03.10.2010
Arbitraż i mediacja
Istota sądownictwa polubownego jest w rożny sposób definiowana w poszczególnych systemach prawnych:
W doktrynie francuskiej sądownictwo polubowne jest określane dwojaka:
Jako instytucja poprzez którą osoba trzecia rozwiązuje spór między dwoma lub więcej stronami wykonując misję jurysdykcyjną powierzonej jej przez stronę
jako mechanizm poprzez który następuje rozwiązanie problemu dotyczącego dwóch lub więcej stron
W systemie common low, a więc Np. w wielkiej Brytanii arbitraż to sytuacja w której dwa lub więcej podmioty toczą spór którego nie mogą rozwiązać sami i wskazują osobę prywatną, lub osoby prywatne które rozwiązują go za nich.
wyróżnikiem tej definicji jest to iż rozwiązanie to następuje w drodze decyzji, a wiec nie przewiduje się kompromisu przed sadem polubownym
W doktrynie niemieckiej sadem polubownym jest prywaty sąd składający się z jednej lub kilku osób któremu strony na podstawie poświadczenia woli powierzyły rozstrzygnięcie ich sporu, wyłączając w tym zakresie kompetencje sądu państwowego
W polskiej nauce prawa procesowego przyjmuje się, że sąd polubowny jest to sąd niepaństwowy powołany zgodna wola stron stosunku cywilno prawnego, do rozstrzygania sporów wyrokiem mającym moc prawną równą wyrokowi sądu państwowego (mówi się tu tylko o wyroku, a powinno być też o ugodzie- tego nie przewiduje)
Rodzaje sądownictwa polubownego:
Arbitraż publicznoprawny
Zajmuje się rozstrzyganiem sporów między podmiotami prawa publicznego między państwami a organizacjami międzynarodowymi
Pierwszy raz pojawił się na mocy konwencji haskiej z 1907 roku,
współcześnie uważa się że ogranicza się od do spraw odnoszących się do władztwa państwowego
Arbitraż prywatnoprawny
we współczesnym ujęciu kwalifikują się do niego dwa rodzaje sporów:
spory między podmiotami prawa publicznego które odnoszą się do regulacji prawa prywatnego
spory między podmiotami prawa prywatnego, osobami fizycznymi, prawnymi, jednostkami organizacyjnymi nie mające osobowości prawnej
Arbitraż krajowy
zamknięty w danym systemie prawnym
Arbitraż międzynarodowy
zasadniczy rozwój tego arbitrażu rozpoczął się na przełomie lat 50. i 60. kiedy to pojawiły się podstawowe akty prawa międzynarodowego regulujące ten arbitraż
konwencja nowojorska z 1958 r o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych
europejska konwencja z 1961 o międzynarodowym arbitrażu handlowym ( tam pierwszy raz podjęto próbę definicji arbitrażu międzynarodowego)
jako arbitraż międzynarodowy traktuje się arbitraż w którym występuje element obcy w stosunku do danego kraju Np. może to być miejsce przeprowadzenia postępowania arbitrażowego, czy miejsce samego wydania orzeczenia
Wyodrębnia się tez szczególny rodzaj:
Arbitraż handlowy, rzadziej określa się pojęcia arbitraż handlowy
Może on mieć zarówno charakter krajowy jak i międzynarodowy, a jego istota jest rozpoznawanie sporów związanych z działalnością gospodarczą
Model UNCITRAL- wykonuje ten model WTO i opracowują wzorce rozwiązywania sporów
Wg tego rozwiązywania modelowego arbitraż ten ma się odnosić do wszelkich sporów związanych z działalnością gospodarczą niezależnie od tego czy wynikają one z umownego czy też pozaumownego stosunku prawnego
Ze względu na kryterium organizacyjne dotyczące trwałości sądu polubownego dzielimy sądy na sądy:
Ad hoc
Są powoływane przez strony do rozstrzygnięcia jednej konkretnej sprawy
Misja takiego sądu kończy się wraz z wydaniem ostatecznego orzeczenia
Nie zawsze oznacza to sad jednorazowy
Wadą tych sądów jest to, ze strony wybierające tą formę musza wykazać się większa inicjatywą i przezornością, bowiem to na nich spoczywa ciężar właściwego zorganizowania i zaplanowania postępowania arbitrażowego
Stosowany raczej dla spraw nietypowych
Instytucjonalne
Arbitraż instytucjonalny stanowi najnowocześniejsza formę sądownictwa polubownego
Określa się w ten sposób sady istniejące w ramach lub pod auspicjami Np. Izb gospodarczych, giełd towarowych, rożnego rodzaju zrzeszeń i organizacji
Arbitraż instytucjonalny nie pozbawia stron możliwości decydowania o składzie sądu, natomiast strony poddając spór pod rozstrzygniecie takiego arbitrażu musza mieć świadomość, że dokonują tego wyboru w ramach listy arbitrów proponowanej przez sąd
Istotnym ograniczeniem jest to, że w tym przypadku strony nie kształtują procedur stosowanych przed sądem polubownym, ponieważ wybierając ten sąd godzą się na regulamin który w tym sądzie obowiązuje
Natomiast niedogodność tą rekompensują udogodnienia wynikające z zaplecza organizacyjnego i technicznego które zwalnia strony od konieczności zapewnienia tego rodzaju świadczeń
Co więcej często posiadają one również dodatkowo Np. listy biegłych do wykorzystania w toku postępowania
*Szczególnym rodzajem sądu polubownego jest tzw. sąd administrowany
To sytuacja gdy powołuje się sad ad hoc, który ma możliwość korzystania z zaplecza administracyjnego sądu instytucjonalnego
Ze względu na kryterium dobrowolności które jest zasadniczą cechą arbitrażu, wyróżnia się:
Sądy polubowne sensu stricte
Sady określane jako przymusowe
* te sądy funkcjonują w niektórych systemach prawnych ( w Polsce takich sadów nie ma ) i wyróżniają się tym, że co prawda strona musi się poddać rozstrzygnięciom tego sądu, ale ma wpływ na jego skład
W Polskim systemie prawnym funkcjonują również organy wykonujące funkcje orzecznicze, które co prawda nie są sądami polubownymi, ale korzystają z przepisów o sadach polubownych
Dotyczy to Np. komisji prawa autorskiego
Arbitraż bankowy- nie jest to sad polubowny, ale spełnia te funkcje
Cechy arbitrażu- wady i zalety:
Wysoki stopień specjalizacji
w przeciwieństwie do sądu państwowego w ramach arbitrażu orzekają osoby które są specjalistami w danej dziedzinie, a przynajmniej posiadają tego rodzaju autorytet
oznacza to że sad polubowny w większym stopniu jest w stanie dostosować się do specyfiki sprawy które często mają charakter bardzo niszowy
Elastyczność postępowania
wynika ona przede wszystkim z możliwości ukształtowania przez strony toku postępowania a przynajmniej zaakceptowania regulaminu sadu instytucjonalnego
ma 2 podstawowe przejawy:
dostosowanie toku i założeń postępowania do potrzeb stron
możliwość na przykład zakończenia współpracy z arbitrem który zawodzi oczekiwania stron
oznacza to że strony mogą w ramach tej elastyczności prowadzić takie rozwiązania które na przykład przyspieszają postępowanie, na przykład ustalić iż rozstrzygnięcie zapadnie tylko na podstawie dowodów z dokumentów
z ta elastycznością wiąże się również minimalizowanie formalizmu postępowania, na przykład często stosowanym rozwiązaniem jest prowadzanie bardzo szerokiej formuły zawiadomień i doręczeń
Szybkość postępowania arbitrażowego
ze względu na częstsze posiedzenia, mniejszy formalizm, postępowanie arbitrażowe co do zasady trwa krócej niż postępowanie przed sądem państwowym
powoduje to, iż rozstrzygnięcia tego sądu są bardziej atrakcyjne dla stron, bowiem stan zawieszenia jest niepożądany w stosunkach gospodarczych
Poufność postępowania
regułą w postępowaniu polubownym jest to ze posiedzenia odbywają się z wyłączeniem jawności, a publikacja wyroku następuje za zgoda stron
w większości przypadków strony zawierają w zapisach na sąd polubowny klauzule poufności, która wyklucza bez zgody przeciwnika procesowego, ujawnianie jakichkolwiek szczegółów z postępowania, a także zobowiązuje arbitrów do dyskrecji
Niska kosztochłonność
ten aspekt działania sądownictwa polubownego jest oceniany w różny sposób i tak naprawdę należy go analizować indywidualnie, w odniesieniu do każdego sądu polubownego
występują bowiem takie sądy polubowne których koszty te są rzeczywiście bardzo niskie
ale są również sądy polubowne w których ze względu na rozbudowaną strukturę i rangę arbitrów kształtują się one porównywalnie a nawet powyżej kosztów dochodzenia roszczeń przed sadem państwowym
w takiej sytuacji strony często analizują koszty alternatywne związane z jakością postępowania , albo prawdopodobieństwem nietrafnego orzeczenia
Wykonalność orzeczeń
istotną wartością orzeczeń sądów polubownych jest to że w większości systemów prawnych, w tym polski na podstawie art. 777 KPC, są one tytułami egzekucyjnymi na równi z orzeczeniami sądów państwowych, a po nadaniu klauzuli wykonalności stają się tytułami wykonawczymi
ta siła orzeczeń w warunkach polskich często staje się ich słabością, ponieważ wykonanie orzeczenia w trybie przymusu państwowego trwa częściej o wiele dłużej niż całe postępowanie przed sadem polubownym
Autonomia sądu polubownego względem sądów państwowych
można to rozpatrywać na 2 płaszczyznach:
instytucjonalnej, odnoszącej się do sadu polubownego jako całości tej instytucji
zasadniczym przejawem tej autonomii jest to, ze prawo nie przewiduje możliwości merytorycznej ingerencji w orzeczenia sadu polubownego
podważanie tych orzeczeń jest możliwe tylko w trybie nadzwyczajnego środka odwoławczego jakim jest skarga o uchylenie wyroku polubownego, która opiera się na przesłankach tylko i wyłącznie formalnych
Np. nieistnienia zapisu na sąd polubowny
Przejawem tej autonomii jest również niedopuszczalność drogi sądowej przed sądem powszechnym w sprawie objętej zapisem na sąd polubowny
intencjonalnej, do woli stron których celem było wyłącznie sądu państwowego
Autonomia woli stron w postępowaniu odgrywa jeszcze większa rolę niż w występowaniu przed sadem powszechnym, ponieważ decydują one o liczbie i osobach arbitrów a także o kształcie postępowania w granicach nakreślonych przez ustawodawcę
Sądownictwo polubowne a inne alternatywne metody rozwiązywania sporów
ADR- alternatywne metody rozwiązywania sporów
Pojęcie to jest w różny sposób opisywane w literaturze, najszersze podejście reprezentuje Lew Morawski, który wyróżnia:
Formy postępowania sądowego, które są alternatywne w stosunku do zwykłego procesu cywilnego (zalicza tu postępowanie nieprocesowe i wszystkie postępowania odrębne)- ta grupa nie znajduje aprobaty u większości autorów
Formy postępowań które nie maja charakteru adiudykacyjnego (nie prowadza do wydania arbitralnego orzeczenia) Np. postępowanie pojednawcze i postępowanie mediacyjne
Formy postępowanie których istotą jest wydanie orzeczenia wiążącego strony( są one zawsze pozapaństwowym wymiarem sprawiedliwości)-Np. Arbitraż
Rodzaje ADR
Sądy oparte na elementach koncyliacyjnych, których celem jest doprowadzenie do porozumienia stron
Mediacja(osoba trzecia która obowiązana jest zachować w tajemnicy wszystkie fakty o których dowiedziała się w ramach mediacji)
Ma charakter dowolny i strony w każdej chwili mogą odstąpić od udziału w niej
Jeśli zakończy się powodzeniem to zawiera się ugodę podpisaną przez stronę i mediatora
Jej podstawową cecha jest to ze mediator bierze udział bezpośrednio w procesie porozumiewania się stron Np. proponuje im możliwe rozwiązania
Koncyliacja
Jej odróżnienie od mediacji jest niejednoznaczne bowiem koncyliator także tak jak mediator pomaga rozwiązać spór i uzyskać porozumienie stron
Różnica polega na tym że nie wypracowuje on różnych rozwiązań a ma jedynie łagodzić konflikt i redukować napięcie między stronami
Alternatywne metody:
Mini- trial czyli mini proces
Jest on kombinacją rokowań niekiedy z udziałem mediatora i postępowania sadowego
Rozpoczyna się od tego, że reprezentanci stron przedstawiają przygotowane wcześniej prezentacje w celu zmniejszenia różnic między stronami
Następnie mogą być dwie możliwości:
Jest wybrany neutralny negocjator, a raczej doradca który kontroluje czas wystąpień, sposób i treść zadawanych pytań, a następnie wydaje niewiążącą opinie
Strony wskazują swoich pełnomocników którzy prowadza między sobą dyskusję w celu opracowania wspólnego stanowiska
Metody o charakterze adiudykacyjnym
Arbitraż
Med.- arb czyli stanowi kombinacje mediacji i arbitrażu
Ma to charakter dwustopniowy
Najpierw strony próbują dojść do porozumienia w ramach mediacji, a następnie w razie braku porozumienia dochodzi do rozstrzygnięcia arbitrażowego
Metody związane z bezstronna opinią dotyczącą sporu
Neutral Ted finding:
neutralna osoba dokonuje ustalenia najistotniejszych faktów dla sprawy
Może być to tez zespół ekspertów zaangażowany przez spierające się strony
Zadaniem tej metody jest wyeliminowanie wszystkich faktów które są sporne i nie do końca ustalone( a więc usuniecie przyczyny sporu)
Summary jury trial:
Została wymyślona w 1980 roku przez sędziego Landrosa, który uznał, ze można użyć instytucji ławy przysięgłych do rozstrzygnięcia sporu z pominięciem całej nadbudowy procesu państwowego
Metody o charakterze prewencyjnym, których celem jest uznanie zasadności pewnych rozwiązań zanim jeszcze nastąpi eskalacja sporu pomiędzy stronami
Dispute review boards
Są to zespoły ekspertów które powołuje się już na początku kontaktów, w celu rozwiązywania wszystkich problemów, jakie mogą się pojawić w trakcie jego realizacji
Arbitraż a mediacja:
Między tymi metodami występują zasadnicze różnice:
arbitraż pełni funkcje adiudykacyjne, a mediacja zmierza tylko do porozumienia stron
odmienny jest zakres przedmiotowy, (mediacje można stosować także w sprawach karnych, a szczególnie promuje się ją w sprawach rodzinnych, natomiast sąd polubowny nie zajmuje się sprawami rodzinnymi)
KPC nakłada na mediacje rygory czasowe, jeśli jest prowadzona w trakcie postępowania sądowego ( w postępowaniu przed sądem polubownym takich rygorów brak)
postępowanie arbitrażowe odbywa się tylko na podstawie umowy stron, natomiast mediacja może odbyć się na podstawie umowy stron, na podstawie wniosku jednej strony za zgoda drugiej, oraz na podstawie skierowania do mediacji przez sąd
zapis na sąd polubowny wywołuje dalej idące konsekwencje niż umowa o mediacje, bowiem wyłącza właściwość sądu powszechnego, co w przypadku mediacji jest niemożliwe
postępowanie przed sadem polubownym jest w większym stopniu sformalizowane niż postępowanie przed mediatorem, które odbywa się na zasadach pełnej dowolności
Sąd arbitrażowy a opinia publiczna
Niektóre instytucjonalne sady polubowne obok możliwości przeprowadzenia postępowania proponują rozwiązanie które jest określane w literaturze jako opinia arbitrażowa
w ramach tej opinii strony mogą wybrać osobę/osoby arbitrów którym przedstawiają stan faktyczny albo wątpliwości interpretacyjne stanowiące istotę sporu
po przeanalizowaniu stanu faktycznego, lub prawnego przedstawionego przez strony arbiter/arbitrzy przedstawiają swoja opinię, którą strony mogą wykorzystać do rozwiązania sporu, lecz ma ona charakter niewiążący
7