NIEDZIELA  39   /  2004 ref

Dogmat Niepokalanego Poczęcia wczoraj i dziś

Ks. Teofil Siudy

Długą drogę przebył Kościół w swojej refleksji i kulcie do momentu, kiedy to 8 grudnia 1854 roku bł. Pius IX uroczyście ogłosił jako dogmat wiary prawdę o niepokalanym poczęciu Najświętszej Maryi Panny. W 150. rocznicę tego wydarzenia pragniemy na nowo spojrzeć na ten maryjny dogmat, by odczytać istotną treść jego przesłania i zastanowić się nad jego znaczeniem dla prezentacji prawdy o Matce naszego Odkupiciela. Odwołamy się przy tym z jednej strony do wydarzeń sprzed stu pięćdziesięciu lat, a z drugiej spojrzymy na tę prawdę w świetle współczesnego Magisterium Kościoła i refleksji teologicznej.

1. Kontekst ogłoszenia i istotna treść bulli "Innefabilis Deus"

Celem zrozumienia tego długiego procesu prowadzącego do definicji dogmatycznej Niepokalanego Poczęcia, należy odnieść się do dynamizmu wiary Kościoła, która dojrzewa i wzrasta w zrozumieniu rzeczywistości objawionej pod wpływem działania Bożego Ducha i dzięki posłudze różnych charyzmatów¹. W tym "dojrzewaniu i wzrastaniu w zrozumieniu" prawdy niepokalanego poczęcia istotną rolę odegrały trzy czynniki: lud chrześcijański ze swoim zmysłem wiary, teologowie wyjaśniający trudności doktrynalne i Magisterium kościelne ze swoją funkcją normatywną, które ostatecznie w definitywnej formie doszło do głosu w 1854 roku. Można powiedzieć, że te trzy czynniki razem wzięte stanowią o tym, że dogmat Niepokalanego Poczęcia jest postrzegany jako factum Ecclesiae². Przy czym słusznie się podkreśla, że to przede wszystkim zmysł wiary ludu Bożego odegrał zasadniczą rolę w drodze do tej definicji dogmatycznej. "Historia tego dogmatu - stwierdza J. Galot - stanowi wzruszające wskazanie na funkcję całej wspólnoty chrześcijańskiej w rozwoju doktrynalnym. [...] Argumentacja doktrynalna teologów posiada tutaj znaczenie tylko o tyle, o ile stara się wyrazić wiarę ludu chrześcijańskiego. To właśnie ta wiara całego ludu została usankcjonowana w definicji z roku 1854"³. Potwierdza to teolog prawosławny A. Stawrowsky zauważając, że "proklamacja dogmatu nie tyle była wynikiem dogmatycznego wypracowania abstrakcyjnej doktryny [...] ile przede wszystkim skutkiem jednogłośnego wołania całego ludu chrześcijańskiego Zachodu, który od wieków wierzył mocno w zachowanie Dziewicy Maryi od wszelkiego grzechu i który na wszelkie sposoby nalegał na Stolicę Świętą, aby ogłosiła tę doktrynę jako prawdę wiary"⁴.
Tak więc owa jednomyślność w wierze, która wyrażała się coraz wyraźniej w życiu Kościoła, w jego liturgii, pobożności, w sztuce i teologii, potwierdzona niejako jednomyślnością biskupów całego Kościoła objawioną w tzw. soborze korespondencyjnym albo pisemnym z 1849 roku⁵, znalazła się ostatecznie u źródeł nieomylnego Magisterium papieskiego ogłaszającego dogmat, to znaczy prawdę zawartą w objawieniu i przedłożoną ludowi Bożemu do wierzenia.
W Bazylice Św. Piotra w trakcie uroczystej liturgii, w piątek 8 grudnia 1854 roku, w obecności około 200 kardynałów, arcybiskupów i biskupów - nigdy nie zgromadzili się tak licznie od Soboru Trydenckiego - Pius IX odczytał bullę dogmatyczną zaczynającą się od słów "Ineffabilis Deus"⁶. Pod koniec papieskiej bulli zabrzmiały słowa uroczystej definicji dogmatycznej: "...Na chwałę Świętej i Niepodzielnej Trójcy, na cześć i uwielbienie Bożej Rodzicielki, dla wywyższenia wiary katolickiej i rozkrzewienia religii chrześcijańskiej, powagą Pana naszego Jezusa Chrystusa, świętych Apostołów Piotra i Pawła oraz Naszą ogłaszamy, orzekamy i definiujemy, że nauka która utrzymuje, iż Najświętsza Maryja Dziewica w pierwszej chwili swojego poczęcia - mocą szczególnej łaski i przywileju wszechmogącego Boga, na mocy przewidzianych zasług Jezusa Chrystusa, Zbawiciela rodzaju ludzkiego - została zachowana nietknięta od wszelkiej zmazy grzechu pierworodnego, jest prawdą objawioną przez Boga i dlatego wszyscy wierni powinni w nią wierzyć wytrwale i bez wahania"⁷.
Definicja dogmatyczna Niepokalanego Poczęcia wychodzi od prawdy wyrażonej w trydenckim dogmacie grzechu pierworodnego, że wszyscy ludzie rodzą się naznaczeni winą grzechu pierworodnego⁸. Niepokalane poczęcie stanowi wyjątek od tego powszechnego prawa, jest szczególniejszym przywilejem. Wskazał już na to pośrednio Sobór Trydencki w oświadczeniu na zakończenie Dekretu o grzechu pierworodnym, gdzie stwierdzono: "Oświadcza jednak tenże święty Sobór, że nie zamierza obejmować tym dekretem, w którym jest mowa o grzechu pierworodnym, świętej i niepokalanej Bożej Rodzicielki Maryi..."⁹. Można zatem mówić zasadniczo o wymiarze hamartiologicznym definicji Piusa IX.
W definicji tej dochodzi ponadto wyraźnie do głosu perspektywa personalistyczna: to osoba Maryi, a nie tylko Jej dusza, jak to zostało określone w breve "Sollicitudo omnium ecclesiarum" Aleksandra VII¹⁰, została włączona w kontekst trynitarnych relacji osobowych. I tak, Bóg Ojciec poprzez "szczególną" łaskę i przywilej, odnoszące się do konkretnej osoby Dziewicy z Nazaretu, zachował Ją od wszelkiej zmazy grzechu pierworodnego "na mocy przewidzianych zasług" wcielonego Syna. Definicja nie wspomina wprost o Duchu Świętym, niektórzy autorzy wskazują jednak, że do Jego działania można odnieść formułę "mocą szczególnej łaski"¹¹.
Na podkreślenie, zwłaszcza w kontekście wcześniejszych trudności w tym zakresie, głównie u wielkich scholastyków, zasługuje optyka zbawcza formuły dogmatycznej. Całkowicie darmowy wybór Maryi ze strony Boga Ojca urzeczywistnił się w odniesieniu do Maryi, tak jak w odniesieniu do wszystkich pozostałych stworzeń, poprzez jedyne i powszechne pośrednictwo zbawcze wcielonego Syna. To z racji Jego zasług wobec Ojca Maryja została zachowana nietkniętą od powszechnych uwarunkowań grzechu pierworodnego, mogąc tym samym rozpocząć swoje istnienie w sposób w pełni odpowiadający zamysłowi Boga. W niepokalanym poczęciu nie idzie więc o wyjątek od podstawowego dogmatu odkupienia, lecz o jego uprzywilejowane zastosowanie¹². Rozwinął tę myśl Pius XII w encyklice "Fulgens corona". Zostało tam stwierdzone: "Gdy bowiem zastanowimy się nad tym głębiej i bardziej wnikliwie, łatwo stwierdzimy, że Chrystus Pan rzeczywiście odkupił boską swą Matkę w pewien doskonalszy sposób, sprawiając, że dla Jego przyszłych zasług Bóg zachował Ją wolną od wszelkiej zmazy grzechu pierworodnego. Dlatego prawda ta w niczym nie pomniejsza i nie ogranicza nieskończonej godności Jezusa i powszechności Jego odkupienia, a raczej podnosi je na najwyższy stopień"¹³.
Tak więc wydarzenie niepokalanego poczęcia stanowi triumf samej łaski wszechmogącego Boga. W pierwszej chwili swojego istnienia, a zatem zanim może zaistnieć jakikolwiek akt zasługujący człowieka, Maryja została już napełniona łaską, świętością, to znaczy dobrem i pięknem. Wydarzenie to jest symbolem całej ekonomii zbawczej, która od początku do końca jest zdominowana misterium łaski, to znaczy misterium Bożej miłości, która - w odróżnieniu od naszej miłości - nie zależy od swego przedmiotu: Bóg stwarza i kształtuje według swego upodobania przedmiot, który miłuje¹⁴.
Po tym krótkim zaprezentowaniu istotnych elementów treści bulli "Ineffabilis Deus" warto dodać, że definicja dogmatyczna niepokalanego poczęcia stanowi swoisty wyjątek w historii dogmatów (podobnie jak definicja wniebowzięcia). Podczas gdy dogmaty były definiowane w istocie po to, aby zapobiec czy też potępić błędy przeciwko wierze, to ten maryjny dogmat nie został zdefiniowany przez bł. Piusa IX z racji konieczności obrony wiary. Papież pragnął nim dać wyraz wierze i pobożności maryjnej całego świata, a w tym również swojej szczególnej czci do Dziewicy Maryi. Definicja dogmatyczna niepokalanego poczęcia, jak to już zostało wyżej podkreślone, była nade wszystko rezultatem ogromnego rozwoju maryjnej pobożności ludowej, chociaż - co należy podkreślić - nie towarzyszył mu podobny rozwój studiów mariologicznych¹⁵. Rozwój ten, związany między innymi z tzw. ruchem mediacyjnym w Kościele, rozpoczął się dopiero zasadniczo z początkiem XX wieku.

2. "Pełna łaski" w nauczaniu Jana Pawła II

Sobór Watykański II i posoborowe nauczanie papieskie stanowią wyraz pogłębionego odczytywania prawdy o niepokalanym poczęciu Dziewicy Maryi. W maryjnym rozdziale Konstytucji dogmatycznej o Kościele Ojcowie ostatniego Soboru stwierdzili, "... że przyjął się u świętych Ojców zwyczaj nazywania Bogarodzicy całą świętą i wolną od wszelkiej zmazy grzechowej, jakby utworzoną przez Ducha Świętego i ukształtowaną jako nowe stworzenie"¹⁶. Ta myśl, w której nawiązano przede wszystkim do wschodniej Tradycji Kościoła, stała się charakterystycznym poszerzeniem perspektywy refleksji nad tajemnicą niepokalanego poczęcia. Tę poszerzoną perspektywę można łatwo zauważyć w nauczaniu Pawła VI a zwłaszcza Jana Pawła II. Zatrzymamy się teraz nad niektórymi wypowiedziami Jana Pawła II.
Na niejako metodologiczne ustawienie refleksji Jana Pawła II nad dogmatem o Niepokalanej może wskazywać stwierdzenie zawarte w jednej z katechez maryjnych: "Pozytywną konsekwencją zachowania od <wszelkiej zmazy grzechu pierworodnego> jest ustrzeżenie od jakiegokolwiek grzechu i ogłoszenie doskonałej świętości Maryi, dla której to doktryny definicja dogmatyczna stanowi fundamentalny wkład. Istotnie, negatywne sformułowanie przywileju maryjnego, uwarunkowane poprzednimi kontrowersjami na temat grzechu pierworodnego, które wystąpiły na Zachodzie, powinno być zawsze uzupełnione pozytywnymi wypowiedziami na temat świętości Maryi, wyraźnie uwypuklonej w tradycji wschodniej"¹⁷. To pozytywne "dopełnianie" wykładu bulli "Ineffabilis Deus" można zauważyć w wielu wypowiedziach obecnego Papieża. Zostało to wyrażone przede wszystkim w encyklice "Redemptoris Mater".
Jan Paweł II rozważa prawdę niepokalanego poczęcia w części pierwszej encykliki zatytułowanej "Maryja w tajemnicy Chrystusa". Spojrzenie na Dziewicę z Nazaretu przez pryzmat tajemnicy Chrystusa ukazuje Ją właśnie jako stworzenie wybrane przez Boga i obdarzone od początku "pełnią łaski". Biblijnym kontekstem do refleksji na ten temat jest dla Papieża stwierdzenie św. Pawła, że Bóg w swoim Synu "wybrał nas przed założeniem świata, abyśmy byli święci i nieskalani przed Jego obliczem" (Ef 1, 4). Jan Paweł II podkreśla: "... jeśli odwieczne wybranie w Chrystusie i przeznaczenie do godności przybranych synów odnosi się do wszystkich ludzi - to wybranie Maryi jest całkowicie wyjątkowe i jedyne"¹⁸. W czym wyraża się owa wyjątkowość i jedyność wybrania Maryi? Jest to odwieczne wybranie na Matkę Syna Bożego. "W tajemnicy Chrystusa - stwierdza Ojciec Święty - jest Ona obecna już <przed założeniem świata> jako Ta, którą Ojciec <wybrał> na Rodzicielkę swego Syna we Wcieleniu - a wraz z Ojcem wybrał Ją Syn i odwiecznie zawierzył Duchowi świętości"¹⁹. Stwierdzenie o zawierzeniu Maryi przez Syna Bożego Duchowi świętości to charakterystyczne wyrażenie prawdy o odkupieniu Maryi. Tak więc odwieczny Boży dekret wybrania i przeznaczenia Maryi był jednocześnie dekretem Jej odkupienia. Przyszła Matka Odkupiciela jest pierwszą osobą korzystającą z Jego odkupieńczej łaski. Dokonuje się to właśnie za sprawą Ducha Świętego. Jan Paweł II stwierdza: "W ten sposób od pierwszej chwili poczęcia, czyli zaistnienia na ziemi, należy Ona do Chrystusa, ma udział w zbawczej łasce uświęcającej oraz w tej miłości, która swój początek znajduje w <Umiłowanym>, w Synu Ojca Przedwiecznego, który poprzez Wcielenie stał się Jej rodzonym Synem. Dlatego, za sprawą Ducha Świętego, w wymiarze łaski [...] Maryja otrzymuje życie od Tego, któremu w porządku ziemskiego rodzenia sama dała życie jako Matka"²⁰. Owa przynależność Maryi do Chrystusa od pierwszej chwili Jej poczęcia wskazuje na szczególny sposób odkupienia Matki Jezusa - określa się go "wznioślejszym sposobem odkupienia". "Za sprawą bogactwa łaski Umiłowanego - czytamy w encyklice - ze względu na odkupieńcze zasługi Tego, który miał stać się Jej Synem, Maryja została uchroniona od dziedzictwa pierworodnego grzechu"²¹. Ojciec Święty w tym kontekście wiele miejsca w swojej maryjnej encyklice poświęca biblijnemu określeniu "pełna łaski", które nazywa "nowym imieniem" Maryi²². W podsumowaniu pierwszego paragrafu encykliki, który nosi właśnie tytuł "Łaski pełna", Jan Paweł II stwierdza: "Maryja nosi w sobie, jak nikt inny wśród ludzi, ów <majestat łaski>, jaką Ojciec <obdarzył nas w Umiłowanym>, a łaska ta stanowi o niezwykłej wielkości i pięknie całej Jej ludzkiej istoty"²³. Na podstawie przytoczonych wypowiedzi Jana Pawła II widać wyraźnie, że dominująca w nich optyka chrystologiczno-charytologiczna, w odróżnieniu od optyki hamartiologicznej Piusa IX w bulli "Ineffabilis Deus", pozwala obecnemu Papieżowi głębiej spojrzeć na misterium niepokalanego poczęcia i wydobyć całe bogactwo zawartej w nim treści.
Wykład prawdy o niepokalanym poczęciu zawarty w encyklice "Redemptoris Mater" dopełniają katechezy maryjne Jana Pawła II. Pięć spośród siedemdziesięciu katechez zostało poświęconych temu tematowi. Ojciec Święty podejmuje w nich rozważanie zarówno o charakterze biblijnym, jak i historyczno-dogmatycznym. I tak, analizując treść greckiego kecharitomene Jan Paweł II stwierdza m.in.: "Pojęcie to, występujące w formie imiesłowu czasu przeszłego, daje obraz łaski doskonałej i trwałej, zakładającej pełnię. To samo słowo występuje w Liście do Efezjan w znaczeniu <obdarzyć łaską>, by wskazać na obfitość łaski udzielonej nam przez Ojca w Jego umiłowanym Synu (por. 1,6). Maryja otrzymuje ją jako pierwociny odkupienia (por. Enc. Redemptoris Mater, 10). [...] Ewangelista... pragnie przedstawić Maryję jako czysty owoc dobroci Boga, który do tego stopnia Nią zawładnął, że według określenia anioła uczynił Ją <łaski pełną>"²⁴. Z kolei w kontekście świadectw Tradycji ukazujących doskonałą świętość Maryi Papież zauważa, że "refleksja doktrynalna mogła przypisać Maryi doskonałość świętości, która musiała obejmować również początki Jej życia. [...] Maryja jest pełna łaski uświęcającej i jest taką od samego początku swojej egzystencji"²⁵. W innej z katechez, w odniesieniu do myśli teologicznej św. Ireneusza, zostało stwierdzone: "Św. Ireneusz przedstawia Maryję jako nową Ewę, która dzięki swej wierze i posłuszeństwu zadośćuczyniła niewierze i nieposłuszeństwu Ewy. Taka rola w ekonomii zbawienia wymaga braku grzechu. Wypadało, by podobnie jak Chrystus, nowy Adam, również Maryja, nowa Ewa, nie zaznała grzechu i przez to była lepiej przygotowana do współpracy w odkupieniu. Grzech... zatrzymuje się w obliczu Odkupiciela i Jego wiernej Współpracownicy. Z jedną istotną różnicą: Chrystus jest cały święty dzięki łasce, która w Jego człowieczeństwie pochodzi od Osoby Boskiej; Maryja jest cała święta dzięki łasce otrzymanej na mocy zasług Zbawiciela"²⁶. "Wszyscy uświadamiają sobie - podkreśla Papież po dokonaniu prezentacji świadectw rozwoju prawdy o niepokalanym poczęciu - że potwierdzenie nadzwyczajnego przywileju udzielonego Maryi ukazuje jasno, że działanie odkupieńcze Chrystusa nie tylko wyzwala, lecz również zachowuje od grzechu. Ten wymiar zachowania od grzechu, występujący w całej pełni w Maryi, jest obecny w działaniu odkupieńczym, poprzez które Chrystus wyzwala od grzechu, udzielając człowiekowi również łaski i siły potrzebnej do przezwyciężenia wpływu grzechu na jego egzystencję. W ten sposób dogmat o niepokalanym poczęciu Maryi nie tylko nie zaciemnia, ale w zadziwiający sposób przyczynia się do lepszego ukazania skutków odkupieńczej łaski Chrystusowej w naturze ludzkiej. Na Maryję, pierwszą odkupioną przez Chrystusa, która otrzymała ten przywilej, że nie była ani przez moment poddana władzy zła i grzechu, chrześcijanie patrzą jako na doskonały wzór i ikonę tej świętości (por. Lumen gentium, 65), do osiągnięcia której są powołani w swym życiu z pomocą łaski Pana"²⁷.
Jako wniosek z nauczania Jana Pawła II o niepokalanym poczęciu Maryi nasuwa się jednoznaczne stwierdzenie, że prawda ta jaśnieje w nim niejako nowym blaskiem, uzyskując przy tym charakterystyczne pozytywne poszerzenie wykładu. Posługując się wyrażeniem z "Redemptoris Mater", w papieskim wykładzie tej prawdy można zauważyć postulowane przez Jana Pawła II oddychanie "obydwoma płucami" Kościoła - tradycją Wschodu i Zachodu²⁸.

3. Niepokalane poczęcie we współczesnej refleksji teologicznej

We współczesnej teologii można zauważyć kilka charakterystycznych akcentów, jakie pojawiają się w kontekście prezentacji misterium niepokalanego poczęcia Najświętszej Dziewicy. Autorzy nawiązują przy tym, chociaż nie zawsze wprost, do współczesnego Magisterium. I tak, akcentuje się między innymi działanie Ducha Świętego w tym misterium, wyjaśnia "wznioślejszy sposób odkupienia" Matki Jezusa czy też wreszcie podkreśla funkcyjny charakter misterium niepokalanego poczęcia.
U teologów współczesnych można łatwo zauważyć coraz silniejsze akcentowanie obecności i działania Ducha Świętego w misterium niepokalanego poczęcia. Ewangelie wspominają wyraźnie o Duchu Świętym i Jego działaniu w odniesieniu do Maryi w scenie zwiastowania, w związku z tajemnicą wcielenia Syna Bożego: "Duch Święty zstąpi na Ciebie i moc Najwyższego osłoni Cię" (Łk 1, 35). Jednakże dar Ducha Świętego w chwili wcielenia, który pozwolił Dziewicy z Nazaretu w tajemnicy Jej Bożego macierzyństwa przyjąć Syna Bożego, został poprzedzony wcześniejszym darem Ducha Świętego, który ukształtował Ją i uformował jako nowe stworzenie²⁹. To działanie Ducha Świętego było działaniem odkupieńczym. Jeżeli każde zbawcze działanie - jak zauważa D. Bertetto - zakłada niewidzialną misję Ducha Świętego (por. Ga 4, 6), to tym bardziej to szczególne, wznioślejsze usprawiedliwienie Maryi³⁰. Dlatego też można słusznie powiedzieć, że "Duch Boży przygotował Dziewicę od początku Jej egzystencji, aby Jej zapewnić tę doskonałą przyjaźń z Bogiem, którą dogmatyka nazwała ostatecznie niepokalanym poczęciem" - wyjaśnia G. Philips³¹. W Maryi "<Całkowicie Święty>, Duch świętości, działał w sposób szczególny i wzorcowy począwszy od Jej odwiecznego wybrania..."³². Odkupienie uczyniło z Dziewicy Maryi nowe stworzenie. Zapoczątkowane zostało w ten sposób - zapowiadane przez proroków - nowe stworzenie żyjące z Bogiem we wspólnocie Nowego Przymierza³³. Przez bezpośrednie działanie Ducha Chrystusa, Maryja otrzymała te wszystkie dary i łaski zbawcze, które wszyscy pozostali ludzie otrzymują w sakramentach, zwłaszcza w sakramencie chrztu.
Podkreślając wyjątkowość odkupienia Maryi, Jej "wznioślejszy sposób odkupienia", teologowie współcześni zauważają, że Maryja - w odróżnieniu od wszystkich pozostałych ludzi - jest człowiekiem rozpoczynającym ziemskie życie w stanie łaski; została stworzona w łasce. M. J. Nicolas dostrzega tutaj podobieństwo z człowieczeństwem Chrystusa, a także z pierwszymi ludźmi³⁴. Nad solidarnością z pierwszym Adamem, na mocy której i Maryja musiałaby ulec skażeniu grzechem, zatriumfowała Jej łączność z drugim Adamem, Chrystusem-Odkupicielem. Ta początkowa, podstawowa świętość Maryi ma wymiar podwójny: z jednej strony wymiar negatywny, którym jest zachowanie Maryi od wszelkiej zmazy grzechu pierworodnego, a z drugiej pozytywny, który stanowi pełnia łaski w Maryi. Wymiarów tych jednak nie należy nigdy rozpatrywać oddzielnie, gdyż grzech może być usunięty z potomka Adama tylko przez nadprzyrodzoną łaskę, zwycięstwo nad grzechem w człowieku może się dokonać tylko przez łaskę Chrystusa-Odkupiciela. Już bł. Jan Duns Szkot podkreślił tę ścisłą więź, a nawet tożsamość stwierdzając, że Maryja nie była wolna od grzechu pierworodnego w takim sensie, że nie został on Jej przekazany wraz z życiem przez Jej rodziców, ale w takim sensie, że od momentu Jej poczęcia dokonało się Jej uświęcenie przez łaskę, tak że zostało Jej oszczędzone życie w stanie nieodrodzonym³⁵. W tym duchu wypowiada się A. Müller: "Maryja została poczęta bez grzechu pierworodnego, ponieważ na mocy swego macierzyńskiego uczestnictwa w człowieczeństwie Chrystusa jest Ona w ścisłym znaczeniu Tą, która jest pełna łaski [...] Maryja również weszłaby w stan grzechu pierworodnego, gdyby zasługi odkupieńcze Chrystusa uprzednio Ją od tego nie zachowały. I właśnie to <zachowanie od zmazy pierworodnej> - konkluduje niemiecki teolog - stanowi <wznioślejszy sposób> odkupienia Maryi"³⁶. W Maryi zasługi Jezusa Chrystusa uprzedzają zaciągnięcie grzechu pierworodnego. Dlatego nie ma w Niej odległości czasowej między poczęciem a uświęceniem. Jako potomek Adama nie znajduje się Ona jednak poza odkupioną ludzkością. Odkupiona w Jezusie Chrystusie jest uświęcona przez Ducha Świętego i staje się uczestniczką tej samej natury Bożej, co pozostali odkupieni ludzie³⁷. Tak więc fakt wznioślejszego odkupienia Maryi w misterium Jej niepokalanego poczęcia nie tylko, że nie wyłącza Jej i nie oddziela od reszty ludzkości, lecz wprost przeciwnie - jeszcze ściślej łączy z tą ludzkością na jej drodze do zbawienia. Maryja w sposób wznioślejszy odkupiona stanowi zawiązek nowego ludu Bożego - Kościoła. Jest ona, jak to określa R. Laurentin, "Immaculata ex maculatis"³⁸. Inny ze współczesnych teologów, J. Alfaro, stwierdza wyraźnie: "Maryja, jako odkupiona przez Chrystusa, przynależy do ludzkości odkupionej przez Niego, którą jest Kościół. Przynależy jednakże do niej jako <członek wyróżniający się>, gdyż otrzymała od Chrystusa szczególne uczestnictwo w Jego zwycięstwie nad grzechem i śmiercią"³⁹.
Pełnia łaski zbawczej, jaką otrzymała Dziewica z Nazaretu, a zarazem wyjątkowa droga jej otrzymania, wskazują na Jej wyjątkowe miejsce i szczególne zadanie w zbawczym planie Boga. "Stan świętości Maryi jest zarazem wymogiem i skutkiem Jej wzniosłej funkcji w dziele zbawienia" - podkreśla H. M. Guindon⁴⁰. Współcześni autorzy wiele miejsca poświęcają temu, jak to określiliśmy wcześniej, funkcyjnemu charakterowi niepokalanego poczęcia. I tak, J. Galot przypomina, że nie należy "przesuwać świętości Maryi na płaszczyznę czysto prywatną, która byłaby oddzielona od Jej oficjalnej misji. To właśnie ta misja uzasadnia Jej świętość, została Jej ona udzielona z racji tej misji. [...] obiektywnym dążeniem Boga nie jest na pierwszym miejscu samo wewnętrzne szczęście Maryi. Bóg chciał, by Maryja posiadała tę doskonałość dla całej ludzkości, dla dobra wszystkich ludzi"⁴¹. "Dar niepokalanego poczęcia, dany Maryi przez Ducha Świętego - podkreśla R. Rogowski - jest jak większość darów pneumahagijnych darem charyzmatycznym: został dany Maryi nie dla Niej i ze względu na Nią, ale ze względu na Chrystusa i dla Niego, a w dalszej perspektywie dla Kościoła i dla ludzkości. Został więc Jej dany ze względu na misję, na powołanie, które miała spełnić"⁴².
Najpierw odniesienie chrystologiczne wyeksponowane wyraźnie już na początku bulli "Ineffabilis Deus": "Na samym tedy początku i przed wszystkimi wiekami wybrał Bóg i swemu Synowi przeznaczył Matkę, z której wcielony po szczęśliwym wypełnieniu się czasów miał się narodzić. I umiłował Ją Bóg miłością wyższą niż kogokolwiek ze stworzeń... że Ona sama zawsze całkowicie była wolna od jakiejkolwiek skazy grzechowej..."⁴³. W tym duchu w swoim komentarzu do nauczania maryjnego Vaticanum II stwierdza H. M. Guindon: "Maryja jest Niepokalana, ponieważ jest Matką Boga, a nie Matką Boga, ponieważ jest Niepokalana. A zatem już od pierwszej chwili jest Ona związana z Tym, który z Niej się narodzi. Nie jest nigdy odłączona od Chrystusa, lecz zawsze z Nim związana"⁴⁴. Inny z teologów komentując scenę zwiastowania podkreśla: "Po pozdrowieniu jej tytułem <pełna łaski> anioł mówi do Maryi: <Znalazłaś łaskę u Boga, oto poczniesz syna...>. Łaska zatem została udzielona Maryi ze względu na Jej macierzyństwo, posiada znaczenie funkcjonalne"⁴⁵.
Z kolei odniesienie misterium niepokalanego poczęcia Matki Jezusa do Kościoła. Nie akcentuje tych powiązań bulla Piusa IX. Temat ten stał się jednak aktualny po Vaticanum II, które wyakcentowało obecność Maryi w misterium Kościoła. "Dogmat uświęcenia Maryi w początkach Jej życia - stwierdza F. Courth - pozwala nam lepiej zrozumieć to, że jako wierząca stanowi Ona wzorzec, typ Kościoła. Wiara i łaska pozostają w najściślejszej ze sobą relacji. W Maryi można widzieć nową Ewę i archetyp Kościoła dlatego, że jest pełna łaski..."⁴⁶. Wielu współczesnych autorów podkreśla wzorczy charakter odkupienia Maryi, wyłączając oczywiście właściwy tylko Jej wznioślejszy sposób tego odkupienia. A. Müller dostrzega ów wzorczy charakter odkupienia Matki Jezusa już w samym Bożym dekrecie Wcielenia, który - jego zdaniem - objawia przeznaczenie do zbawienia wszystkich ludzi, z jednoczesnym wskazaniem na najwyższą indywidualną jego realizację w osobie Maryi⁴⁷. Realizacja zbawczego dekretu Wcielenia przyniosła, zarówno dla Maryi, jak i dla wszystkich pozostałych ludzi, ten sam skutek - odkupienie. Wszyscy, łącznie z Maryją, otrzymali przez Chrystusa i w Chrystusie to samo odkupienie - uczestnictwo w życiu Boga. Z drugiej jednak strony, jak się podkreśla, pomiędzy Maryją a resztą ludzkości zachodzą różnice odnośnie do sposobów uczestnictwa w owym życiu Boga, a także stopnia tego uczestnictwa - wielkości daru łaski⁴⁸. To dlatego, "chociaż Maryja zawdzięcza, tak jak Kościół, swoją czystość Chrystusowi - podkreśla G. Philips - to jednak Ona nie musiała przechodzić przez kąpiel odrodzenia, której towarzyszy słowo (Ef 5, 27); to słowo zostało wypowiedziane nad Nią w momencie Jej poczęcia"⁴⁹. Konkluzją do tych rozważań może być zdanie współczesnego teologa prawosławnego W. Łosskiego: "Tajemnica Kościoła jest wpisana w dwie doskonałe osoby: Boską Osobę Chrystusa i ludzką osobę Matki Bożej"⁵⁰. Mówiąc zaś o doskonałej osobie Matki Bożej nie sposób pominąć rozważanego misterium niepokalanego poczęcia.

Z tej krótkiej prezentacji misterium niepokalanego poczęcia Matki Jezusa jasno wynika, że ogłoszony w 1854 roku dogmat nabiera po latach, za sprawą współczesnego Magisterium Kościoła a także pracy teologów, nowej, głębszej wymowy. Można powiedzieć, że współcześnie blask prawdy niepokalanego poczęcia jest zdecydowanie mocniejszy niż przed stu pięćdziesięciu laty.

Przypisy

¹ Por. Konstytucja Dei Verbum 8.
² Zob. S. De Fiores, Come la Chiesa cattolica é giunta alla definizione dogmatica dell'Immacolata Concezione, w: Maria Santa e Immacolata segno dell'amore salvifico di Dio Trinita. Prospettive ecumeniche, red. S. De Fiores, E. Vidau, Roma 2000, s. 26.
³ L'Immaculée-Conception, w: Maria, vol. 7, Paris 1965, s. 87.
⁴ La Sainte Vierge Marie. La doctrine de l'immaculée-Conception des Eglises Catholique et Orthodoxe. Etude comparée par un théologien orthodoxe, Marianum 108(1973), s.111.
⁵ Papież Pius IX zwrócił się do biskupów o wyrażenie opinii co do dogmatyzacji prawdy o niepokalanym poczęciu NMP. Spośród 604 zapytanych biskupów 546 odpowiedziało twierdząco. Por. M. G. Masciarelli, Pio IX e l'Immacolata, Libreria Editrice Vaticana 2000, s. 58.
⁶ Por. M. G. Masciarelli, dz. cyt., s. 60-61.
⁷ DS 2003.
⁸ Por. DS 1512.
⁹ DS 1516.
¹⁰ Por. DS 2015.
¹¹ Por. M. G. Masciarelli, dz. cyt., s. 62-63.
¹² Por. L. Melotti, Maryja, Matka żyjących. Zarys mariologii, Niepokalanów 1993, s. 159.
¹³ AAS 45(1953), 580-581.
¹⁴ Por. M. G. Masciarelli, dz. cyt., s. 63.
¹⁵ Por. tamże, s. 55-56.
¹⁶ KK 56.
¹⁷ Niepokalana; dogmatyczna definicja przywileju, w: Maryja w tajemnicy Chrystusa i Kościoła, Libreria Editrice Vaticana 1998, s. 91.
¹⁸ RM 9.
¹⁹ RM 8.
²⁰ RM 10.
²¹ Tamże.
²² Por. RM 8.
²³ RM 11.
²⁴ "Łaski pełna", w: Maryja w tajemnicy Chrystusa i Kościoła, s. 78-79.
²⁵ Doskonała świętość Maryi, w: Maryja w tajemnicy Chrystusa i Kościoła, s. 81-82.
²⁶ Niepokalane Poczęcie, w: Maryja w tajemnicy Chrystusa i Kościoła, s. 86.
²⁷ Niepokalana: odkupiona przez zachowanie od grzechu, W: Maryja w tajemnicy Chrystusa i Kościoła, s. 89.
²⁸ Por. RM 34.
²⁹ Por. H. M. Manteau-Bonamy, La Vierge Marie et le Saint-Esprit, Paris 1971, s.74; D. Bertettto, Lo Spirito Santo e Santificatore, Roma 1977, s. 270.
³⁰ Lo Spirito Santo e Santificatore, dz. cyt., s. 270-271.
³¹ Marie dans le plan du salut, Cahiers Marials 16(1972), s.89.
³² B. Forte, Maryja, ikona tajemnicy. Zarys mariologii symboliczno-narracyjnej, Warszawa 1999, s. 237.
³³ Por. R. Laurentin, Maria als Urbild und Vorbild der Kirche, w: Mysterium Salutis, t.IV/2, s. 317.
³⁴ Por. Théotokos. Le Mystere de Marie, Tournai 1965, s.113.
³⁵ Por. Scriptum oxoniense. In IV. Sent. Lib. III, dist. 3, q. 1.
³⁶ Marias Stellung und Mitwirkung in Christusereignis, w: Mysterium Salutis, t.III/2, s. 430.
³⁷ Por. A. Martinez Sierra, Znaczenie Niepokalanej dla naszych czasów, Communio 20(2000) nr 6, s. 30.
³⁸ Por. Maria als Urbild und Vorbild der Kirche, dz. cyt., s.318.
³⁹ Cristologia e antropologia, Assisi 1973, s. 247.
⁴⁰ Marie de Vatican II, Paris 1971, s. 45.
⁴¹ La sainteté de Marie, w: Maria, vol. 6, Paris 1961, s. 530.
⁴² Niepokalane poczęcie - dar i droga Maryi, Salvatoris Mater 3(2001) nr 1, s. 41.
⁴³ DS 2800.
⁴⁴ Marie de Vatica II, dz. cyt., s. 22.
⁴⁵ J. Galot, l'Immaculée-Conception, art. cyt., s.35-36.
⁴⁶ Mariologia - Maryja, Matka Chrystusa, Kraków 1999, s. 157.
⁴⁷ Marias Stellung und Mitwirkung in Christusereignis, dz. cyt., s. 426.
⁴⁸ Por. G. Philips, Marie dans le plan du salut, art. cyt., s. 92.
⁴⁹ Marie et l'Eglise, un theme théologique renouvelé, w: Maria, t. VII, Paris 1964, s. 416.
⁵⁰ Teologia mistyczna Kościoła wschodniego, Warszawa 1989, s. 187.

Ks. Teofil Siudy - kapłan archidiecezji częstochowskiej, doktor teologii; adiunkt na Wydziale Teologicznym UKSW w Warszawie; wykłada ponadto w Wyższym Seminarium Duchownym Archidiecezji Częstochowskiej i w Instytucie Teologicznym w Częstochowie. Współzałożyciel i pierwszy przewodniczący Polskiego Towarzystwa Mariologicznego. W publikacjach i badaniach zajmuje się głównie tematyką mariologiczną.

---