gromnicznej (początek). Kazania świętokrzyskie, przeznaczone bez wątpienia dla odbiorcy wykształconego, pisane są prozą artystyczną, rytmizowaną i rymowaną zgodnie z zasadami średniowiecznej ars dictandi. Rękopis powstał zapewne około połowy wieku XIV, jest jednak kopią starszego oryginału z początku XIV lub nawet z końca XIII stulecia, o czym świadczą m.in. głębokie archaizmy, rozbudowany system skróceń oraz liczne błędy i poprawki kopisty (polszczyzna - regionalna odmiana małopolska). Zachowały się także inne kazania - Kazania gnieźnieńskie pochodzące z początku XV wieku. One także przynależą do grupy zabytków polskiej prozy kaznodziejskiej. Badacze sądzą, że pochodzą one z obszaru Wielkopolski, gdyż w stosowanych słowach nie pojawia się tak zwane "mazurzenie". Kazania mają charakter religijny i są zabytkiem pokazującym rodzaj polszczyzny wielkopolskiej. Inne kazania:
Obszerne polskie Kazanie na Dzień Wszystkich Świętych (In Die Omnium Sanctorum) zachowało się w łacińskim rękopisie Biblioteki Kapitulnej w Pradze z połowy XV wieku. Poprzedza go polski przekład fragmentu Ewangelii św. Mateusza o błogosławieństwach. Cały zabytek wykazuje mazowieckie cechy językowe.
Jan z Szamotuł (ok. 1480-1519), zwany Paterkiem (przez pewien czas przebywał w zakonie bernardynów), był profesorem Akademii Krakowskiej oraz kaznodzieją przy kościele Św. Anny w Krakowie. Spośród trzech przypisywanych mu kazań maryjnych - dwóch o Niepokalanym Poczęciu i jednego o Narodzeniu Maryi Panny - tylko pierwsze i trzecie bez wątpienia wyszły spod jego pióra. Kazania powstały w latach 1506-1518, a zachowały się w sporządzonej niewiele później kopii (Książnica Miejska w Toruniu). Wszystkie posiadają formę średniowiecznych traktatów scholastycznych, dowodzących prawdy o Niepokalanym Poczęciu Maryi na podstawie argumentów biblijnych, patrystycznych, spekulatywnych, liturgicznych i apokryficznych.
Peregryn z Opola ((1260/1270 - ok. 1333) - Na święto Objawienia pańskiego, Kazanie na Wielki Piątek
B.
Wybrane przekłady na język polski (Pismo św. i psałterze):
Psałterz floriański - to najstarszy polski przekład psalmów. Zawiera teksty psalmów po łacinie, z przekładem niemieckim i polskim. Napisany przez trzech autorów, pochodzi z przełomu XIV i XV wieku. Przekładu polskiego dokonano z łaciny, posiłkując się tłumaczeniem czeskim. Jego nazwa pochodzi od opactwa Sankt-Florian w Austrii, gdzie w XIX wieku został znaleziony.
Psałterz puławski - zawiera drugie staropolskie tłumaczenie psalmów. Rękopis, będący odpisem z nieznanego dziś oryginału, pochodzi prawdopodobnie z początku XVI wieku; oryginał powstał co najmniej pół wieku wcześniej. Nazwa pochodzi od Puław, gdzie rękopis był przechowywany w wieku XIX.
Biblia królowej Zofii albo szaroszpatacka - to zachowana część pełnego staropolskiego przekładu Biblii, którego dokonano z łaciny w I połowie XV wieku. Dziś znany jest niecały tom pierwszy, zawierający znaczną część Starego Testamentu. Tom drugi, z wyjątkiem kilku kart, zaginął. Nazwy przekładu nawiązują bądź do imienia ostatniej żony Władysława Jagiełły, dla której prawdopodobnie Biblię przetłumaczono, bądź do miejscowości na Węgrzech, gdzie w wieku XIX została odnaleziona.
Biblia Leopolity (Kraków 1561) - to pierwsze pełne wydanie przekładu Biblii przeznaczone dla katolików. Tłumacz bądź tłumacze nie są znani, nazwa zaś pochodzi od głównego redaktora przekładu - Jana Leopolity, profesora Akademii Krakowskiej. Ponieważ wkrótce po wydrukowaniu tej wersji Biblii sobór trydencki nakazał przy tłumaczeniu Pisma Świętego na języki narodowe trzymać się ściśle łacińskiego tekstu Wulgaty, dość wolny przekład Biblii Leopolity nie uzyskał aprobaty kościelnej i został zapomniany.
Biblia Jakuba Wujka - to katolicki przekład całej Biblii na język polski, opublikowany w 1599 roku. Najpopularniejszy przez wieki - aż do tzw. Biblii Tysiąclecia.
Przekłady dysydentów całego Pisma Świętego w dawnej Polsce to: Biblia brzeska lub Radziwiłłowska (Brześć 1563); Biblia Szymona Budnego lub nieświeska (Nieśwież 1572); Biblia Gdańska (Gdańsk 1632), która stała się tekstem kanonicznym dla polskich protestantów.
C.
Średniowiecze wykształciło pewne wzorce osobowe, ideały postaw i zachowań ludzkich. Były one rozpowszechniane przez ówczesną literaturę jak również znajdowały swoje odbicie w podaniach i legendach. Ówcześni ludzie często utożsamiali się z tymi wzorcami, a swoim postępowaniem naśladowali zachowania "mistrzów".
W średniowieczu wykształciły się wzorce osobowe na dwóch płaszczyznach: religijnej i świeckiej. Do wzorców religijnych należały dwa modele: ascety i świętego. Przykładem postawy ascety jest postać św. Aleksego, a świętego - Franciszek z Asyżu.
Pierwszy z nich był kreowany w utworach hagiograficznych, tzn. żywotach świętych, np. Legendzie o św. Aleksym. W dziele tym św. Aleksy ukazany jest jako człowiek, który rozdał cały swój majątek. ubogim, a sam postanowił żyć w nędzy i ubóstwie, z dala od rodziny i najbliższych, na progu kościoła w nieustającej kontemplacji i modlitwie. Według legendy po jego śmierci dzwony same dzwoniły, a ciało nabrało cudownych właściwości leczniczych. W postaci Aleksego ukazane są wszystkie cechy charakterystyczne dla ascety, tj. ubóstwo, umartwianie się, modlitwa, kontemplacja, uwielbienie Boga, skromność, pokora oraz wyrzeczenie się wszelkiego dobrobytu. Aleksy oprócz przestrzegania przykazań kierował się również średniowiecznymi hasłami, m.in. Ora et Labora - Módl się i pracuj oraz Memento mori - Pamiętaj o śmierci.
Następną postacią będącą wzorem postawy średniowiecznej jest św. Franciszek z Asyżu. Jego dzieje poznajemy w utworze pt. Kwiatki św. Franciszka. Postać ta prezentuje filozofię opartą głównie na prostej i radosnej umiejętności cieszenia się z życia, poświęceniu Bogu i innym bliźnim. Św. Franciszek podobnie jak św. Aleksy rozdał swój majątek ubogim, żył w ubóstwie, lecz w przeciwieństwie do niego nie propagował umartwiania się. Głosił, że każde stworzenie jest piękne i dobre, tylko, że to dobro trzeba w nim odnaleźć, że Bóg jest we wszystkich stworzeniach, a człowiek powinien wielbić świat i miłować Boga.
Mówiąc o postaciach świętych warto wspomnieć o św. Stanisławie (jako przykład polski). Autorem żywota św. Stanisława znanego w dwóch wersjach, krótszej Vita minor i dłuższej Vita maior jest Wincenty z Kielczy. Żywot mniejszy służył celom kanonizacyjnym, Żywot większy natomiast, będący jego rozszerzeniem został spisany kilka lat po kanonizacji podkreślał znaczenie świętego Stanisława w historii Polski i posiadał wymowę polityczno-ideową. Mistrz Wincenty propagował w tym dziele zjednoczenie rozbitej na dzielnice Polski (symboliczne zrośniecie się ciała świętego).
Wzorcami świeckich postaci średniowiecznych byli znani ówcześni sławni rycerze i królowie. Im to poświęcano szereg utworów sławiących ich czyny.
W Pieśni o Rolandzie spotykamy zarówno bohaterskiego rycerza Rolanda jak i sławnego króla franków Karola Wielkiego. Roland w tym utworze posiada wszelkie cechy osobowe idealnego rycerza. Jest on waleczny, honorowy, szlachetny, wierny swojemu królowi, gotowy poświęcić swoje życie w obronie wiary i ojczyzny.
Natomiast Karol Wielki to władca doskonały. Król mądry, o silnej osobowości, odważny, troskliwy o swoich podwładnych, sprawiedliwy, walczący nieugięcie z saracenami w obronie chrześcijaństwa.
Podobnymi cechami opisał Gall Anonim w Kronice polskiej naszego króla Bolesława Chrobrego. Nasz władca również był człowiekiem pobożnym, sprawiedliwym, dbającym o rozwój kraju, również niosący "krzyż" wśród pogan.
D.
Pod koniec VIII stulecia w Galii zaczęły powstawać tzw. tropy - krótkie wstawki tekstowe podkładane pod melodie śpiewów liturgicznych, zwłaszcza Kyrie eleison i Alleluja. Układano je prozą retoryczną lub wierszem, początkowo po łacinie, później również w językach narodowych. Powstawały w ten sposób krótkie pieśni, samodzielne treściowo, ale wykonywane zawsze przy określonym śpiewie liturgicznym. Pieśni religijne w językach narodowych zrodziły się w ramach liturgii i na podłożu łacińskich śpiewów liturgicznych (tropów i sekwencji) w odpowiedzi na zapotrzebowanie nie rozumiejącego łaciny ludu.
Najbardziej rozwiniętymi formami tropów były tzw. sekwencje (prozy). W ogromnym uproszczeniu można powiedzieć, że są to pieśni powstałe w wyniku podkładania tekstu pod melodię śpiewu Alleluja przed lub po Ewangelii. Z czasem usamodzielniły się one i rozrosły do postaci długich, misternie skomponowanych pieśni liturgicznych przeznaczonych na określone święta. Żywszy rozwój tego gatunku przypada u nas dopiero na w. XIII, kiedy to powstają m.in. sekwencje o św. Stanisławie przypisywane dominikaninowi Wincentemu z Kielczy (jedna z nich uważana jest za pierwowzór hymnu Gaude, mater Polonia). Twórcami łacińskich sekwencji w XIV i XV w. byli m.in. Jan Łodzia z Kępy, Adam Świnka z Zielonej i Marcin ze Słupcy. Wątki hagiograficzne rozwijane były w bardziej rozbudowanych cyklach utworów lirycznych, zwanych oficjami rymowanymi (np. oficjum rymowane ku czci św. Stanisława przypisywane Wincentemu z Kielczy składa się z 34 utworów - antyfon, responsoriów i hymnów). Łacińska twórczość sekwencyjna odegrała ogromną rolę w procesie kształtowania się liryki religijnej w języku polskim: wprowadzała europejskie schematy rytmiczne i stroficzne, dostarczała wzorców gatunkowych, leksykalnych i topicznych.
Zasadniczymi barierami opóźniającymi rozwój pieśni religijnej w języku polskim były m.in. dominacja (w sferze liturgii nawet wyłączność) języka łacińskiego, brak wykształconych twórców rodzimych (obcość duchowieństwa), niski poziom alfabetyzacji społeczeństwa (a zatem brak potencjalnych jej odbiorców). Sytuacja ta zaczęła ulegać stopniowej poprawie dopiero od połowy XIII w., kiedy do polskich świątyń zaczęto wprowadzać zwyczaj zbiorowego odmawiania pacierza w języku ludu. Być może, jak twierdzą niektórzy badacze, jeszcze w tym samym stuleciu recytacje te zaczęły przeradzać się w melorecytacje, a później w śpiew zbiorowy.
Najdawniejsze pieśni religijne w języku polskim zaliczane są właśnie do tropów: Bogurodzica, XIV-wieczne pieśni rezurekcyjne Krystus z martwych wstał je oraz Przez twe święte zmartwychwstanie. Zapewne w XIV w. powstały również zapisane dopiero na początku następnego stulecia najstarsze polskie pieśni pasyjne (O wszego świata wsztek lud), bożonarodzeniowe (Zdrow bądź, krolu anjelski) i maryjne (Maryja, czysta dziewice). Z wieku XV pochodzi natomiast najpiękniejsza polska sekwencja - tzw. Lament świętokrzyski (Posłuchajcie, bracia miła).
Pełniejszy rozwój pieśni religijnej w języku narodowym przypada dopiero na XV stulecie. Jej twórcami są coraz liczniejsi i coraz lepiej wykształceni duchowni skupieni wokół katedr biskupich, klasztorów, dworu królewskiego i uniwersytetu. Powstające wówczas pieśni nadal zachowują ścisły związek tematyczny i funkcjonalny z liturgią; śpiewane są chóralnie przed lub po kazaniu, w czasie procesji lub podczas nabożeństw paraliturgicznych. Przeważają tłumaczenia lub przeróbki pieśni łacińskich oraz tradycyjne gatunki: tropy, sekwencje, hymny, zwłaszcza procesyjne (np. Idą królewskie proporce - przekład łacińskiego hymnu Venantiusa Fortunata). Dominuje tematyka maryjna, bożonarodzeniowa, pasyjna i wielkanocna. Do najdawniejszych, a zarazem najbardziej dojrzałych artystycznie pieśni pasyjnych należy ułożona regularnym trzynastozgłoskowcem parafraza łacińskiego hymnu godzinkowego Jezus Chrystus, Bog-Człowiek, mądrość Oćca swego. Z XV-wiecznych pieśni kolędowych wymieńmy przykładowo utwór Chrystus sie nam narodził, zaś z wielkanocnych Wesoły nam dzień nastał. Liryki maryjne z tego czasu, jak np. Mocne Boskie tajemności czy Kwiatek czysty, smutnego sierca ucieszenie, ukazując zasługi Maryi w dziele zbawienia i prosząc o wstawiennictwo u Syna, wysławiają także jej urodę w kunsztownie rozbudowanych, nasyconych symboliką biblijno-teologiczną metaforach kolorystycznych i kwiatowych.
Nowy typ pieśni religijnej, adresowanej do ludu i utrzymanej w konwencji "medytacyjnej" (rozpamiętywanie tajemnic Zwiastowania, Bożego Narodzenia, życia Świętej Rodziny, męki Chrystusa, współcierpienia Maryi i jej Wniebowzięcia) propagują w końcu XV w. przybyli do Polski w r. 1453 bernardyni, z których wywodzi się najwybitniejszy poeta religijny naszego średniowiecza, Władysław z Gielniowa.
Podsumowanie: pieśni religijne bywają niezwykle kunsztowne, zawierają liczne rozbudowane epitety i metafory, cechuje je urozmaicenie gatunków i stylów; są funkcjonalne i artystyczne, często ukazują kunszt translatorski, spełniają warunki poetyk średniowiecznych (rytm, rym itp.)