Stefan Żeromski, Popioły, oprac. Irena Maciejewska, Ossolineum, Wrocław 1996.
I. Geneza
inspiracje Mickiewiczowskie (imię bohatera: Adam)
dzieje walk Polaków o niepodległość (materiały z b-ki, gdzie prac.; problem żołnierza-chłopca z armii Napol., później buntownika-wolnościowca, ściętego przez pana feudalnego - egzekucja Michcika), zryw niepodległ.
materiały o kampaniach napoleońskich
druk w „Tyg. Ilustrowanym” 1902-1903; w całości (3 t.) w 1904
II. Źródła historyczne
85 pamiętników i 60 lektur (ważne: Pan Tadeusz, Wojna i pokój), słowniki, roczniki
wydarzenia historyczne, rzeczywiste
kampania włoska 1807, hiszpańska 1807-1808, polska 1806-1807, opis historyczny (trochę jak podręcznik, np. bitwa pod Raszynem), reportaż historyczny
Napoleon, dowódcy wojskowi, organizatorzy Legionów, armia Księstwa Warszawskiego; gen. Dąbrowski we Włoszech i w Polsce (obraz wg tradycji Mickiewiczowskiej: wielki, prawy żołnierz)
III. Cenzura
asekuracyjna autocenzura, przemilczenia, niedopowiedzenia, niejasne aluzje, peryfrazy, mowa ezopowa
cenzura słów: Polska, ojczyzna, walka o wolność i niepodległość, [przym.] polski (zamiast tego: sarmacki), rozbiory, Rosja i wojska rosyjskie, Kościuszko, Królestwo Polskie, wojska napoleońskie w Polsce
wspomnienia Nardzewskiego o konfederacji i wrogu, ale bezimiennych (faktycznie: 1786 i Rosjanie); Sułkowski mówi o powrocie do kraju na pogrzeb (chodzi o rozbiory)
zatajony udział wojsk rosyjskich w walce (z Napoleonem), jest tylko „nieprzyjaciel”; równoczesne walki z Prusakami i Rosjanami omijają tych drugich (akcja w zaborze austriackim)
IV. Panorama Polski na przełomie XVIII i XIX wieku
podtytuł: Powieść z końca XVIII i początku XIX wieku - temat: nie tylko wojny napoleońskie i udział Polaków
główni bohaterowie: Rafał (gł.!) i Krzysztof, walka o wolność kraju (2 tom)
tom 1 - przygotowanie bohaterów do walki; obraz Polski przełomu wieków; polowanie i kulig = świat szlachecki, sarmackie bytowanie, zabawa, bezmyślne i hulaszcze życie (Nardzewski = superszlachciura); nowy typ człowieka w opozycji: praca umysłowa i fizyczna, docenianie jej; akcja w 1797 (2 lata po 1. rozbiorze), wspomnienia z dawniejszej przedakcji (walka o niepodległość), Nardzewski jako konfederat barski; Piotr Olbromski (uczestnik powstania kościuszkowskiego)
Szczepan Trepka z 2 tomu: konfiskata majątku za działalność publiczną, uczy chłopów na obywateli (oświecenie, samodzielność ekonomiczna, obrona polskości; program organicznikowski; ekspediuje Rafała i Krzysia na wojnę)
przedakcja z walkami o wolność (dziedzictwo dla młodych): Konf. Barska - Insur. Kościuszk. - Legiony
panorama społeczno-historyczna, szlachecka Pl. przełomu wieków, życie, mentalność (Wyrwy Nardzewskiego, Tarniny starego Olbromskiego, obu przeciętnych szlachciców, tradycyjnych, dobre i złe cechy, np. Nrdz jako konfederat, ale nie umie się wyrzec przywilejów i nie chce uwłaszczenia, Olbr jako patriacha, skostniały)
Piotr Olbromski jako chudopachołek, dzierżawi majątek (Wygnanka), żyje prawie jak chłop (umiera tam)
życie porozbiorowej Wawy; arystokr. dwór księcia Gintuła w Grudnie; dom szlachecki rodziny Cedrów
żywot poczciwego szlachcica
sprawa chłopska - waga, dramatyzm; zmniejszenie pańszczyzny nie podoba się szlachcie (znęcanie się jako przykład dla nieposłusznych); rozdz. Egzekucja, tu Michcik, traktowany przez przyjaciół jak wolny, ale należny mu folwark po śmierci Piotra Olbromskiego bierze szlachcic Chłuka i bije Michnika; samowola i przywileje szlachty, chłopi-niewolnicy (krzywdzone masy)
dyskurs Krzysztofa i Szczepana Trepki - oświec. i pozytyw. o oświacie dla chłopca, prawach obywatelskich (bo już raz była rabacja)
niepodległości nie zapewni tylko szlachta! (cały naród musi walczyć, wszystkie klasy)
Żydzi - Uryś jest pracowity, mądry, karczuje nieużytki
Warszawa - kontrasty (hulaszcze życie magnatów i szlachty wokół księcia Józefa; kontrastowa przemiana księcia w armii napol., śmierć za ojczyznę; inne środowisko oświeconych, książę Gintułt, major de With, obaj masoni, rozmyślają nad życiem, filozofia i egzystencja, tradycja oświeceniowa, wolnomularstwo, loża Izys)
wątek miłosny i namiętności - Helena i Rafał; kobieta jako obiekt miłości, tylko postrzegana przez Rafała; siła i piękno uczucia na tle natury (poznanie na kuligu, miłość od 1 wejrzenia; później spotkanie nocne, gdy Rafał na cmentarzu jest napadnięty przez wilki, ginie jego koń, choruje, zostaje wygnany z domu; długie rozstanie; spotkanie w czasie obrzędów masońskich, gdy Helena jest cudzą żoną i ucieka z Rafałem; uciekają w Tatry, Helena rzuca się w przepaść; miłość przeciw normom obyczajowym, metafizyczna, tajemnicza); Rafał w 2 części zmienia się w „kochanka Ojczyzny”
V. Młodopolska powieść historyczna
nie ma wyrazistej akcji romansowo-przygodowej, wątek romansowy znika na rzecz wojennego
nie ma pragmatycznego łańcucha zdarzeń, ale wybór motywów epickich (cz. 1 - wydarz. romansowe, 2 - historyczne; panorama życia); fabuła o budowie nieciągłej, skokowej, luźne epizody, poetyka fragmentu o własnej fabule (polowanie, kulig, egzekucja - to nawet tytuły rozdz.); wybór niektórych zdarzeń hist. (te, które dokumentują wolę obrony zagrożonej niepodległości; Konf. Barska, Insur., Legiony)
popioły życia narodowego: Polska sarmacka, tradycjonalistyczna (Nardz, stary Olbr), hulaszcza (Wawa księcia Pepiego), egoistyczna (pałac w Grudnie, dwór w Olszynie)
Polska nowa, walcz. o niepodl. - bezimienni żołnierze, demokraci (Piotr Olbromski, Józef Sułkowski, Henryk Dąbr.)
rozdziały z akcją i opisowe (kulig, chata, polowanie), też przerywniki liryczne (opis lasu, nocy zimowej, wiosny) nieciągła powieść epicko-liryczna (jak Ludzie bezdomni)
zw. z Panem Tadeuszem - polowanie z ogarami (pocz.); młodzi walczący w 1812 (końc.)
1 idea narodowowyzwoleńcza - tradycja konf., insur., napoleońska
2 panorama życia szlacheckiego (codzienność, odświętność, nauka, zwyczaje)
3 opisy przyrody jako ekwiwalentu Ojczyzny, pejzaż (też ważny dla Mł. Pl.)
wolność - tylko przez walkę zbrojną
powieść szlachecka (ale tu negat. obraz szl.) i młody bohater, wchodzący w życie, walczący
część 2 (od połowy 2 tomu) - kampanie napoleońskie na terenie Polski (+ Hiszp. i Wł.); od wyprawy Rafała i Krzysztofa na wojnę (powieść wojenna); narracja autorska (autor-historyk)
część 1 - pryzmat widzenia świata Rafała (narracja personalna)
VI. Stosunek Żeromskiego do wojen napoleońskich
Krzysztof Cedra
Trepka - pozytywista, orał, siał i przez pracę chciał podnosić kraj cywilizacyjnie; popiera wyprawę młodych na wojnę (bo starzy Polacy są spodleni, handlują ziemią z Prusakami, dają się zniemczyć, źle traktują chłopów); walka o niepodległość = o zachowanie honoru (przywołana tradycja walk zbrojnych o niepodl.; romantyczne budzenie instynktu walki, wartość poświęcenia; ale nie popiera bezkrytycznie)
krytyczny stosunek do wojen napol. - wojna jest skuteczna (przemiany hist. i społ.-ekonom.; fr. idee rewol. - postęp społ., wolność dla chłopów; utworzenie Ks. Warsz.), ale z natury zła, niesie śmierć, wyzwala złe instynkty, cierpienie, niszczy
wojna - wysiłek rzesz ludzi, mas ludowych (obdartych chłopów); refleksje nt. wojny nowoczesnej (udział mas, nie tylko pl., też hiszp. i wł., na San Domingo)
legenda napol. - nie samo krzepienie serc poprzez efektowne zwycięstwa; pokazuje, jak wykorzystywano legionistów (wcielenie do armii austriackiej po wydaniu ich w Mantui), wojska cesarskie grabiły, kradły, niszczyły; ironiczna walka na San Domingo; racje Francuzów wątpliwe moralnie (w walce z Hiszpanami); zburzenie mitu
rozróżnienie: wojna w obronie kraju (Hiszpanie) - wojna zaborcza (Francuzi)
postawa Gintuła (mason) wobec wojny: ideowy przeciwnik przemocy, pacyfista, humanitarna pomoc żołnierzom, protest wobec niszczenia Sandomierza
walki na terenie Hiszp. i Pl. inne: wojna niesprawiedliwa - sprawiedliwa; inna technika pisarska: w Pl. starcia wrogich armii, relacje są ogólnikowe, nieindywidualne (bez szczegółów), perspektywa historyka; nadrzędny cel: odzyskać niepodl. (więc nie może być pełny realizm)
tylko bitwa pod Raszynem (tu Rafał) i obrona Sandomierza (książę Gintuł) jest szczegółowa i drastyczna, chociaż widok z oddalenia, estetyzacja
wojny zagraniczne: opisane z bliska, poprzez doświadczenie jednostek (Gintułt, Krzysztof, Wyganowski, Ojrzyński), zmagania obrońców miast (Mantua, Saragossa) z najeźdźcą, obraz zła wojny, drastyczny (mordowanie kobiet, starców, pacjentów), niszczenie kultury, pisarz-humanista (widzi prawdę, udział Polaków, usprawiedliwienie rewolucji wobec wroga)
VII. Napoleon
widziany z oddali, na przeglądach wojsk, wśród okrzyków (Vive l'empereur!), „bóg wojny” (t. 1, tak go widzi adiutant Sułkowski: nieulękły, nadludzka siła i potęga, jak Zeus gromowładny, godzi nieomylnie, wiedzie świat ku nowemu, ku odrodzeniu, demokracji - hasła rewolucji fr., wolność)
wiara prostych żołnierzy (Jacek Gajkoś) w dowódcę, poczucie bliskości z nim, utożsamienie, on uporządkuje świat, zniesie poddaństwo, feudalizm, głosi równość
Sariusz Ojrzyński (wiara i utożsamienie się; emisariusz wolności w imię Napoleona)
Krzysztof Cedro (cesarz - heros z eposu, rycerz jak Roland, twórca Manifestu, znoszący prześladowania religijne, feudalizm, przywileje klasowe - widzi, że po to musiał walczyć i teraz umiera, by krwią żołnierzy cesarz zjednał sobie masy), chce wiedzieć, że nie walczy dla obcych, ale dla odzyskania własnej ziemi (cesarz mu to obiecuje i dotrzymuje; w Pl. w czasie przybycia posągowy, jak z granitu lub metalu, wódź, Bóg, legendarny)
wojny napoleońskie - realistycznie: grabieże, niszczenie, zabory dla podbitych; ale też cesarz = symbol nadziei; kontrast: ideologia (hasła rew. fr.) - legenda Napoleona
wiara w sens czynu militarnego
VIII. Bohaterowie
Rafał Olbromski [vita activa] - radość, siła, rozmach życiowy; młodzieńcza fantazja, chęć do życia (na początku nieukierunkowana); silny i piękny, niedekadent; doświadcza świata w pełni, nie stosuje się do konwencji i ciasnych schematów; najpierw na polowaniu (siła, zręczność); tańce, adoruje Helenę; brak zainteresowania nauką książkową (która go nie czyni lepszym ani bardziej patriotycznym); żywiołowy; cechy sarmackie (siła, męstwo, fantazja, poczucie dumy i honoru); odważna wyprawa na zimową rzekę (za to wyrzucony ze szkoły); zuchwałe prawie szaleństwo; demitologizacja bohatera, wojna go nie uwzniośla (nie jest odważniejszy); nocna eskapada do ukochanej (śnieżyca, wilki, zmierzenie się z naturą); kochanek 2 kobiet (wyzwanie obyczajowe)
rycerz śrdw., szaleństwo (romant.), szlachecka samowola, Nietzscheański nadczłowiek (moc); „mierzenie się” z naturą (silniejszy niż ona, wg słów Heleny), piękny i straszny; drwina z norm świata i wartości moralnych, obyczajowych - łamanie ślubów i przysiąg (porywa cudzą żonę, nie boi się nikogo i niczego, nie ma wyrzutów sumienia); moralność nadczłowieka; Helena (niewolnica wojownika, „służebnica”, M - siła i piękno instynktów i namiętności w dzikiej naturze; śmierć Heleny, więzienie Rafała, który po „burzy zmysłów” wraca do „normalności” dopiero na wojnie)
harnaś Mocarny („nadczłowiek”) w więzieniu mówi o woli mocy, sile ducha, większe możliwości działania
doznania krańcowych, graniczne: miłość i śmierć, wielka namiętność, egzaltacja, zmierzenie się ze śmiercią Heleny i możliwością własnej śmierci, doświadczenie egzystencjalne [= duch modern.], transcendencja w kontakcie z przyrodą (rozważania pod niebem nocą; poczucie jedności z naturą)
Rafał jako antydekadent, uosobienie sił życiowych
szlachcic - wyszumiał się i idzie do walki, która jest jego przeznaczeniem; na końcu pracowity ziemianin, uprawiający ziemię po przodkach, odbudowuje dom
przemiana Gustawa w Konrada, kochanka w żołnierza; różne etapy zmiany: słucha wuja Nardzewskiego (o zmaganiach o wolność przed 1. rozbiorem), poznaje ciężkie życie brata Piotra w Wygnance, opowiadanie Ojrzyńskiego (legionista, kaleka wojenny)
w 2 części - medium zdarzeń wojennych (obraz Wawy, przebieg kampanii napol., scena ruszenia na wojnę z Rosją)
rozdwojenie: subtelny wobec przyrody i miłości, uczone dysputy + zwykły rębajło, uczestnik burd; charakter warunkowany przez czynniki zewnętrzne
książę Gintułt [vita contemplativa] - wychowanek Szkoły Rycerskiej; walczył o niepodl., późn. więzień carski; tu obserwator i komentator rzeczyw., nieaktywny; refleksje filoz. i historiozof.; siła sprawcza różnych działań i doznań Rafała (wprow. go w środow. Grudna, Krakowa, Wawy); wędruje po Polsce i świecie i obserwuje ludzi, szuka prawdy i sensu życia, wędrowiec
I dyskusja o romant.-modern. pojęciu czynu i słowa (działanie i myślenie) w Paryżu z Józefem Sułkowskim, też żołn. z 1792, adiut. Napoleona (Gint. - obserwator; Sułk. - czyn wojskowy przy Napol.), esteta, przeciwnik rewolucji, wojny; najpierw zmieniać siebie, potem innych (a nie rewol.) - przezwycięż. zło w sobie; Sułk. go przekonał
udział w ruchu wolnomularskim (mason); cel: doskonalenie świata poprzez rozwój osobowości i zbratanie ludzi; wolność, równość, braterstwo; walka z fanatyzmem i nietoler. relig.; samodoskonalenie; walka narod.wyzwol.; wątek tajemniczej organizacji, konspiracji; świecka myśl filoz.
rozpatruje „sprawy wieczne”, a nie doraźne; czerpie z wierzeń perskich (walka światła i ciemności, Ormuzda i Arymana), z pism Ojców Kościoła (Hieronim; Augustyn - dysputa z manicheizmem, byt nie jest wieczną wojną; zło pochodzi z wolnej woli czł.), manicheizm (dwoistość świata; byt = wojna; ciągły ruch materii, mroczne żywioły w człowieku; zło pochodzi od Boga), nie rozstrzyga między Augustynem a manich.! (Unde malum? - bez odp.; w książce pokazane, w czym się ono przejawia, jak z nim walczyć); zło = krzywda bliźniego (zło społeczne, wojenne, egzystenc.: cierp., śmierć, umiera Piotr Olbromski, Helena de With i in.)
próbuje zaradzić złu wojny - pomaga w Mantui, Wenecji, Sandomierzu
masoński motyw Eleuzis - konc. natury, wieczne przemiany, odradzanie się; major de With mówi o micie Demeter i Kory (Demeter - praziarno, niewyczerp. siła); czł. jako el. ciągu wiecznej przemiany materii; Rafał - wcielenie siły natury; pochwała życia (Gint., Rafał), śmierć = zło, życie = sacrum
Krzysztof Cedro - przyjaciel i kuzyn Rafała, jego zwierciadło (fiz. i psych. słabszy, podziwia jego siłę, męstwo, zuchwałość; ulega mu, daje się wykorzyst., pomaga finans.; razem w szkole, odrabia zad. Rafała); środow.: dwór zamożnej szlachty, patriot. przeszł. („dziwak” Szczepan Nekanda Trepka); poprzez jego losy widziana wojna napol. w Hiszp. (krwawa, bezwgl.); antyteza Rafała (wrażliwy, delikatny, łagodny, współcz. bliźnim i chłopom, dobre serce, nie korzysta z przywilejów stanowych: karierę wojsk. zaczyna od szereg.); zaciąga się do wojska wbrew woli ojca; sentym. i egzalt. miłość; nie jest samodz. boh., ale służy rozwojowi fabuły
charakterystyka socjologiczna boh. - przebywanie z innymi, różne środow. szlach. (Rafał poch. ze szlch. drobnej, jednowiosk. - wieś Tarniny, też u Piotra Wygnanka i dwór wuja Nardz. w Wyrwach; szl. zamożna - Olsztyn, Stokłosy Cedrów, arystokraci Gintułowie w Grudnie)
Rafał i Gintułt - pewna komplik. psychol.; postaci 2 planu - stałe cechy
wuj Nardzewski: typ „starej daty” (wolność kraju - konf. barska; ale konserwatysta społ., np. batoży Zawiślaka)
ojciec Rafała - autorytarny, patriarchalny, despota (wobec rodziny i poddanych; wyklął Piotra za nowinki ze Szkoły Rycerskiej, wygnał Rafała)
Szczepan Trepka-Nekanda - dziwak (nieprzystos., odludek), niepodległośc. romantyk i prepozytywista
odludki też: Nardzewski i Piotr Olbromski; odmienność = nieprzystos. do niewoli, niezgoda na nią, demonstrowanie tego (ezopowa figura walczących za wolność); Piotr i Nardz. uczą Rafała obywatelstwa (uświadomienie w sprawach ojczyzny); Trepka wyprawia Rafała i Krzysia na wojnę (chociaż jego żywiciel, stary Cedro, chce dla syna posadki na dworze cesarza austr.)
boh. z ludu: chłopi-żołnierze Gajkoś i Michcik + rzesze bezimiennych w Legionach Dąbr., strzelec Kacper we dworze w Wyrwach; dzielni żołnierze, wierni słudzy swych panów; walczą za wolność kraju na równi ze szlachtą; walczy też gołota (np. Ojrzyński herbu Syriusz); Michcik chce realizacji zasady egalitaryzmu społ. (za to zost. zbatożony w Wygnance po śmierci Piotra); Gajkoś (chce nowego, demokrat. porządku świata, wolności społ.)
niepodległość - tylko dzięki walce całego narodu, wsz. klas
boh. kobiece - tylko w postrzeganiu M (obiekt pożądania); samodzielna psych. jest tylko Zofka, sis Rafała
boh. 2 planu: fikcyjne lub hist. (szkicowo, tylko w jakiejś chwili działania, przez pryzmat widzenia boh. fikc.; Dąbr. i Sułk. przedst. dzięki Gintułtowi; Sokolnicki przedst. dzięki adiutantowi, Rafałowi)
IX. Symbol naczelny Popiołów
słowo „popiół” - 23x w tekście, symboliczne, popularny motyw
spopiel. ciała: śmierć Piotra; śmierć Heleny
spopiel. uczuć (przemijanie, biologizm, nie ma romant. wiecznej miłości); przemijanie egzystencji
plan społ.-narod.: umierają ludzie, ale idea zostaje (idea Piotra - walka o niepodl. ojczyznę, na nowo ożywiona; Rafał walczy o wolność Ks. Warsz., bitwa pod Raszynem, kontynuuje „życie” Piotra)
popioły i iskry, które w nich tkwią (nowe życie); nowy ogień
Gintułt protest. przeciw burzeniu przez Sokolnickiego kościoła w Sandomierzu (św. Popioły; ale Sokolnicki poświęca je dla życia miasta)
odbudowa domu spalonego przez Austriaków w 1809 (zakończ. powieści), organiz. nowego, spokojnego życia
mit eleuzyński - major de With: o rolniczych pracach Rafała (mit Demeter; porwanie Kory-ziarna; powracanie jej na wiosnę, odradzanie się; powrac. siła natury)
ogień - Feniks, odradza się z popiołów (Nekanda wysyła Krzysia do armii napol. i poczucie miłości-krzywdy odradza mu się w sercu)
miłość-krzywda - miłość ojczyzny starego żołnierza, która każe zniewolonym walczyć; nakaz wiary w sens walki o niepodl. i odrodzenie ojczyzny
generacja popowstań. - wyrosła z popiołów, ma w sobie iskry
optymizm: dwuczłonowe zakończenie - Rafał odbudowuje dom, Rafał i Krzyś walczą w 1812
X. Popioły jako epos krajobrazu narodowego
zdanie rozpocz.: Ogary poszły w las - nawiąz. do Pana Tad., ks. 4; tu Rafał chłonie wielki świat puszczy, ale nie sprawdza się na polowaniu (na niedźw.); paralele do PT
ambicje: ogarnąć cały los narodowy w ważnym, przełom. momencie historii (pierwsze walki narod.-wyzwol.)
cenzura nie pozwalała pisać wprost o hist., więc napisał epos o lesie i krajobrazie ; człk w naturze, zw. z ziemią
przyroda jako bohater; na pocz. Puszcza Świętokrzyska, później wiele opisów przyrody Pl. (Wisła, Kielecczyzna, panorama ziemi sandomierskiej po drodze Rafała do Wygnanki, opis Tatr przy ucieczce z Heleną, Podtatrze, ziemia sanocka, Małopolska, Ruś Czerwona - tu spotk. z Krzysiem Cedrą wrac. z Wiednia)
Rafał podróż. po kraju i widzi przyrodę (naoczność opisów); też pejzaże eur. w perspektywie Gintułta lub Krzysia
pejzaż = stan duszy
konc. człowieka jako istoty biologicznej, zw. z przyrodą, realizującej w niej los (życie w naturze, tęsknota za nią, instynkty, nieskrępowanie cywilizacją)
ziemia-ojczyzna (naród bez państwa; tożsamość narod.), ziemia - język - tradycja; zapis przeżycia przyrody ojczystej (piękno, wartość, chwała)
mała ojczyzna-kielecczyzna; szlachta bytująca wśród natury, wieś, lasy, pola (Nardz. w Wyrwach, Piotr w Wygnance, Trepka w Olszynie i Stokłosach - każdy z nich walczył za niepodl., zaszywają się na wsi, by nie pamiętać o historii i zaborcach); Wygnanka (wygnanie z ojczyzny)
przyroda uosabia polskość; jej przeżycie = przeż. polskości; natura neoromant. = stan duszy, opis emocjon., poetycki (epitety potrójne, inwersje, instrum. dźwięk., metaf., np. Gór Świętokrz.); natura jako świątynia, przestrzeń sacrum (por. do katedry), odwieczna i królewska, spersonifik., pełna mocy, odporna, ma pamięć przeszłości (utracona chwała, wolność, potęga; symbol. brak orła, niewola)
zła część puszczy - miejsce upiorów o północy
zakorzenienie w mitycznej dawności; polowanie wyznacznik stylu życia szlach.
puszcza - żywi lud (matka żywicielka), należy do niego, odwieczna współzależn.; austriacki urzędnik chce nią zawładnąć = niewykonalne (iroczna opo starego chłopa)
paralele: metaf. opisy przyrody i realist. opisy przestrzeni życia ludzi
Wisła - żywioł wody, świątynia (kra - potrzaskane fragm.); inicjacja Rafała w życie (poznanie śmiert. zagrożenia, gdy z własnej pustoty ryzykował); żywioł święty, otchłań, irracjon. fascynacja
Rafał też żywioł zimowej zamieci (wicher, śnieżyca, wilki)
nadczłowiek - nadmiar sił witalnych, obdarzony przez naturę, radość życia, walka z żywiołem, sprawdzanie „mocy”
odpowiedniość stanu natury i ducha ludzkiego (groza, śmierć; radość, miłość); oddanie stanu Rafała, a przez niego - zbiorowości
natura jako przedmiot patriotyzmu
Rafał - w przyrodzie inicjacja w życie, poznanie siebie, doznanie namiętnej miłości, zmierzenie się ze śmiercią, radość i pojednanie ze światem
pejzaż nastrojowo-symbol. (młpl.)
XI. Język powieści
istota narodu (jedna klasa społ., równość, wspólnota ziemi, historii, tradycji, języka)
język wspólnoty, oddaje życie duchowe, chęć przetrwania, jest ojczyzną, zakorzen. w historii
archaiz., zwroty gwarowe, inwersje, cytaty; każdy boh. ma swój język (cechy hist., społ., indywid.)
szl. sarmacka (wtręty łac.: Nardz.); polszcz. wiejska (cześnik Olbromski i jego tow. na kuligu, „gruba” wersja sarmac.); dwór śr.zamożny (stary Cedro w Stokłosach, sentym. kultura fr.; sis Krzysia śpiewa pios. fr.); dwór w grudnie (polszcz. sarmac. - Chłuka - i fr.; arystokraci)
gwara młpl. (strzelec Kacper w Wyrwach, chłopi, Gajkoś, żołnierze z Legionów) i góralska (cały rozdz. Władza - o filoz. konc. woli jako siły napęd.; tu zbójnicy = odpow. silnego, pierwotn. człka; tłum. przez Witkiewicza) - w nich ważne treści ideowe (Kacper o trwaniu narodu, Gajkoś o sensie walki o wolność) chłopi jako część narodu, idee w ich języku (a nie wystyliz.)
narracja odautorska - polszcz. pocz. XX w. + archaiz., bogactwo, synonimy, figury retor., rytmiz. (powtórz.), eufornie, kunszt. metaf.