22. Zabytki języka polskiego,

1) Najstarszym zapisanym zabytkiem języka polskiego jest Geograf Bawarski (IX w.) odnotowujący w języku łacińskim m.in. nazwy plemion polskich: Wiślanie, Goplanie, Wiercanie, Lędzicy, Ślężanie, Dziadoszanie, Opolanie…;

2) Dagome iudex (około 990), dokument, w którym Mieszko I oddał swe państwo pod opiekę papieża, pojawiają się tu polskie nazwy: Kraków, Odra, Gniezno, Szczecin;

3) Kronika Thietmara, w której występuje imię polskiego władcy Bolesława Chrobrego oraz nazwy miast i rzek, np. Wrocław, Odra, Niemcza itd.;

4) Bulla gnieźnieńska (1136), sporządzona w kancelarii papieża Innocentego II, zawiera rejestr dóbr arcybiskupstwa oraz 410 wyrazów polskich, nazwana przez A. Brücknera “złotą bullą języka polskiego”, ze względu na bogactwo onomastyki, np. nazwy miejscowości, jak Łęczyca, Janowice, staropolskie imiona dwuczłonowe, np. Bogumił, Bożysław, Cieszymysł, zdrobnienia, np. Miłosz od Miłowit, Dobek od Dobiesław; przezwiska, np. Gęba, Ciołek, Kobyłka, imiona zapożyczone wraz z przyjęciem chrześcijaństwa, np. Piotr, Szymon;

5) Księga Henrykowska (1270), zawierająca dzieje klasztoru cystersów w Henrykowie koło Wrocławia oraz pierwsze polskie zdanie: “daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj” (które wypowiedział młynarz śląski do swej żony, mielącej na żarnach), dziś w Muzeum Archidiecezjalnym we Wrocławiu.

Z przełomu XIII/XIV w. pochodzą teksty literatury polskiej: Bogurodzica, arcydzieło liryki średniowiecznej, Legenda o św. Aleksym, Kazania świętokrzyskie i Kazania gnieźnieńskie, Psałterz floriański; z XV w. Psałterz puławski, Biblia królowej Zofii, Żale Matki Bożej pod krzyżem oraz teksty modlitw codziennych: Ojcze nasz, Zdrowaś Mario, Wierzę, Dekalog, kolędy, pieśni wielkanocne; w 1475 ukazał się we Wrocławiu, w oficynie drukarskiej K. Elyana pierwszy druk polski, zawierający teksty modlitw codziennych (Statua episcoporum Vratislaviensium).

Najwcześniej zapisanymi polskimi wyrazami są nazwy (plemion, miejscowości i rzek).

IX w. - GEOGRAF BAWARSKI - geograficzno - historyczny opis anonimowego autora, sporządzony w Bawarii. Rejestruje plemienne terytoria środkowej Europy i te, które zamieszkiwały obszary późniejszego państwa polskiego: Wiślanie, Goplanie, Lędzicy, Ślężanie, Dziadoszanie, Opolanie.
X w. - DAGOME IUDEX - to najdawniejszy polski dokument, w którym Mieszko I oddał swoje państwo pod opiekę papieża. Sporządzony w X wieku, prawdopodobnie około 990 roku. Zachowały się jedynie kopie streszczenia z późniejszego okresu. Łacińska pisownia zniekształciła formę polskich nazw. Dokument wymienia nazwy plemion, rzek, grodów.
XI w. - KRONIKA THIETMARA - dokument, zawierający polskie nazwy rzek, grodów i plemion: Dziadoszycy, Ślężanie, Głogów, Krosno, Niemcza, Wrocław, Odra, Bóbr. Wymienia także imię polskiego władcy Bolesława Chrobrego.
”KRONIKI” GALLA ANONIMA - najstarszy zabytek naszej świeckiej prozy łacińskiej, powstał najprawdopodobniej między rokiem 1112 i 1116.
1136 - BULLA GNIEŹNIEŃSKA - bulla papieża Innocentego II do biskupa gnieźnieńskiego ( Jakuba, sporządzona na jego prośbę ) sporządzona w roku 1136. Zawierała rejestr dóbr arcybiskupa gnieźnieńskiego zatwierdzonych przez papieża. Jest to dokument bardzo obszerny, dostarcza wiele materiału językowego. Na jego podstawie można już stosunkowo dużo powiedzieć o ówczesnej polszczyźnie. W tekst łaciński wpleciono 410 polskich wyrazów, tzn. nazw miejscowych i osobowych. Nazwy miejscowe dzielimy na cztery grupy: nazwy związane z ukształtowaniem terenu (Dębnica od dół), nazwy utworzone od nazw osobowych ( Janowice - Jan), nazwy oznaczające założyciela osady (Janowicy - Janowice), nazwy osad służebnych (Koniarze - koń). Nazwy osobowe także dzielimy na cztery grupy: staroplskie imiona dwuczłonowe (Bogumił), skróty imion dwuczłonowych (Sławik - Sławomir), imiona przezwiskowe (Gęba), imiona obcojęzyczne (Piotr). Nazwy występujące w Bulli mówią wiele o świadomości ówczesnych ludzi, informują o ich zajęciach. Stanowią także materiał do badania nad słowotwórstwem i początkami polskiej ortografii. Ze względu na znaczenie "Bulli gnieźnieńskiej" dla badań historii polszczyzny Aleksander Bruckner (1956-1939, wybitny polski językoznawca) nazwał ją "złotą bullą języka polskiego".
1270 - KSIĘGA HENRYKOWSKA - dokument, zawierający dzieje klasztoru cystersów w Henrykowie ( pod Wrocławiem ). Obok polskich nazw zawiera ona pierwsze polskie zdanie "Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj" („Sine, ut ego etiam molam.”), które wypowiedział chłop do swojej żony mielącej na żarnach (element szacunku dla kobiety, który łączy się z motywem Maryjnym). Powstała w roku 1270.
XIII w. - BOGURODZICA - najdawniejsza pieśń polska, wzorowana na hymnach grecko - bizantyjskich, o czym świadczy wyraz Bogurodzica. Najstarsza część pieśni składała się z 2 zwrotek. Pierwsza skierowana jest bezpośrednio do Matki Boskiej z prośbą o wstawiennictwo u Syna, by zechciał wysłuchać ludzkie prośby. Druga, skierowana jest do Syna Bożego, zawiera błagania o "zbożny pobyt' na ziemi i "rajski przebyt" po śmierci. Pieśń ta jest źródłem informacji o słownictwie i formach gramatycznych ówczesnej polszczyzny. Bogurodzica do XIX wieku pełniła funkcję hymnu państwowego.
„PIEŚŃ WIELKANOCNA” Pochodzi z 1365 roku „Chrystus zmartwychwstał je,/ Ludu przykład dał je,/ Eż nam zmartwych wstaci,/ z Bogiem krolewać.”
XIV w. - KAZANIA ŚWIĘTOKRZYSKIE - dokument przedstawiający odmiany małopolskiej polszczyzny oraz początek oficjalnego języka pisanego. W 1890 roku natrafił na nie (wszyte w inną księgę jako paski wzmacniające inny tekst) w Bibliotece Petersburskiej A. Bruckner. Kazania nazwano Świętokrzyskimi, dlatego iż księga, w której się przechowały była wcześniej własnością Biblioteki klasztoru Benedyktynów.
XIV w. - PSAŁTERZ FLORIAŃSKI - Nazwa pochodzi od klasztoru świętego Floriana w Austrii, gdzie ten psałterz odnaleziono. Ma on trzy wersje językowe: polską, łacińską, niemiecką. Obecnie ten zabytek znajduje się w Bibliotece Narodowej w Warszawie.
PSAŁTERZ FLORIAŃSKI - obejmuje 150 psalmów, był to podarek od mieszczan krakowskich dla Królowej Jadwigi. Większa część Psałterza powstała pod koniec XIV wieku, a część końcowa w XV wieku.
XV w. - PSAŁTERZ PUŁAWSKI - Podobnie jak inne psałterze z tego okresu był tłumaczony z dawnych przekładów z XIII wieku.
XV w. - O ZACHOWANIU SIĘ PRZY STOLE - Zapis pochodzi z roku 1415. Autor był szlachcicem z Gocławic, na imię miał Przesław. Zmarł w 1419. Jest to najdawniejszy ze znanych wierszy obyczajowo-dydaktycznych. Rozpoczyna się i kończy apostrofą do Boga. Zawiera wskazówki co do zachowania się przy stole. Autor napomina mężczyzn by nie wybierali największych i najlepszych kąsków, by zwracali uwagę na innych biesiadników, zwłaszcza na kobiety. Utwór zawiera także pochwałę kobiet. Autor znał dwory polskie, a także obyczaje biesiadne sąsiadów zachodnich. Usiłował wszczepić wyższą kulturę bycia współczesnym mu Polakom, wraz z rycerskim kultem dla kobiety.
XV w. - KAZANIA GNIEŹNIEŃSKIE - dokument przedstawiający odmiany wielkopolskiej polszczyzny oraz początek potocznego języka mówionego. Nazwa pochodzi od biblioteki Kapitulnej w Gnieźnie. W księdze znajdują się 103 kazania łacińskie i 10 polskich ( 5 krótkich i 5 długich kazań, min. Kazania o Św. Marii Magdalenie, Św. Wawrzyńcu, Św. Bartłomieju, Św. Janie).

LEGENDA O ŚWIĘTYM ALEKSYM to wiersz staropolski, którego zapis pochodzi prawdopodobnie z 1454 roku. Opiera się na wzorze francuskim lub włoskim. Pierwotna wersja utworu powstała w V-VI wieku w Syrii, skąd około wieku X przeszła do Europy Zachodniej. Odtąd zaczęły powstawać liczne redakcje żywota świętego Aleksego, spisywane po łacinie i w językach narodowych. Utwór reprezentuje typ literatury hagiograficznej. Utwory hagiograficzne były bardzo popularne w średniowieczu. Autor anonimowy. "Legenda o świętym Aleksym" przedstawia wzorzec osobowy ascety-świętego. Bohaterem wiersza jest syn księcia Rzymu - Aleksy. Pochodził on z rodziny chrześcijańskiej, wychowany w atmosferze uwielbienia Boga. Kiedy miał 24 lata poślubił cesarską córkę Famionę. Darował jednak żonie dziewictwo. Po niespełnionej nocy poślubnej opuszcza dom rodzinny, a posiadane złoto, srebro i klejnoty rozdaje ubogim. Staje się żebrakiem proszącym o litość pod jednym z kościołów. Pewnego dnia Matka Boża zeszła z obrazu i przemówiła do klucznika tego kościoła by wpuścił Aleksego do środka ponieważ było zimno. Klucznik rozgłosił ten cud i Aleksego ogłoszono świętym. Ten jednak nie zabiegał o sławę i anonimowo wrócił do domu rodzinnego. Położył się pod schodami. Leżał tam nierozpoznany przez 16 lat i spadały na niego pomyje. Po 16 latach umiera, przed śmiercią spisał swoje dzieje w liście. Po jego śmierci działy się liczne cuda - dzwony same biły w kościołach, dzięki cudownej mocy ciała chorzy odzyskiwali zdrowie. Nikt nie mógł wyjąć listu z ręki zmarłego. Zrobiła to dopiero jego żona, która również pozostała "czysta". Z listu wszyscy dowiedzieli się o męczeństwie świętego Aleksego.

MODLITWY CODZIENNE -pochodzące z pierwszych lat XV wieku („Ojsze nasz”, „Zdrowaś Maryjo”).
1455 - BIBLIA KRÓLOWEJ ZOFII - 185 kartek zachowanych. Zwana jest Biblią Szaroszpatacką ( od węgierskiej miejscowości Saros - Patak, gdzie zachował się ten zabytek w Bibliotece Gimnazjalnej).. Rękopis był przeznaczony dla czwartej żony Władysława Jagiełły- Zofii. Ksiądz Andrzej z Jaszowic dokończył tłumaczenia dzieła w 1455 roku. Główny zrąb tego zabytku przechowywany jest w Bibliotece Gimnazjalnej ( część we Wrocławiu i Warszawie). Do dzisiejszych czasów dochowała się tylko część ST. Przy tłumaczeniu korzystano z tekstu czeskiego i łacińskiego.
1465 - ROZMOWA MISTRZA POLIKARPA ZE ŚMIERCIĄ - to najdłuższy polski wiersz średniowieczny. Jest to utwór moralizująco-dydaktyczny, podejmujący popularną w średniowieczu myśl memento mori. Na początku utworu umieszczona jest apostrofa do Boga aby pomógł autorowi w stworzeniu dzieła. Utwór ma skłonić ludzi do zastanowienia się nad sobą i do poprawy. Zawiera charakterystyczne dla ówczesnej epoki przeświadczenie o nieuchronnym końcu życia wszystkich ludzi. Mistrz Polikarp prosi Boga o łaskę. Widzi ją w kościele gdy jest sam. Widzimy symboliczny, przerażający obraz śmierci.

"Uźrzał człowieka nagiego
Przyrodzenia niewieściego
Obraza wielmi szkaradnego (...)
Chuda blada, żółte lice
Łszczy się jako miednica
Upadł ci jej koniec nosa
Z oczu płynie krwawa rosa (...)
Nie było warg u jej gęby (...)
Grożną kosę w ręku mając"

Autor wykorzystał malarski motyw tańców śmierci. Mistrz Polikarp rozpoczyna dialog ze śmiercią. Ta mówi o swej wielkiej władzy nad ludźmi, niezależnie od ich stanu majątkowego, czy przynależności klasowej. "Wszytki moja kosa skarze". Szczególnie pastwić będzie się nad grzesznikami. Wyrówna wszystkie niesprawiedliwości. Wszyscy będą musieli cierpieć za swoje przewinienia: duchowni za nadużywanie jadła i napojów, szczególnie alkoholowych, sędziowie za przekupstwo, kupcy i handlarze za wszelkie nieuczciwości. Do nieba pójdą jedynie ludzie skromni i pobożni, którzy żyją w bojaźni bożej. Ci nie muszą lękać się śmierci. Utwór ten wyrasta z chrześcijańskich rozważań o śmierci obejmujących krąg tzw. czterech spraw ostatecznych - mękę, agonię i śmierć, sąd ostateczny, niebo lub piekło. Szczególnie burzliwy okres XIV-XV w. - kryzys cesarstwa i papiestwa, wstrząsy społeczno-gospodarcze, wojny, epidemie, fala głodu - budziły poczucie zagrożenia i niepewności życia, wzmagając zarazem pogardę dla świata i jego przemijających wartości. Uciechy, pokusy i wspaniałości życia ukazywano jako zwodnicze i podlegające nieubłaganej władzy śmierci.

”POSŁUCHAJCIE BRACIA MIŁE” - pochodzi z lat 70-tych wieku XV. Znajdował się w bibliotece w Górach Świętokrzyskich stąd inna nazwa "Lament świętokrzyski"..Jest to najpiękniejsza pieśń religijna z XV wieku godna porównania z "Bogurodzicą". Charakterystyczna jest monologowa forma wypowiedzi i liczne zwroty w wołaczu. Występują liczne archaizmy np. maciora - matka, nie lza - nie można, bogactwo epitetów przymiotnikowych np. krwawe gody, miłe narodzenie, miły syn, ciężka chwila. Utwór jest monologiem Matki Bożej, która opłakuje swego ukrzyżowanego Syna. Stojąc pod krzyżem skarży się na swój los, ponieważ współcierpi z Jezusem. Boleje ponieważ nie może być bliżej Syna i Mu pomóc. Pragnie podeprzeć zwisającą głowę Chrystusa, otrzeć z Niego krew, napoić. Matka Boża zwraca się z wyrzutem do Anioła Gabriela, że spotkało ją nieszczęście, a przy zwiastowaniu obiecywał jej radość. Zwraca się także do kobiet by prosiły Boga, aby uchronił ich dzieci od takich cierpień. Utwór niezwykle wymowny, podkreśla cierpienie Maryi. Uwydatnia przede wszystkim ludzki wymiar matczynego cierpienia.
"Nie mam ani będę mieć jinego
Jeno ciebie, Synu, na krzyżu rozbitego".

---