DOJRZAŁOŚĆ SZKOLNA
Do 7 roku życia podstawową formą działalności dziecka była zabawa. Z chwilą rozpoczęcia nauki zmienia się środowisko dziecka oraz stawiane mu wymagania. Wchodząc w nową społeczność dziecko musi się jej podporządkować, mieć określone właściwości, przyzwyczajenia i nawyki konieczne do rozpoczęcia nauki szkolnej. Dla wszystkich dzieci początek nauki stanowi bardzo ważny okres w ich życiu. Dotyczy to nie tylko zmiany warunków zewnętrznych środowiska dziecka. Zmianie ulega cała psychika dziecka. Siódmy rok życia, ustalony jako wiek, na który przypada obowiązek szkolny, ma swoje uzasadnienie w prawach rozwoju psychicznego dziecka.
O tym, czy dziecko sprosta wymaganiom stawianym mu przez szkołę decyduje stopień osiągniętej przez niego dojrzałości szkolnej.
Dojrzałość szkolna nie jest uwarunkowanym biologicznie etapem samorzutnego rozwoju, lecz składają się na nią różnorodne doświadczenia dziecka w sferze motorycznej, umysłowej, emocjonalnej i społecznej. Ocena stopnia dojrzałości szkolnej jest zarazem oceną poziomu rozwoju dziecka w danym momencie. Ocena ta dokonuje się jednak z określonego punktu widzenia-gotowości do rozpoczęcia nauki w szkole.
Definicje
Dojrzałość szkolna - osiągniecie przez dziecko takiego poziomu rozwoju fizycznego, społecznego i psychicznego, które czyni je wrażliwym i podatnym na systematyczne nauczanie i wychowywanie w klasie pierwszej szkoły podstawowej. Inaczej jest to jakby moment równowagi między wymaganiami szkoły a możliwościami rozwojowymi dziecka.
Dojrzałość szkolna to gotowość dziecka do rozpoczęcia nauki w szkole, która polega na gotowości dziecka do podjęcia nowych zadań, jak i na zdolności przystosowania się do nieznanego środowiska oraz ogólnie zmienionej sytuacji życiowej (M. Kwiatowska).
Dojrzałość szkolna to „osiągnięcie przez dzieci takiego poziomu rozwoju fizycznego, społecznego i psychicznego, który czyni je wrażliwymi i podatnymi na systematyczne nauczanie i wychowanie szkoły podstawowej” (S. Szuman).
Dojrzałość szkolna to poziom rozwoju intelektualnego, społecznego, fizycznego dziecka, który umożliwia mu udział w życiu szkolnym oraz klasy pierwszej (W. Szewczuk).
Sfery dojrzałości szkolnej
Dojrzałość szkolna to nie tylko rozwój intelektualny, ale także fizyczny, społeczny i emocjonalny.
1) Dojrzałość fizyczna
Dziecko jest zdolne i ogólnie sprawne ruchowo, jest odporne na zmęczenie i choroby, zdolne do większego wysiłku, mniej choruje, ma dobre samopoczucie, jest aktywne i pogodne. Dziecko nie męczy się nadmiernie siedzeniem w ławce, wykonywaniem prac manualnych itp. Posiada sprawność ruchową, manualną i nie zaburzoną koordynację wzrokowo-ruchową. Odpowiednia siła rąk i palców pomaga nie tylko w zabawach i ćwiczeniach gimnastycznych, ale również przy pisaniu, rysowaniu, wycinaniu, lepieniu, spełnianiu obowiązków dyżurnego, rozbieraniu się i ubieraniu.
2) Dojrzałość umysłowa
Dziecko ma odpowiedni zasób wiedzy o środowisku w którym żyje, o rodzicach i ich pracy. Orientuje się w swoim otoczeniu, zna swój adres zamieszkania, potrafi opowiedzieć przeczytaną przez dorosłego baśń, prowadzić rozmowę na temat ulubionych bohaterów książek i filmów. Jest aktywne poznawczo, chce się uczyć. Interesuje się czytaniem i pisaniem, rozporządza zasobem doświadczeń i wyobrażeń będących podstawą do rozwoju pojęć. Potrafi uważnie i ze zrozumieniem słuchać tego, co mówi nauczyciel. Rozumie jego polecenia, posiada umiejętność swobodnego i zrozumiałego dla otoczenia wypowiadania się, opowiadania, wyrażania życzeń, pytań, własnych poglądów, wniosków i ocen. Wypowiada się całymi zdaniami poprawnie gramatycznie.
3) Dojrzałość społeczna
Dziecko jest w znacznym stopniu samodzielne, chętnie i łatwo nawiązuje kontakty z nauczycielem i kolegami. Potrafi podporządkować się niezbędnym wymaganiom dyscypliny, współdziałać z kolegami w nauce, zabawie i pracy. Przeżywa wspólnie radość z osiągnięć klasy i poszczególnych uczniów. Wykonuje zadania na rzecz grupy, dba o porządek w klasie, jest obowiązkowe, wytrwałe i wrażliwe na opinię nauczyciela. Dziecko potrafi ocenić postępowanie swoje i kolegów i odpowiednio reagować na nie.
4) Dojrzałość emocjonalna
Dziecko jest zrównoważone emocjonalnie, ma adekwatny stosunek do trudności i problemów szkolnych. Przeżywa i potrafi wyrazić uczucia wdzięczności, przyjaźni, życzliwości, odczuwa więź uczuciową ze swoją klasą i nauczycielem, jest ambitne, wrażliwe na pochwały i nagany. Cechuje je stan równowagi nerwowej umożliwiający opanowanie reakcji emocjonalnych.
Wskaźnikami dojrzałości szkolnej są też:
1) Dojrzałość do czytania
Dziecko ma rozwinięty słuch fonematyczny, umie dokonywać analizy oraz syntezy wzrokowej i słuchowej niezbędnej w procesie różnicowania kształtów, dźwięków, ich odpoznawania, porównywania i odtwarzania. Dokonuje analizy i syntezy dźwiękowej wyrazów o prostej budowie fonetycznej zgodnej z zapisem, wyodrębnia głoski w nagłosie, wygłosie i w środku wyrazu, przelicza i określa ich kolejność. Kojarzy głoski z odpowiednimi literami, tworzy za pomocą alfabetu ruchomego i odczytuje odpowiednio dobrane wyrazy z 22 liter drukowanych wielkich i małych, czyta teksty w powiązaniu z oglądaniem ilustracji.
2) Dojrzałość do pisania
Dziecko jest sprawne manualnie. Rozumie znaczenie wyrazów jako graficznych odpowiedników słów. Posiada orientację przestrzenną, która umożliwia mu rozpoznawanie i odtwarzanie kierunków, położenia i proporcji wymiarów odwzorowywanych form graficznych. Ma pamięć ruchową, czyli umiejętność przetwarzania obrazu graficznego na obraz ruchu i odwrotnie. Umiejętność kontrolowania wzrokiem własnych ruchów pozwala mu świadomie nimi kierować. Potrafi kreślić elementy literopodobne na kartce z bloku rysunkowego oraz liniaturze zeszytu. Sprawnie posługuje się ołówkiem, kredką, potrafi określić, co narysowało. W rysunku dziecka można rozpoznać rzeczywiste przedmioty. Dziecko umie się skupić podczas zabawy, rysowania.
3) Dojrzałość do uczenia się matematyki
Dziecko rozumie i potrafi określić stosunki przestrzenne, czasowe i ilościowe w praktycznym działaniu. Poprawnie posługuje się określeniami: nad, pod, za, przy, obok, na prawo, na lewo, daleko, blisko, wysoko, nisko. Wyodrębnia i porównuje cechy wielkościowe określonych przedmiotów:
- figur geometrycznych - prostokąt, koło, kwadrat, trójkąt;
- zbiorów - klasyfikowanie przedmiotów według wielkości, kształtu, barwy, przeznaczenia;
- liczebników - posługiwanie się liczebnikami głównymi i porządkowymi;
- czasu - znajomość dni tygodnia, miesięcy i pór roku.
Umie liczyć ze zrozumieniem przedmioty od 1 do 10 lub 20. Umie na konkretach dodawać i odejmować w zakresie 10.
Przyczyny braku dojrzałości
Wielu uczniów rozpoczynających naukę w klasie pierwszej nie osiąga pełnej dojrzałości szkolnej, pozwalającej sprostać wymaganiom przewidzianym programem nauczania. Najczęściej pochodzą oni ze środowiska charakteryzującego się niskim poziomem wykształcenia rodziców i złym statusem materialnym uwarunkowanym dużym bezrobociem. Obserwuje się duży odsetek rodzin niepełnych, wielodzietnych, dotkniętych problemem alkoholowym i mających konflikt z prawem.
Brak dojrzałości fizycznej wypływa z przebytych chorób, wrodzonych wad, czy też złych warunków środowiskowych. Dzieci wątłe, chorowite oraz te, które gorzej widzą czy słyszą, mogą mieć pewne trudności w przystosowaniu się do warunków szkoły.
Brakiem dojrzałości społecznej i emocjonalnej cechują się najczęściej dzieci rozpieszczone, które nie uczęszczały do przedszkola lub wychowywane były z dala od rówieśników.
Przejawy braku dojrzałości
Dzieci tzw. „trudne” nie będą potrafiły wykorzystać w sposób właściwy swych możliwości umysłowych. Z czasem zyskają miano chuliganów, (jak w przypadku dzieci nadpobudliwych czy agresywnych), albo „szarych myszek” (dzieci nieśmiałe, lękliwe, zahamowane), które nie zauważone przejdą edukację szkolną nie wykorzystując swych zasobów umysłowych.
Niedojrzałość fizyczna przejawia się m.in. powolnymi, nieharmonijnymi, sztywnymi, kanciastymi i mało precyzyjnymi ruchami. Mogą też występować współruchy, czyli niepotrzebne ruchy służące rozładowaniu nadmiernego napięcia np. poruszanie językiem przy pisaniu lub rysowaniu.
Dziecko niedojrzałe umysłowo nie ma odpowiedniego zasobu wiedzy o środowisku w którym żyje. Nie interesuje się czytaniem i pisaniem. Nie potrafi uważnie i ze zrozumieniem słuchać tego, co mówi nauczyciel. Nie wypowiada się całymi zdaniami poprawnie gramatycznie.
Dzieci niedojrzałe emocjonalnie i społecznie nie potrafią często, mimo prawidłowego rozwoju umysłowego, przystosować się do wymagań szkoły. Od pierwszych chwil pobytu w niej doznają różnego rodzaju porażek i niepowodzeń, zniechęcają się do nauki, a ich stosunek do szkoły staje się negatywny. Dziecko niedojrzałe emocjonalnie jest wybuchowe, drażliwe, agresywne, złości się lub płacze z błahego powodu, często popada w konflikty z kolegami. Może też być zahamowane, zalęknione, niepewne, napięte, nadwrażliwe, płaczliwe. Taki typ dziecka boi się głośniejszych uwag nauczyciela nawet wtedy, gdy nie dotyczą ich samych. Czasami skarżą się na bóle głowy, brzucha, bezsenność, bywa, że przed wyjściem do szkoły mają wymioty, biegunkę. Przejawem niedojrzałości społecznej jest stałe absorbowanie uwagi nauczyciela, domaganie się ciągłego wyróżniania i dążenie do uprzywilejowanej pozycji w klasie. Dzieci niedojrzałe społecznie mogą też izolować się od grupy, stronić od kolegów, unikać wspólnych zabaw łatwo poddawać się dominacji kolegów, wykazywać bierność, nieśmiałość, lękliwość, małomówność.
Gdy uczeń ma niewielkie braki np. w rozwoju społecznym czy dojrzałości emocjonalnej nie oznacza to, że nie będzie w stanie przystosować się do warunków szkolnych. Przy odpowiedniej opiece środowiska, kiedy rodzice zdają sobie sprawę z braków dziecka i pracują nad ich likwidacją oraz przy własnej pracy i aktywności dziecka, te niedobory szybko się wyrównują.
Gdy są to braki we wszystkich lub w większości sfer to dziecko jest niedojrzałe do podjęcia nauki szkolnej i należy szukać pomocy u specjalistów.
Terapia - co zrobić, aby dziecko dojrzałość uzyskało
Na dojrzałość szkolną mają wpływ pewne czynniki, do których należą m. in.:
1) czynniki indywidualne - są to przekazane drogą genetyczną lub wrodzone właściwości organizmu, a przede wszystkim ośrodkowego układu nerwowego, podłoża wyższych czynności psychicznych. Należą tu również potrzeby, skłonności i dążenia dziecka.
2) czynniki środowiskowe - chodzi tutaj głównie o wpływy rodziny i przedszkola.
Trzy główne grupy czynników rodzinnych mających wpływ na dojrzałość szkolną dziecka:
a) warunki materialne - od poziomu dochodów, sytuacji mieszkaniowej, wyposażenia gospodarstwa domowego zależy jak rodzina będzie zaspokajała potrzeby dziecka, a więc czy będzie ono racjonalnie odżywiane, zaopatrzone w potrzebną odzież, czy będzie miało warunki do nauki, odpoczynku i zabawy.
b) warunki kulturalne - jest to poziom wykształcenia rodziców, kultura językowa rodziny, potrzeby kulturalne, zasady wychowania dzieci, sposób spędzania czasu wolnego. Warunki kulturalne domu rodzinnego, a zwłaszcza poziom wykształcenia rodziców w istotny sposób wpływają na rozwój intelektualny i osiągnięcia szkolne uczniów. Rodzice wykształceni wykazują na ogół duże zainteresowanie problemami szkolnymi swoich dzieci, mają większe wymagania i aspiracje w stosunku do ich przyszłości oraz w większym stopniu pobudzają je do osiągnięć.
c) warunki społeczno - psychologiczne to: struktura rodziny, osobowość rodziców, stosunki między rodzicami, postawy rodziców wobec dzieci oraz atmosfera panująca w domu. Dla osiągnięcia dojrzałości szkolnej istotne jest, czy dziecko wychowuje się w rodzinie pełnej lub niepełnej, mało- czy wielodzietnej, dwu- czy trzypokoleniowej. Z reguły rodzina wielodzietna stwarza korzystne warunki dla rozwoju osobowości dziecka, gdyż zmusza do liczenia się z innymi, rozwija postawy opiekuńcze. Dzieci z rodzin wielodzietnych szybciej się usamodzielniają, osiągają wyższy poziom dojrzałości emocjonalnej, nie wykazują tendencji do przeceniania samego siebie, lepiej potrafią współdziałać z innymi. Jeśli jednak rodzina jest bardzo liczna a warunki materialne bardzo skromne, to rodzice obarczeni nadmiarem obowiązków mają mało czasu dla dzieci, pozostawiają je same sobie, nie zaspakajając wszystkich ich potrzeb.
3) Istotnym czynnikiem wpływającym na dojrzałość szkolną dzieci jest fakt uczęszczania do przedszkola. Dzieci o długiej karierze przedszkolnej wyróżniają się lepszym uspołecznieniem niż inne dzieci oraz lepszym przygotowaniem do szkoły.
U większości dzieci uczęszczających do przedszkola lub tzw. „zerówki” gotowość do podjęcia nauki szkolnej dokonuje się niepostrzeżenie i nie wymaga specjalnych zabiegów ani ze strony rodziców, ani ze strony nauczycieli. Bowiem cała praca wychowawcza przedszkola, od najmłodszych grup, zmierza do zapewnienia dziecku dobrego startu w szkole. Pomimo tego, zdarza się, że niektóre dzieci nie osiągają dojrzałości szkolnej w siódmym roku życia i z tego powodu odraczane są z obowiązku szkolnego. Te dzieci wymagają szczególnej troski i fachowej pomocy. Wśród dzieci przekraczających próg szkolny są takie, które wchodzą w obowiązki szkolne z niepełną dojrzałością szkolną. Tym dzieciom również potrzebna jest specjalistyczna pomoc (np. korekcyjno-kompensacyjna), bo narażone są na poważne niepowodzenia szkolne. O tym, czy dziecko pójdzie do szkoły mimo braku dojrzałości szkolnej, czy zostaje odroczone zawsze decydują rodzice, po zasięgnięciu opinii psychologa i pedagoga.
Poziom dojrzałości szkolnej zależy nie tylko od potencjalnych możliwości intelektualnych, ale również od tego, czy dziecko od wczesnego dzieciństwa miało odpowiednie warunki rozwoju i było właściwie stymulowane. Stymulacja ta powinna mieć miejsce przede wszystkim w środowisku domowym dziecka.
Można stwierdzić, że rola rodziców polega na:
a) dbałości o zdrowie fizyczne dziecka - poprzez kontrole lekarskie, stosowanie się do wskazań i stworzenie odpowiednich warunków bytowych
b) kształtowanie prawidłowej wymowy, rozwoju słownictwa poprzez częsty kontakt z dzieckiem, rozmowy, zapewnienie mu towarzystwa rówieśników
c) rozwijanie logicznego myślenia, zapamiętywania poprzez pobudzanie dziecka do obserwacji, rozmowy na określone tematy, wyjaśnienia, wyciąganie wniosków interpretowanie widzianych zjawisk i rzeczy
d) wyrobieniu umiejętności słuchania, koncentracji uwagi-poprzez polecenie wykonywania drobnych zajęć wymagających uwagi i żądanie, aby dzieci zaczętą pracę zawsze kończyły
e) wyrobieniu umiejętności spostrzegania istotnych szczegółów, analizowania i syntetyzowania np. poprzez gry i zabawy z dzieckiem ćwiczące w/w czynności. Doskonale do tego celu służą gry kostkowe, domino, historyjki obrazkowe, układanki z klocków
f) dbałości o prawidłowy rozwój ruchowy dziecka - ćwiczenie sprawności rąk poprzez rysowanie, kalkowanie, zamalowywanie, wycinanie według wzoru, lepienie z plasteliny itp.
g) nauczanie szanowania pomocy szkolnych poprzez przyzwyczajenie dziecka do utrzymywania porządku w zabawkach
h) rozbudzaniu zainteresowania szkołą, poprzez odpowiednio prowadzone rozmowy
i) przygotowanie do samodzielności w obsługiwaniu siebie poprzez wcześniejsze wymagania w tym zakresie
j) wyrobieniu umiejętności współżycia w grupie poprzez zapewnienie kontaktów z rówieśnikami i kierowanie nimi
k) stwarzaniu odpowiednich warunków do odrobienia lekcji poprzez zapewnienie dziecku spokoju, miejsca do odrobienia lekcji, uregulowania trybu życia
l) przyzwyczajaniu dziecka do stałego rozkładu dnia (zaplanowane godziny snu, posiłków i zabawy)
ł) kształtowaniu pozytywnej motywacji dziecka do nauki. Należy traktować pójście do szkoły jako coś naturalnego, pamiętać o cechach indywidualnych dziecka, jego właściwościach rozwojowych, potrzebach i predyspozycjach. Nie straszyć, lecz opowiadać o swoich przyjemnych wspomnieniach ze szkoły.
Realizując to należy pamiętać o tym, że:
- dziecko mimo, że jest uczniem, jest nadal małym dzieckiem co oznacza, że nie można wymagać od niego zbyt dużo, należy dać mu czas zarówno na naukę jak i na zabawę
- nie należy wyręczać go całkowicie w pakowaniu tornistra i odrabianiu lekcji
- gdy pojawią się pierwsze niepowodzenia szkolne, nie wolno karać dziecka - rodzice powinni pamiętać, że mają być dla niego oparciem (dać mu miłość, zrozumienie i pomoc)
- każde dziecko jest inne, nie powinno się więc porównywać go z innymi
- należy zadbać, aby dziecko miało stałe i spokojne miejsce do odrabiania lekcji
- należy pamiętać, aby nie zmuszać dziecka do odrabiania lekcji zaraz po szkole i bezpośrednio po obfitym posiłku. Trzeba dać mu czas na relaks, zabawę, aktywny wypoczynek.
Bibliografia
B. Sawa „Jeżeli dziecko źle czyta i pisze”
B. Wilgocka-Okoń „Dojrzałość szkolna dzieci a środowisko”
B. Wilgocka-Okoń „Gotowość szkolna dzieci sześcioletnich”
B. Wilgocka-Okoń „O Badaniu dojrzałości szkolnej”
E. Hurlock „Rozwój dziecka”
H. Filipczuk „Rodzice i dzieci w młodszym wieku szkolnym”
H. Filipczuk „Zapobiegamy trudnościom i niepowodzeniom szkolnym”
M. Kwiatowska „Podstawy pedagogiki przedszkolnej”
M. Przetacznikowa „Psychologia rozwojowa”
M. Tyszkowa „Czynniki determinujące pracę szkolną dziecka”
M. Żebrowska „Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży”
5