Nowy typ bohatera w programach i praktyce literackiej pozytywizmu

Nowe zadania, stawiane literaturze i odpowiadające im gatunki literackie, spowodowały pojawienie się w pozytywizmie nowego typu bohatera. Literatura tendencyjna musiała bowiem dostarczać wzorów postaw i atakować zachowania negatywne. Stąd też podstawowym typem postaci był działacz, realizujący program pozytywistyczny. Wykształcony, umiejący się liczyć z realiami, gotowy poświęcić własną aktywność przemienianiu rzeczywistości społecznej, bohater ten realizował się przede wszystkim w pracy, która stała się podstawowym miernikiem wartości człowieka.

Joanna Lipska (bohaterka noweli E. Orzeszkowej "A...B...C..."), która narażając się na represje, naucza dzieci wiejskie języka polskiego, Jan Bohatyrowicz ("Nad Niemnem" E. Orzeszkowej), odnajdujący radość życia w uprawie ziemi, Julian Ochocki ("Lalka" B. Prusa), fanatyk nauki, przekonany, że dzięki niej można przewartościować świat i wielu innych działaczy, lekarzy, nauczycieli, składało się na formułę bohatera, który własne pasje potrafił łączyć z użytecznością publiczną. Wczesny pozytywizm nie sugerował bowiem konieczności poświęcenia. Zakładano, że realizacja własnych, byle słusznych, dążeń prowadzić będzie do osiągnięcia celów społecznych. Szybko dorabiający się S. Wokulski ("Lalka" B. Prusa) zyskiwał przecież ogromne możliwości pomocy innym. Zgodnie z formułą utylitaryzmu sukcesy jednostkowe składać się miały bowiem na postęp społeczny. Dla wyeksponowania bohatera wzorcowego, przeciwstawiano go zwykle postaciom skrajnie negatywnym, które kompromitować miały postawy społecznie szkodliwe. Tytułowy bohater powieści E. Orzeszkowej "Pan Graba", Różyc z "Nad Niemnem", Ewelina Krzycka, bohaterka noweli "Dobra pani" E. Orzeszkowej, pisarz Zołzikiewicz ze "Szkiców węglem" H. Sienkiewicza tworzą galerię postaci, obrazujących najbardziej naganne postawy. Wyraźne, czarno-białe skontrastowanie bohaterów zmierzało bowiem do wyeksponowania zasadniczych tendencji w kształtowaniu wzorców osobowych. Temu samemu celowi służyło kreowanie bohatera (najczęściej plebejskiego), którego tragiczny los wręcz narzucał wnioski o konieczności przyjścia mu z pomocą. W tej grupie, którą reprezentuje Wawrzon Rzepa ze "Szkiców węglem", liczni bohaterowie nowel i obrazków poetyckich Marii Konopnickiej, utworów E. Orzeszkowej, szczególne miejsce zajmują postacie dzieci. Antek, tytułowy bohater utworu B. Prusa, sienkiewiczowski "Janko Muzykant", Jaś, który nie doczekał wiosny z obrazka M. Konopnickiej i wiele innych postaci zmierzało do poruszenia sumień obrazem dziecięcej niedoli. Obraz ten miał wyraźnie sugerować potrzebę podjęcia "pracy u podstaw" i poprzez oddziaływanie emocjonalne wskazać konieczność realizacji programu pozytywistycznego. Obok skontrastowanych bohaterów pozytywnych i negatywnych, wzruszających postaci dziecięcych w dążeniu do realizmu w przedstawianiu społeczeństwa, pozytywiści przedstawiali bohaterów charakterystycznych dla określonych grup społecznych. Szczególne miejsce w tej kategorii zajmują (w związku z nasilaniem się w tamtym okresie problemu żydowskiego) kreacje przedstawicieli tego narodu. Meir Ezofowicz - tytułowy bohater powieści E. Orzeszkowej, dr Szuman i Szlangbaum (z "Lalki" Prusa) swoją aktywnością, nowoczesnym sposobem myślenia i związkami z polską społecznością, wyznaczają wzorce właściwie pojętej asymilacji, przeciwstawiającej się narastającym wówczas tendencjom antysemickim. Wykaz zasadniczych typów bohatera pozytywistycznej literatury nie byłby pełny bez przeciwstawionych programom epoki, idealizowanych bohaterów powieści historycznych H. Sienkiewicza. Kreacja postaci typu Wołodyjowskiego, Skrzetuskiego, Kmicica czy Ketlinga, która oburzała wręcz B. Prusa, wpłynęła bowiem na kształt bohatera rodzącej się wówczas literatury popularnej, a w formule sienkiewiczowskiej służyła realizacji wyraźnie nakreślonych celów narodowych.

Zadania społeczne twórczości pozytywistów, które w przeważającej mierze ściśle określiły koncepcje bohatera, nie zmieniły jednak faktu, że wraz z rozwojem literatury tej epoki, modelowy, schematyczny bohater ustąpił miejsca złożonym, prawdopodobnym psychologicznie postaciom (dr Judym, Rzecki), które nie mieszcząc się w założeniach programowych, zachowały aktualność w kreowaniu uniwersalnej prawdy o człowieku.

---