Janusz Pelc „Europejskość i polskość literatury naszego renesansu”
„Muza łacińska- muza polska”
- łacina jako uniwersalny język intelektualistów i poetów. Znajomość łaciny, umiejętność pisania po łacinie wierszem i prozą służyły pełniejszemu poznaniu ,zgodnie z przewodnim hasłem ludzi owej epoki - ad fontes, bogactw i wdzięków poezji i prozy antycznej.
- „homo trilinguis” ideałem człowieka wykształconego; włada biegle łaciną i greką, zna też hebrajski. Używanie języka greckiego i hebrajskiego było jednak swoistą ekstrawagancją, zaś po łacinie renesansowi humaniści współtworzyli literaturę, naukę i kulturę sobie współczesną. Łacina ułatwiała przepływ idei, myśli, tendencji stylowych, estetycznych, rozmaitych konwencji poetyckich.
- piśmiennictwo poszczególnych krajów Europy było dwujęzyczne; twórcy renesansowi piszący po łacinie czuli się członkami wspólnoty ogólnoeuropejskiej, świadomi byli jednak węższych wspólnot i więzi regionalnych, z których wyrastali, lub do których się włączali; Filip Kallimach, Jan z Wiślicy, Andrzej Krzycki, Mikołaj z Hussowa ( „Pieśń o żubrze”- poetyckie świadectwo piękna rodzimego krajobrazu, rodzimych obyczajów)
- wynalezienie druku- zapotrzebowanie na teksty popularne kursujące w niższym, szerszym obiegu „Bajki ezopowe” Piernata, romanse, „Źwierzyniec”, „Figliki” Reja,
- Dla poetów łacińskich piszących w różnych krajach nie istniał tylko jeden godny naśladowania wzór i model poezji. Tradycje antyczne, także łacińskie widzieli oni szerzej. Nie wyrzekali się całkowicie więzi z innymi kręgami tradycji, a także więzi z dokonaniami współczesnych twórców.
- Poeta jako gospodarz w świecie literackich konwencji- swoista autonomizacja lirycznego „ja”. Sztuka literacka jest uogólnieniem, a to zbliża ją do filozofii. Twórcy mówiąc o konkretnych ludziach i sprawach (nawet w różny sposób) dostrzegali w nich ogólne cechy człowieczeństwa. Formułowanie wynurzeń najbardziej osobistych, ale skomponowanych tak, że mogły posiadać znaczenie uniwersalne.
- pisanie w języku ojczystym= budząca się świadomość twórców i odbiorców, dążenie do samookreślenia tożsamości kultur, chęć powiedzenia rodakom w ich języku tego, co próbowali powiedzieć inni, co niegdyś powiedzieli w swoim jezyku przedstawiciele świata antycznego. Ale łacina była wciąż żywym językiem ogólnoeuropejskiej wspólnoty humanistów, dawała możliwość przemawiania do ponadnarodowego audytorium.
- Kochanowski tworzył zarówno w języku polskim, jak i łacińskim. W łacińskich elegiach miał gotowy schemat wersyfikacyjny dystychu elegijnego. Prawdopodobnie myślał o znalezieniu najbardziej stosownego polskiego odpowiednika..
- Pelc twierdzi, że podstawową część swej pisanej po polsku i po łacinie poezji Kochanowski adresował do tych samych czytelników- była to kulturalna, wyksztalcona publiczność nowoczesnej Polski, znająca dobrze łacinę i czytająca swobodnie w obu językach. Wiedział przy tym, że krąg osób czytających po polsku jest szerszy. Nie da się jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie czy Kochanowski utwory pisane po łacinie kierował raczej do przyjaciół a utwory w jezyku polskim do odbioru ogólnego. Zbiory łacińskie, oprócz tego, że dedykował wszystkim składał w pierwszej kolejności osobie zaprzyjaźnionej. W swych poezjach polskich poeta był przede wszystkim moralistą i dydaktykiem, a w utworach łacińskich częściej pozwalał sobie na wypowiedzi bardziej swobodne.
- Petrarka: twórcy przede wszystkim zasługują na sławę tym, że zbierając żywotne soki z różnych ogrodów kwiatowych, przejmując cząsteczki z prac innych, nie tylko tworzą dzieła nowe, ale starają się zrobić to lepiej niż ci, których naśladują. Tak rozumieli zasadę imitacji twórcy renesansowi, w tym Kochanowski.
- Polskie i łacińskie wypowiedzi wierszowane Kochanowskiego o własnej twórczości łączą się wyraźnie w jedną spoistą całość, uzupełniają się wzajemnie, ale nie rozmijają. Ich pełny sens zrozumieć można tylko przy odczytaniu wspólnym. („Elegie”- utwory łacińskie, „Sobie śpiewam a Muzom” - polski). W poezjach łacińskich Kochanowskiego częściej spotykamy kolorystykę przejętą na zasadach imitacji. Widzenie barw jest inne. „Ja na farbach malarskich nic się nie rozumiem…”, poeta posługuje się innym tworzywem niż malarz i rzeźbiarz, a mistrzostwo musi wykazać w swojej dziedzinie sztuki, to zapewni mu nieśmiertelność.
Utwory łacińskie („Elegie”) - przejmowanie w formie maski lub metafory czytelnej dla ludzi renesansu pewnych rysów obyczajowości oraz realiów zaczerpniętych z rzeczywistości antycznego Rzymu czy Grecji. Wiersz łaciński miał możliwość bycia słyszalnym w Europie.
Utwory polskie- („Satyr”, „Pieśni”) Kochanowski pełniej i dobitniej starał się przedstawić w nich swój program dydaktyczny.
Polska i łacińska twórczość Jana z Czarnolasu pokazują jedno oblicze poety, prezentowane i oglądane w różnych kontekstach, w różnych oświetleniach, wydobywających raz te, raz inne rysy. Jedność w wielości w portrecie osoby twórcy pozwala rozumieć wielorakość kreacji podmiotu mówiącego i wpisanych w tekst wizerunków adresatów lirycznych wierszy.
- Nadchodzą czasy przenikania tendencji barokowych do twórczości poetów dwujęzycznych. Zauważa się to w „Sielankach” Szymonowica. Wprowadza nowe elementy przy jednoczesnym programowym odwołaniu się do tradycji renesansu.
Poezja łacińska powstała w Polsce we wczesnych fazach renesansu, do poł. XVIw. Była terenem, na którym dokonywały się najbardziej znaczące i owocujące, nowatorskie przemiany twórcze.
Procesy te przygotowały w Polsce podglebie do powstania wielkiej literatury, np. dwujęzycznej twórczości Kochanowskiego.
Poezję dwujęzyczną uprawia wielu wybitnych twórców- Andrzej Trzecieski, Szymon Szymonowic, Sebastian Klonowic.
W poezji pisanej po łacinie twórcy łatwiej podejmują eksperymenty.
Eksperymentom tym towarzyszy często łatwiejsze przenikanie do twórczości łacińskiej nowych tendencji stylistycznych, artystycznych, a także nowych idei.
„Dialog i wizerunek, czyli o rozwoju twórczości Mikołaja Reja”
- dydaktyk, mentor- wychowawca społeczeństwa, stawiający cele nauczające jako naczelne, często jedyne. Dydaktyk i humorysta, uczy i bawi. Mówił, że o wartości jego utworów decyduje połączenie „przyrodzenia” (talentu poetyckiego) z „ćwiczeniem” (czyli nabytą wiedzą o przedmiocie poezji i praktyką twórczą). Kształt artystyczny dzieła był czymś drugoplanowym.
Dwa okresy w dziejach twórczości:
Lata, w których dominują dialogi i dramaty („Krótka rozprawa”, „Żywot Józefa”, „Kupiec”) Rozmowa- jako główna struktura. Rozkwit parlamentaryzmu. Rej - mówca sejmowy zdawał sobie sprawę z przydatności formy dialogu. Uważał to za doskonałe narzędzie literackie służące do wyłożenia wszechstronnych treści. Szuka jak najlepszego sposoby przekazania czytelnikowi treści dydaktycznych.
Lata, w których autor dążył przede wszystkim do kreślenia literackich wizerunków, idealnych wzorców osobowych, a nawet wizerunków pojęć ogólnych
- Mistrz innej, niedialogowej formy- miniaturowej scenki, obrazka satyrycznego, obyczajowego. Duża umiejętność kreślenia satyrycznych wizerunków osób.
- Lata popularności kościoła kalwińskiego (Rej wyznawcą), zbiegły się z latami pełnej stabilizacji życiowej. Rej jako pisarz moralista ucieka się do odmiennych konstrukcji wypowiedzi, które miały lepiej służyć dydaktyce. Miały ukazać człowieka poszukującego prawdy życia, człowieka „poczciwego”, dobrego obywatela, umiejącego żyć z pożytkiem dla siebie, otoczenia i świata. Rej nawiązywał do różnych gatunków literackich.
1557r. Postylla- pierwsza samodzielna konstrukcja wizerunkowa w twórczości Reja.
Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego
-> wizerunek człowieka poszukującego prawdy, wizerunek przedstawiony w wielu wariantach, które miały się złożyć na jeden wielki obraz.
-> dyskursy z filozofami nawiązywały do poprzednich dialogowych utworów
-> wątek wedrówki- podkreśla potrzebę obecności narratora
-do poszczególnych rycin, fragmentów ewangelii i kazań dołączył krótkie biblijne dewizy, tworząc w ten sposób kompozycję bardzo zbliżoną do konstrukcji emblematu, składającej się z motta- inskrypcji, ryciny i subskrypcji oraz ew. dodanego komentarza
- upodobał sobie alegorie
Tatarkiewicz: Odrodzenie myślało alegorycznie, każdą myśl można wyrazić znakiem, słowem, pojęciem, godłem, a każda myśl i pojęcie daje się wyrazić obrazem. Każda rzecz jest alegorią i dla każdej rzeczy trzeba znaleźć alegorię.
Zwierzyniec
- zbliżenie do popularnych utworów emblematycznych
- galeria różnych wizerunków
- autor uznał to za narzedzie wielkiej dydaktyki
- Rej traktował stemmata, emblemata i icones jako odmiany realizacji wizerunku.
- emblemata służyly mu do przedstawienia pojęć abstrakcyjnych: nadziei, poczciwości, wiary, sławy, czystości, pomsty, niedbałości itp. Lubił myślenie konkretne, uznał te konstrukcje za doskonały sposób na obrazowe, możliwie wielostronne przedstawienie pojęć.
Żywot człowieka poczciwego (wchodził w skład zbioru Żwierciadło albo kstałt, w którym każdy stan snadnie sie może swym sprawam jako we żwierciadle przypatrzyć.)
- wzorowy wizerunek człowieka w różnych fazach jego życia, z odpowiednim wzorem wskazań i napomnień
- 3 księgi; większość rozdziałów: nagłówek (tytuł), rycina związana z tytułem, tekst rozdziału rozwijający myśl zawartą w nagłówku i przedstawioną na rycinie.
- konstrukcja poszczególnych rozdziałów pozwala mówić o analogiach z emblematami bądź alegoriami
- wszystkie ryciny i pisane rozważania składały się na jeden wielki wizerunek życia.
- alegorie i konstrukcje emblematyczne służyły Rejowi do wizerunkowego przedstawiania pojęć abstrakcyjnych jak Cnota, Sprawiedliwość, Czas, śmierć itp. Ludzki los jako żegluga po wzburzonych wodach, jako zmaganie się rycerza z przeciwnymi mocami, „człowiek poczciwy” jako pielgrzym wędrujący po wyboistych drogach życia.
- Życie jako wędrówka, człowiek jako pielgrzym, żeglarz, zmierzający do punktu docelowego, którym winno być królestwo wiecznej szczęśliwości.
- Człowiek poczciwy- renesansowe wcielenie rycerza chrześcijańskiego i rozumnego obywatela. Prowadzą go Rozum i Cnota
Tatarkiewicz : Rej w „Źwierciadle” nawiązuje do „Iconologii” Ripy.
Rej był jednak wcześniejszy i chronologicznie i kulturowo
- Rej już w „Źwierzyńcu” stosowal obrazowe ujęcia pojęć abstrakcyjnych. Później w „Żywocie…” podobnie, ujmował pojęcia ogólne w formę personifikacji, antropomorfizacji
Dialog i wizerunek - dominujące formy w twórczości Reja
Tradycje średniowiecznego moralitetu i dawnej alegorii w pisarstwie Rejowym łączyły się z nawiązywaniem do modnych nowinek literackich: emblematów (utwór słowno-plastyczny), hieroglifów, wizerunków (icones). Tradycjonalista i nowator zarazem.
„Renesansowy manifest Szymona Szymonowica”
-Kochanowski - okres szczególnego ożywienia, ferment ideowy i intelektualny w kraju.
-Szymonowic- okres ofensywy kontrreformacji potrydenckiej, wielki ferment zaczynał powoli wygasac.
Divus Stanislaus
- o treści politycznej i etycznej. Dwie postawy: mądrego, pobożnego biskupa i rycerskiego, ale gwałtownego króla
- utwór ilustruje zainteresowania i poglądy Szymonowica. Powszechnie wywyższano biskupa, a potępiano Bolesława Śmiałego. Szymonowic patrzy na króla dość bezstronnie jednak opowiada się po stronie biskupa.
- Pogląd Szymona na wojny sprawiedliwe i niespr.- Wojna spr. To wojna obronna, której celem jest zapewnienie spokoju i bezpieczeństwa mieszkancom kraju. To też walka z nieprzyjaciółmi krzyża i chrześcijaństwa. Humanistyczna idea wyzwolenia ludu spod niewoli tyranów i katolicka idea obrony krzyża (myśl uwolnienia Greków spod jarzma tureckiego).
- Droga życiowa poety humanistycznego prowadziła przeważnie na dwór królewski, książęcy lub magnacki. Był człowiekiem z otoczenia Zamoyskiego, w istocie nie został poetą królewskim.
Wczesna twórczość:
wiele elementów właściwych poezji i poetyce barokowej; słownictwo- archaizmy, kolokwializmy, prozaizmy, skłonność do stosowania ozdobnej ornamentyki w konstrukcji stylu wypowiedzi, kunsztowna, wyszukana metaforyka. Chęć przejęcia wszystkich niemal form wypracowanych przez poezję grecką i rzymską - cel zdobniczy, erudycyjny popis. Później- nagromadzenie efektów formalnych, oksymorony, inwersje.
Utwory nie są konsekwentnie barokowe, choć barokowi niekiedy bliskie.
- odwoływał się szczególnie do poezji greckiej
- w okresie współpracy z Zamoyskim staje się z jednej strony panegirystą nadwornym, z drugiej zaś poetą politycznym, walczącym piórem o cele wytknięte działalnością kanclerza. Utwory powstałe za życia Zamoyskiego, obok całkowitego oddania i uwielbienia dla hetmana, odezwała się nuta rzetelnego patriotyzmu.
- Potępia rządy króla Zygmunta III, nie opowiada się też jednak za jawnym buntem przeciw królowi.
Rytm po pogromieniu na teraźniejsze rozruchy
-mentorski apel pouczający króla i współobywateli jak mają postępowa, by zachować w całości ojczyznę i dobro wszystkich. Szczery patriotyzm i postawa twórcy wyrażona w odpowiedniej konstrukcji wypowiedzi, nawiązał do najlepszych tradycji jakimi dysponowała poezja polska, podobnie jak Kochanowski, Szymon przyznał sobie stanowisko najwyższego sędziego społeczeństwa i monarchy.
- najśmielszy, najgłośniej wypowiedziany manifest polityczny przekonań poety.
Sielanki
- praca trwała od roku 1593 do 1614
- Simonidesowe „Sobie śpiewam a muzom”, w pełni dojrzały manifest renesansowej postawy poety, jego twórczej niezależności i poczucia wartości własnej pracy.
- Szymon i Kochanowski wierzyli, że pieśń zapewni im sławę i nieśmiertelność. Manifest niezależności twórcy, jego wyzwolenie z okopów służby dworskiej stanowi jednocześnie zaakcentowanie społecznego zaangażowania.
- dydaktyzm- wyraża aktywny stosunek wobec współczesnej poecie rzeczywistości. Dydaktyka i moralistyka dotyczy tu różnych sfer zycia, głównie zmierza ona do naprawy różnych obyczajów.
- głoszą renesansową apoteozę cnoty jako najwyższej wartości zycia ludzkiego
- pochwała pracy
- Pomarlica, Pastuszy, Żeńcy- wyrażają nastroje antydworskie
-Forma wypowiedzi w sielankach służy lepszemu wyrażeniu postawy moralizatorskiej i dydaktyki; sentencjonalny styl, poważna, klasyczna tonacja, liczne powtórzenia.
- Ślub, Kołacze, Zalotnicy - sielanki epitalamijne, ton pogodnej afirmacji świata, takie są też uwagi mentorskie. W większości pozostałych sielanek, elementy dydaktyczne wiążą się raczej z negacją niż afirmacją życia.
- Silenus - apoteoza przeszłości, dawnych dobrych obyczajów i czasów
- Skarga na złe teraźniejsze czasy, wiąże się ze wspomnieniem nie tak bardzo odległych lat rozkwitu literatury i kultury polskiej w epoce odrodzenia.
- Sielanki pisane były w renesansowej tonacji klasycznej. Klasyczna harmonia piękna ojczystego obyczaju.
- Styl ozdobny, ale wciąż renesansowego klasycysty, styl ukazujący w bogactwie świat harmonii doskonałej.
- Czary- tematyka niezwykła, tajemnicza, odwołująca się do magii- tendencje barokowe. Czasy, które od poetów oczekiwały zadziwienia odbiorcy, a wśród kategorii estetycznych szczególnie wysoko stawiały niezwykłość.
- Orfeus - Orfeusz, arcypoeta, wzór twórców renesansu. Można odczytać w dwojaki sposób. Przy odczytaniu dosłownym utwór rozpada się na dwie części. Pierwsza- obramowanie wypełnione dialogiem pasterzy, druga- podniosła opowieść, pieśń na cześć Orfeusza wtłoczona w wypowiedź Menalki. Wzniosła pieśń o Orfeuszu, jest po prostu pieśnią dot. Dawno minionych czasów i nie ma nic wspólnego z współczesnością. Tyle mówi Simonides odbiorcom złośliwym, w tym dworakom z Zamościa. Dla siebie samego i dla słuchacza życzliwego mówi coś innego. W Orfeuszu chciał widzieć nie martwą postać z dawnego mitu, ale żywy ideał prawdziwego artysty, zaangażowanego w aktualne sprawy społeczeństwa, służącego narodowi swoim rozumem i talentem poetyckim, sędziego i mentora władców i poddanych. Sam Simonides do takiego ideału dążył. Sam Simonides do takiego ideału dążył.
-renesansowa teori poezji ceniła głównie pracę i natchnienie jako źródła sztuki poetyckiej.
-Wraz ze śmiercią Szymonidesa do historii odchodził polski renesans w literaturze.
„Dorównać Orfeuszowi”
Orfeusz dla ludzi renesansu był rzeczywiście istniejącym niegdyś człowiekiem, pierwszym i najwybitniejszym z natchnionych poetów, pierwszym i najznakomitszym śpiewakiem.
Adam Krokiewicz- „Platon pozostawał pod silnym wpływem pitagorejczyków, a późni
neoplatonicy uznali prastary orfizm za główne źródłoi pitagoreizmu i platonizmu”
Platon- traktował Orfeusza jako pradawnego i sławnego poetę, a wraz ze swym mistrzem Sokratosem przekonany był o przewadze mądrości filozofa nad natchnioną twórczością poety.
-Tradycyjnie przyjmowano, że Orfeusz był synem muzy Kalliope, że Apollo obdarzył go swą lutnią, a muzy uczyły go na niej grać.
- Uważano go za twórcę pisma i heksametru.
- Pisarzy starożytnych, greckich i potem rzymskich w Orfeuszu interesowała i fascynowała często niezwykłość jego osoby i niezwykłość jego dziejów, a także wielkość i doniosłość czynów, jakich dokonał.
Orfeusz:
pierwszy i znakomity poeta
Zasłynął jako twórca cywilizacji, oduczył ludzi barbarzyństwa, krwawych obrzędów (zlikwidowanie ludożerstwa i zakaz spożywania mięsa zwierząt)
Nauczał nowych sposobów godziwego życia (temu służyła jego natchniona pieśń i muzyka).
Takie myślenie o Orfeuszu przejęli myśliciele wczesnochrześcijańscy.
Augustyn Aureliusz- Orfeusz, Muzajos i Lonos to „poeci-teologowie”, a wśród nich najbardziej uwielbiamy był Orfeusz.
Tomasz z Akwinu widział z nim ponadto także filozofa, prawodawcę poskramiającego dzikość zwierząt i ludzi, nauczającego ich obyczajów właściwych oraz godnych istoty stworzonej na podobieństwo boże.
Renesansową wiedzę o Orfeuszu kształtowali Petrarka i Boccaccio. I Orfeus i Muzajos i Linus są dla Boccaccia poetami natchnionymi, wyrażającymi myśli boże.
- orfizm w szczególny sposób zainteresował renesansowych neoplatoników.
- Renesansowi pisarze i poeci, za Wergiliuszem i Owidiuszem dostrzegali w nim człowieka dotkniętego złym losem, nieszczęśliwego kochanka Eurydyki. Taki wizerunek jego postaci przekazywało średniowiecze.
Polizian - Orfeusz to uosobienie potęgi natchnionej boskim duchem poezji, pouczającej przy tym, przekształcającej świat dzikiej natury w nowy, cywilizowany porządek, porywającej swą siłą za sobą wszystkich i wszystko.
- Orfeusz swą muzyką, śpiewem uśmierzając dzikość, uczył ludzi i świat miłości. Tę cywilizacyjną rolę sztuki wyeksponował Horacy w Liście do Pizonów.
Hymny orfickie- ważna karta w renesansowych dziejach Orfeusza i orfejskości jako czynników inspirujących rozwój owoczesnej kultury i literatury.
Twórców szczególnie fascynowała orfejska moc muzyki i poezji, przekształcająca naturę, tworząca wartości cywilizacyjne i kulturowe. Orfeusz- poeta był niejako w cieniu śpiewaka i lutnisty, choć stopniowo zyskiwać zaczął coraz istotniejsze znaczenie.
U Klemensa Janicjusza Orfeusz jest przykładem niemocy człowieczej wobec nieubłaganego Losu. Poetycki wizerunek Orfeusza i jego lutni orfejskiej, odpowiada europejskiej normie- Orfeusz jest pieśniarzem, poetą i muzykiem (a nie tylko muzykiem). W kunsztownej grze na lirze osiągniecia jego przewyższył inny, renesansowy artysta. O wartości takiej amplifikacji przez porównanie jest przekonany także Jan Kochanowski.
Podobieństwo ujęć u Janicjusza i Kochanowskiego świadczyć może, iż ewolucja Orfeusza od harfisty do poety nie była jednak w efekcie pełna. Chodziło tu o dominante roli poety lub muzyka, w istocie jednak zespolonych według owoczesnych przekonan nierozdzielnie. Symbolem owej nierozdzielności była lutnia- symbol poezji oraz „siły wymowy w jej oddziaływaniu na ludzi” (G. Bude)
Porównanie z Orfeuszem było czymś zaszczytnym.
W tekstach literackich stawiano obok siebie Orfeusza i Dawida. Obaj byli jednocześnie spiewakami i muzykami, dla autorów parafraz psalmicznych ta łączność była wielce znacząca. I oni tworzyli dzieła które były nie tylko czytywane, ale i spiewane. Orfeusz i Dawid byli jednak przede wszystkim poetami.
Ronsard i Kochanowski wykazywali szczególne zainteresowanie twórczością hymniczną, którą niegdyś wsławić się miał prapoeta Orfeusz, którą wysoko w hierarchii gatunków notowały poetyki renesansowe.
Kochanowski:
- Orfeusz był dla niego wybitnym i stopniowo coraz wyżej cenionym poetą, mniej interesował go jako piewca harmonii sfer, mniej jeszcze jako teolog.
Elegie:
- lutnia Orfeusza stawała się lutnią Jana Kochanowskiego, a on sam stanie się współzawodnikiem Orfeusza i tworzyć będzie takie wiersze, że nawet zwierzęta w górach je zrozumieją.
Kochanowski postać trackiego prapoety wprowadził do polskiego epicedium.
Orfeusz jest ponadto przykładem, jak wielka miłość może być siłą konstruktywną i destruktywną zarazem, jeśli nie towarzyszy jej przezorność i rozwaga. Wielki, boski artysta bywał w poezji czarnoleskiej człowiekiem cierpiącym, ciężko przez los doświadczonym. Pozostając natchnionym twórcą, zadziwiającym innych mocą swej poezji, był zarazem „jednym z wiela” uczestnikiem losu ludzkiego w dobrym i zlym.
Najwybitniejszych twórców, od Orfeusza poczynając, zwano poetami Kaliopy, tymi, którzy, osiągnęli jej szczyt.
Jan Kochanowski swoje dorównanie Orfeuszowi i wpisanie się w poczet poetów Kaliopy obwieścił właśnie po ukończeniu parafrazy Psałterza Dawidowego. Nie utożsamiał Orfeusza z Dawidem. Ich postawy były jego zdaniem odmienne.
Kochanowski, który dostrzegał w człowieku dwojaką naturę, wysoko ceniłzłoty wiek poezji, lecz i nowy uznawał za czas zmian nie tylko destruktywnych, ale i postępu. Postęp ów współtworzył sam, jak Orfeusz.
„Ironia i autoironia”
Ironia:
- początkowo prosta przygana, pozniej już przygana utajona, rzekomo schlebiająca (Sokrates). Ironia Sokratesowa - cięta, niekiedy wręcz mordercza, zawsze służyła jednak nadrzędnym celom perswazji, której celem było wyzwolenie człowieka z jego przywar i błędów, z okopów głupoty.
- Cycero- ironia to „rzekome utajenie swoich mniemań, kiedy co innego mówimy, a co innego myślimy”
- Pełny efekt mówca i pisarz może osiągnąć najłatwiej kiedy stosuje ironię jako figurę myśli i jako trop. Wysoko ceniły to poetyki i retoryki renesansowych humanistów.
- Erazm z Rotterdamu, Andrzej Krzycki, Rojzjusz, Klemens Janicjusz, Rej, Kochanowski
- Kochanowski sięgał do frazeologii poetyckiej antyku, by ironicznie określić sytuację dworzan.
- Ironia demaskuje konwencjonalność sytuacji literackiej, a zwłaszcza naiwność wiary w realność przenoszenia jej w życie.
-Kochanowski stosuje ironię w „Satyrze” i „Zgodzie”
- Z ironią u Kochanowskiego łączy się autoironia, ze swoistą dydaktyką- autodydaktyka. Z autoironią- przekonanie o wyjątkowości pozycji poety jako obserwatora i mentora społeczeństwa.
Treny
- Tren IX to ironiczna apostrofa pod adresem rzekomo wszechpotężnej mądrości, która przecież nie potrafi człowiekowi pogrążonemu w smutku przynieść ratunku czy nawet ulgi.
- Ironia i autoironia służą wyrażeniu rozpaczy, buntu wobec rzekomo niewzruszonych prawd i powag filozofii, religii, etyki, służą także trudnym, ale nie beznadziejnym próbom odnalezienia nawet w największym nieszczęściu ocalałych ludzkich wartości, próbom odnalezienia sensu człowieczeństwa i wyjścia z kryzysu.
- Kochanowski starał się mówić jednocześnie żartem i jak najbardziej serio. Widział nierozerwalny splot spraw, rzeczy śmiesznych i poważnych, małych i wielkich. Ze szlachetnym patosem łączył ironię.
- Styl lekki i bogaty w intelektualne skojarzenia.
- w świecie Hellady- Momos.
- Największym wrogiem ironii zawsze była niewiedza.
-Renesansowej ironii zawdzięcza wiele kultura europejska. Z Erazmowej „Pochwały głupoty” wyrastała ironia oświeceniowych mędrców, z odważnej ironii renesansowych prześmiewców, a także renesansowych mówców- profetów wiele wzięła ironia romantyczna.