Anna Dziedzic, Janina Pichalska, Elżbieta Świderska, Drama na lekcjach języka polskiego w szkole średniej, wydanie pierwsze, Warszawa 1992.
Od Autorek
Książka dla polonistów nowatorów, poszukujących niekonwencjonalnych i twórczych metod pracy. Metoda dramy jest bardzo popularna na Zachodzie, na gruncie polskim dość jednak nowa. Autorki zorganizowały kurs dla nauczycieli (Teatr Ochota w Warszawie), a następnie na podstawie protokołów z zajęć sporządziły poradnik teoretyczno-metodyczny.
Z reguły zajęcia prowadzone metodą dramy wyprzedzają rutynowe lekcje polonistyczne, ich specyfiką jest bowiem emocjonalny i spontaniczny odbiór tekstu. I to właśnie owo przeżycie jest dalej wykorzystywane do interpretacji utworu literackiego. Z tego powodu zapis tych lekcji ma charakter konspektu problemowego, wybór zagadnień jest ściśle podporządkowany przebiegowi zajęć dramowych, zależy od odbioru lektury przez młodzież, w toku lekcji zaś autorki eksponują polonistyczne umiejętności takie jak praca z tekstem, terminologia, wyjaśnienie pojęć i umiejętność interpretacji utworu.
Na lekcjach dramowych uczniowie nie sporządzają notatek, dlatego konieczne jest merytoryczne podsumowanie na lekcji następnej (zapis omawianych problemów, sprecyzowanie wprowadzonych pojęć i nowych terminów, wnioski).
Technika zapisu zajęć dramowych jest sprawą otwartą, nawet kontrowersyjną, nie można bowiem (wg niektórych teoretyków teatru) obiektywnie zarejestrować spontanicznych i emocjonalnych zachowań - zapis jest formą zracjonalizowaną, emocje jemu się wymykają. Dokumentacja zatem nigdy nie jest wierna (brak atmosfery przeżycia i zaangażowania).
Książka nie jest podręcznikiem, zawierającym wzorce i modele zajęć dramowych, byłoby to sprzeczne z zasadami dramy, ale w założeniu autorek ma służyć wzbogacaniu i unowocześnianiu warsztatu dydaktycznego nauczycieli.
Układ książki:
- istota dramy jako metody (A. Dziedzic)
- opis struktur dramy angielskiej + uwagi na temat ich wykorzystania w dydaktyce polonistycznej (A. Dziedzic)
- zapisy zajęć prowadzonych metodą dramy (J. Pichalska, E. Świderska)
Część pierwsza. Drama jako metoda, jej istota, techniki, zasady organizacyjno-dydaktyczne
1. Istota dramy
Etymologia: gr. „drao” działam, usiłuję.
Podstawą dramy jest sytuacja fikcyjna, wyobrażeniowa, którą tworzy kilka osób we wspólnej przestrzeni przedstawiając coś, co nie jest w danym czasie obecne i używając swoich ciał i głosów jako środków wyrazu.
Drama wykorzystuje naturalną i spontaniczną ekspresję aktorską oraz skłonność do naśladownictwa i zabawy. Może być metodą samodzielną, wychowawczą, służącą rozwijaniu osobowości dzieci i młodzieży, ale też pomocniczą względem różnych przedmiotów szkolnych.
Zalety dramy:
- uczy samodzielności myślenia i działania, aktywności, otwartości
- rozwija emocje, wyobraźnię, fantazję, elokwencję i plastykę ciała
- wyrabia umiejętność współżycia i pracy w grupie
- rozbudza refleksję
- pomaga w zrozumieniu motywacji różnych zachowań
- pomaga w samodzielnej analizie i interpretacji dzieła literackiego
- wyzwala swobodne mówienie
- pozwala na autentyczny odbiór utworu (poprzez zacieranie granic między fikcją literacką a życiem)
- problemy bohaterów literackich stają się bliższe uczniom
- uczniowie odnajdują w literaturze aktualne treści, poznają siebie i innych
- wymaga żywej wyobraźni, pobudza twórcze poszukiwania
- wyzwala indywidualne możliwości każdego człowieka
- rozwija i wzbogaca słownictwo
- umożliwia prowadzenie ćwiczeń językowych
- uczniowie nazywają cechy osobowe bohatera, wartościują jego zachowanie, formułują samodzielnie sądy i oceny jego postępowania
- jest wolna od tradycyjnego dydaktyzmu
W dramie trzeba wczuć się w postać, być, działać, a nie grać.
Podstawowa struktura: role i dyskusje. Przebieg:
- nauczyciel wprowadza problem (sytuacja wyjściowa inicjująca fikcję dramatyczną)
- uczestnicy przygotowują się do wejścia w role w formie różnych technik (np. dyskusje, scenariusz sytuacji, charakteryzowanie, rozpisanie ról)
- odegranie ról
- omówienie pracy (analiza ćwiczenia, pytania, rozmowy, komentarze, dyskusja)
Wejście w role ma 3 wymiary:
- osobisty (w oparciu o doświadczenia uczestników)
- wynikające z fikcyjnego zdarzenia (ja w konkretnej roli + konsekwencje)
- symbolicznym, uniwersalnym
2. Rodowód dramy
Koresponduje z ideą „Nowego Wychowania” (John Dewey) oraz Nowoczesną Szkołą Francuską Technik Freineta (uzależnienie zasad, treści i metod kształcenia od właściwości psychicznych dziecka, jego działania, zabawy i ekspresji twórczej).
Idea „gier scenicznych” (Anglia, tuż przed I wojną światową) i eksperymenty na tym polu w kolejnych latach.
Od lat 40. wprowadzanie dramy do szkoły wg różnych koncepcji (dot. Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych).
3. Techniki dramy
Drama wyrosła z praktyki teatru, jednak wiele ją od teatru różni - jest spontaniczna, najważniejszy jest całościowy rozwój indywidualności człowieka, ten zachowuje się naturalnie i logicznie, improwizuje, a nie odgrywa, gdyż najważniejsze są jego przeżycia.
→ Rola
Główny sposób pracy w dramie to bycie w roli, czyli praktyczny trening społeczny/emocjonalny. Nie jest tu ważny rekwizyt, ale wewnętrzne przeżycie sytuacji. Żeby drama przyczyniła się do rozwoju, trzeba wprowadzić konflikt, zewnętrzny (związany z sytuacją) lub wewnętrzny (związany z charakterem postaci). Im młodzież dłużej pracuje tą techniką można prowokować sytuacje coraz głębsze emocjonalnie.
→ Rozmowa
Najprostszy sposób bycia w roli, na określony, zadany temat; podstawą dyskursu musi być konflikt (najbezpieczniej prowadzić w dwuosobowych zespołach, konflikt między osobą A i B). Technika ta jest doskonałym ćwiczenie pogłębiającym zrozumienie przeżyć i zachowań postaci literackich, jest także ćwiczeniem językowym.
→ Wywiad
Może być prowadzony po cichu, intymny, dwuosobowy i jako oficjalny, prowadzony przez całą grupę z jedną/kilkoma osobami. Uczniowie mogą być w rolach (detektywi, dziennikarze, lekarze, urzędnicy, itd.) lub pozostając sobą. Technika ta angażuje emocjonalnie, rozwija myślenie i wyobraźnię, nadaje się do ćwiczeń w mówieniu.
→ Etiuda pantomimiczna
Technika ruchowa, z wyimaginowanym przedmiotem - rozwija „elokwencję” ciała, uczy komunikatywności, wpływa na wyobraźnię, pomaga w koncentracji, ułatwia wchodzenie w role, w fikcje dramatyczną, w klimat i atmosferę, na której nauczycielowi zależy.
→ Improwizacja
Podstawą tekst powstający na żywo, jedna lub więcej osób otrzymuje role i temat - próbują działać w związku z postawionym zadaniem. Określony więc zostaje początek improwizacji, koniec zaś pozostaje niewiadomy. Nauczyciel przerywa „grę” w momencie ukazania konfliktu lub nawet próby zaradzenia mu.
→ Scenka improwizowana
Tym różni się od improwizacji, że uczniowie budują w oparciu o zasady rozwoju akcji dramatycznej: zawiązanie - punkt kulminacyjny - rozwiązanie/zakończenie (przeprowadzają próbę, szkicują sytuacje i działania, aby na końcu zaprezentować efekt tej pracy). Nauczyciel nie przerywa scenki, dyskutuje się po jej zakończeniu o ujęciu problemu/wykonaniu aktorskim, zamyśle inscenizacyjnym, wartości zaimprowizowanego dialogu - zależnie od celu ćwiczenia. Pogłębia ono emocjonalny związek z postaciami literackimi, pomaga w rozumieniu motywacji ich postępowania, ćwiczy walory językowe uczniów.
→ Przedstawienie improwizowane
Trwa długo, z reguły przez całe zajęcia, udział biorą wszyscy uczestnicy, mogą postawać w tych samych rolach lub je zmieniać; może mieć odtwórczy charakter wobec utworu literackiego lub przedstawiać opowiadanie nauczyciela. Nauczyciel pełni rolę obserwatora lub uczestnika, może w trakcie trwania komentować sceny. Przedstawienie nie powinno być oglądane przez inne grupy, nie jest bowiem nastawione na efekty artystyczne, ale spełnia wobec nich funkcje ogólnorozwojowe. Wskazane dla grup, które przeszły już trening dramowy.
→ Inscenizacja
Gdy wyraźnie zaznaczamy scenę, widownię, aktorów i publiczność. Punktem wyjścia scenariusz (dramat, adaptacja sceniczna, montaż), następnie praca nad spektaklem - pracochłonna, czasochłonna, wymagająca zdolności aktorskich, gdyż podlega ocenie artystycznej. Na lekcjach można wykorzystać wybrane elementy inscenizacji, np. recytację indywidualną/zbiorową, kostium (zaprojektowanie i wykonanie), taniec.
→ Rzeźba i jej warianty
Ćwiczenie, które polega na tym, że uczeń przyjmuje na siebie rolę i zamiera w bezruchu - jednocześnie ekspresyjnie i komunikatywnie wyrażając uczucie, postawę czy sytuację; ważna wymowa całego ciała ale też gestu ręki, mimiki twarzy. Można przygotować indywidualnie lub dwuosobowo (komunikacja werbalna lub cisza: jeden z uczniów rzeźbiarzem drugi rzeźbą), raczej nie w większych zespołach. Technika bezpieczna, łatwa i szybka w wykonaniu, przynosząca głębokie przeżycia, rozwijająca wyobraźnię, myślenie, plastykę i ekspresję ciała.
Wariant: połączenie rzeźby z wypowiadanym przez nią tekstem - bez poruszania lub trzyetapowo: poza, wyjście z pozy, swobodne wypowiedzenie zdania i powrót do figury.
→ Obraz, żywy obraz, obraz bez ruchu, stop-klatka, zdjęcia, fotografia
Wszystkie terminy na określenie jednego ćwiczenia: skomponowanie obrazu z ludzi, uchwycenie zdarzenia w najbardziej dramatycznym momencie i zatrzymane (jak na fotografii). Technika bezpieczna, skupiająca, służy celom polonistycznym oraz edukacji estetycznej i teatralnej.
→ Pięć poziomów zrozumienia i świadomości w tworzeniu obrazów - ćwiczenie Dorothy Haethcote
Sposobem omawiania stop-klatki jest rozmowa o tym, co dzieje się w obrazie, jakie zdarzenie uchwycone, czynności każdej postaci = „pierwszy poziom zrozumienia” w tworzeniu obrazu.
Wariant: indywidualna praca nad przygotowaniem odpowiedzi na pięć pytań, a poetm prezentacja tekstów podczas przedstawiania stop-klatki. Zapis propozycji autorki - załącznik drama, dla chętnych.
Ćwiczenie polonistyczne, pomocne w zrozumieniu motywacji postępowania bohaterów (+opracowywanie charakterystyki postaci).
→ Film i jego rodzaje
Kontynuacja stop-klatki, nauczyciel prosi o poruszenie fotografii, postaci zaczynają poruszać się jak na filmie - tempo przyspieszone, zwolnione, obraz filmowy z normalną prędkością, film dźwiękowy.
→ Ćwiczenia głosowe
Recytacja indywidualna, zespołowa, rytmizacja tekstu, melorecytacja, mówienie na podkładzie muzyczno-wokalno-dźwiękowym. Głosowa gra dramatyczna rozluźnia, otwiera, integruje grupę, usprawnia aparat mowy: poprawia oddech, emisję, dykcję; rozwija wrażliwość słuchową i wyobraźnię.
→ Rysunek
Polega na graficznym przedstawieniu postaci, przedmiotu, etc. (w sposób realistyczny lub karykaturalny) + opowiedzenie o elemencie przedstawianym z perspektywy osób trzecich. Ćwiczenie nie wymaga zdolności plastycznych , pomaga w zbliżeniu do epoki, przygotowuje do wejścia w rolę i w fikcję fabularną; rozwija dar obserwacji, uczy patrzenia i widzenia, rozbudza wyobraźnię. Ekspresja plastyczna w naturalny sposób wyzwala elokwencję, inicjuje wypowiedzi, pomaga w ogólnej sprawności językowej (punkt wyjścia opisów, opowiadań i charakterystyki postaci).
→ Przedmiot-znak
Kolejna technika plastyczna; uczniowie przynoszą przedmioty charakteryzujące jakąś osobę, jest to punkt wyjścia do ćwiczeń przedmiotowych, opisów, opowiadań, charakterystyk.
→ Kostium
Czyli wykorzystanie kostiumu na różne sposoby: kostium na manekinie (postaci dookoła), postać przebrana w kostium, aktor za manekinem w kostiumie - świetne wykorzystanie do Lalki B. Prusa. Technika ta wprowadza młodzież w określoną epokę, zbliża do bohaterów literackich, przyczynia się do rozwoju języka mówionego, do wzbogacania słownictwa, rozwoju elokwencji.
→ Muzeum
Kontynuacja poprzedniego; jedna klasa dla drugiej przygotowuje „muzeum romantyzmu”. W zaaranżowanej przestrzeni znajdują się kostiumy, przedmioty, książki, zdjęcia; uczniowie w rolach przewodników oprowadzają i odpowiadają na pytania uczniów-zwiedzających. Ćwiczenie motywuje do zdobywania wiedzy o epoce, obyczajowości, modzie, stylu wnętrz, wzbogaca fachowe słownictwo.
→ Plan, mapa, makieta
Przyczyniają się do wszechstronnego rozwoju osobowości; nauczyciel przygotowuje materiały (duże arkusze papieru, flamastry, kredki, itd.) oraz dzieli klasę na grupy, każdy dostaje inne polecenie (wykonania jakiejś części np. małego kościółka), nigdy nie pomaga w rysowaniu, ale stawianymi pytaniami nakierowuje na odpowiednią realizację (np. co do stylu; może pozwolić na różnorodność). Na zakończenie układa się na podłodze plan kościoła - rozmowy, komentarze, wyjaśnienia, dyskusje.
Mapa może przedstawiać ogólną rzeźbę terenu, sieć wód, drogi komunikacyjne, itp.
Makieta - model jakiejś kompozycji przestrzennej (wykonany np. z rzeczy niepotrzebnych)
Ćwiczenia te pobudzają aktywność sensomotoryczną,; ekspresja plastyczna, rozwój wyobraźni i fantazji; ułatwiają uczniom głębsze wejście w role, wiążąc ich z fikcyjnym miejscem akcji; wyzwalają swobodne mówienie i wzbogacają słownictwo. Sporządzanie planu, mapy lub makiety jako etap wstępny, gdy chcemy zwrócić uwagę na miejsce rozgrywającego się zdarzenia. Sprawdzają się do lekcji powtórzeniowych języka polskiego.
→ List
Rozpoczyna serię ćwiczeń w czytaniu i pisaniu, ściśle związane z rolą. List przybliża nieobecną postać, rzuca nowe światło na dramat człowieka, pomaga odkryć jego tajemnicę. Odczytywany w różnych rolach (zależnie od tematu) - po raz pierwszy lub kolejny, przez osobę, która go napisała, osobę bliską postaci lub obiektywną. Na lekcjach j. polskiego młodzież opracowuje list zaraz po analizie sylwetki bohatera i poznaniu jego osobowości.
→ Dziennik, pamiętnik
W tych okolicznościach co list (czyli gdy postać jest nieobecna - z powodu, śmierci, podróży, choroby psychicznej, itd.) - odczytywany przez osobę, która go pisała lub znalazła po latach.
→ Zabawy
Etap wprowadzający do dramy w postaci np. etiudy ruchowej, ćwiczenia wokalno-rytmicznego lub innego. Ma na celu oswojenie uczniów, otwarcie, skupienie ich uwagi na zajęciach.
→ Ćwiczenia wykorzystujące zmysły do rozwijania wyobraźni
Na zakończenie warto wprowadzić ćwiczenie w celu wyciszeniu wewnętrznego i skupienia grupy (np. przy zamkniętych oczach).
4. Zasady organizacyjno-dydaktyczne dramy
→ Miejsce dramy
Sala nie za duża i nie za mała, żeby uczniowie mieli miejsce na przygotowanie i prezentowanie ćwiczeń i żeby nauczyciel mógł panować nad sytuacją. Najlepiej pracownia j. polskiego/czytelnia. Nigdy wielkie sale gimnastyczne, hole, stołówki - ze względu na fatalną akustykę.
→ Czas trwania dramy
45 minut to zdecydowanie za mało! Trzeba pamiętać o etapach każdej dramy: polecenie nauczyciela, etap przygotowania zespołu do realizacji, przedstawienie efektu pracy zespołowej, omówienie prezentacji przez obserwatorów i wykonawców. W czasie zajęć musi być czas na prezentację każdej grupy - dlatego optymalny czas zajęć dramowych to 60-90 minut. Jednak nauczyciel może zaproponować tylko jedno ćwiczenie podczas lekcji (i tak pochłonie dużo czasu, ale zostanie zrealizowane w całości, np. rzeźba).
→ Uczestnicy dramy
Mogą być w każdym wieku, nie muszą mieć zdolności aktorskich, ale powinni: chcieć pracować roli, umieć utrzymywać się w roli i pracować w niej w skupieniu i powadze, umieć istnieć i działać w fikcji dramatycznej, podporządkować się zasadom „gry”, jakie w zajęciach narzuci pedagog. Niezwykle ważna jest znajomość zespołu klasowego i umiejętność dostosowania do niego tematu i tempa zajęć oraz ćwiczeń.
→ Przygotowanie nauczyciela do lekcji
Każdy może być uczestnikiem dramy, ale nie każdy może ją prowadzić - trzeba uświadomić sobie swoje predyspozycje i gotowość np. do partnerskich relacji z młodzieży, wyjścia z ławek i dystansu, jakie tworzą. Nauczyciel musi określić:
- cele (cele polonistyczne związane są z programem nauczania i zadaniami przedmiotu - lekcje dramowe wzbogacają je o autentyczne przeżycie, twórczą aktywność, kształtowanie osobowości i postaw społecznych, gdyż cel nadrzędny to harmonijny rozwój osobowości)
- temat (ma realizować zadania, a zatem oddaje główną myśl problemu, rozwiązywanego przez uczniów pod kierunkiem pedagoga dramy, podaje się go więc na końcu lekcji)
- miejsce fikcyjne (aby rozbudzić wyobraźnię uczniów wiele uwagi trzeba tu poświęcić, miejsca mogą wynikać z omawianej lektury, ale mogą być też pozaliterackie, np. muzeum, plan filmu, współczesny dom, itd.)
- role dla uczniów i techniki wprowadzania (nauczyciel musi dokładnie określić cel każdego ćwiczenia, przewidzieć, w jaki sposób będzie realizowane i zastanowić się do jakich refleksji doprowadzi młodzież. Polecenia powinny być konkretne, dookreślone. Najlepiej proponować sytuacje dramatyczne lub konfliktowe).
- role dla nauczyciela i techniki (wiele ról: animator i kreator sytuacji dramowych przede wszystkim, ale także inspiruje i stymuluje pomysły ucznia; organizator-żandarm, doradca/konsultant lub autorytet prowadzący rozmowy z uczniami wykonywającymi ćwiczenie, a nawet kierownik dyskusji podczas omawiania scenek. Nade wszystko musi być świadomy, że spontaniczny udział młodzieży może ujawnić nowe aspekty rozwiązywania sytuacji i widzenia bohatera, musi zatem na bieżąco modyfikować przemyślaną wcześniej koncepcję i być gotowym na improwizację)
- ważne wydarzenie rozpoczynające dramę (z tekstu lub pozaliterackie, jest to sytuacja wyjściowa, ważna i znacząca, aby mogła zainspirować uczniów, pobudzić ich wyobraźnię, zaangażować i zmobilizować do pracy)
- struktura zajęć (często stosuje się zasadę tajemnicy i związanego z nią zaskoczenia i niespodzianki, zasada wydarzenia rozgrywającego się w czasie, zasad konfliktu, zasada kontrastu - szalenie ważna np. po ćwiczeniach indywidualnych ćwiczenia zespołowe, po prezentacji żywych obrazów i rzeźb rozmowy i dyskusje, itd.; najważniejsze jednak skupienie!)
- zasady kierowania pracą grupy (zajęcia dramowe to żywioł, którego nie należy poskramiać, ale nauczyć się opanowywać - zasady w załączniku drama 1)
Część druga. Struktury dramy angielskiej i ich przydatność na lekcjach języka polskiego
Tutaj znajdują się przykłady opracowań konkretnych dram z komentarzem metodycznym. Ponieważ nie znam tych sztuk (wy pewnie też nie), przytaczam przykład opracowania Odysei. Komentarz autorski na samym początku i końcu. Przepraszam za pierwszą stronę - załącznik „Odyseja”
Część trzecia. Drama na lekcjach języka polskiego
Tutaj konkretne zaaranżowanie lekcji, znów przykładów kilka, wybrałam Skąpca Moliera. Załącznik Skąpiec, oczywiście.
Opracowała:
Aleksandra Wawrzyniak
V rok, lat - pol
1