Kazimierz Tetmajer, Poezje wybrane, oprac. Julian Krzyżanowski, wyd. 2 zmien., Ossolineum, Wrocław 1968.

I. Człowiek i pisarz

• ur. 1865, Podhale

• zaczął wydawać w 1886, znany od 1889, od 1890 tułaczka, w Wawie utrzymuje się z pisarstwa dziennikowego

• rodzinna tradycja literacka; syn Adolfa (przyjaciela Goszczyńskiego; stereotyp: „wysadzony z siodła” = ziemianin-bankrut na miejskim bruku), brat Włodzimierza (malarz, właściciel dworku z Wesela), kuzyn Boya (przez matkę, Julię z Grabowskich, siostrę Wandy)

• typowe stany chorobowe artysty: nerwica, bóle serca (nie pozwalają pisać), kompleks niższości (zdeklasowanie), zaniżanie własnej pozycji i wagi twórczości (+ megalomania, gdy zdarzy się jakiś złośliwy krytyk)

• od początku dobrze się zapowiadał jako pisarz wierszy

• dwie słabości: podróże na Zachód i kobiety (romantycznie: miłość jako obowiązek artysty, wielka i nieszczęśliwa); erotyki - wyznania miłosne

• bujne życie erotyczne, powodzenie wśród kobiet (lew salonowy); narzeczeństwo z Laurą Rakowską (utracona, zmarnowana miłość)

• od 1912 choroba nerwowa, mania prześladowcza (+ znienawidził brata i kuzyna za umieszczenie go w sanatorium), ale w rok mu się poprawiło

• sam sobie wywróżył los kosmopolitycznego utracjusza, który umrze samotnie (Pour passer le temps); dogorywał w Wawie jako obdartus

• zm. 18.01.1940

II. Kultura literacka modnego poety

• pierwszy tomik w 1891, drugi w 1894; duże zmiany przy powtórnym wydaniu tych 2 serii

• tradycja rodzima (Mickiewicz, Słowacki, Asnyk, Konopnicka), wiersze tatrzańskie

• tradycja europejska (Biblia, Iliada, Byron, Shelley, Goethe, Heine)

• kierunki: ¹ parnasizm, ² symbolizm

• symboliczne = wg niego nastrojowe, mistyczne, impresje

• opozycja symbolu do alegorii

• symbol - efekciarstwo, moda z Francji

III. Katastrofista - piewca przeżytych - herold wolności

• rozkwit liryki w latach 90. (czas kryzysu kultury eur.; ukrywane antagonizmy polityczne, kocioł bałkański; konflikty społeczne, rozwój klasy robotniczej; rozwój cywilizacji, „wiek pary i elektryczności”; socjalizmy; Romanowowie w Rosji i rewolucja)

• artyści czuli zbliżającą się burzę katastrofizm

• dostrzeganie ruchów robotniczych i chłopskich, zapowiedź rewolucji społ. (rozrachunek z arystokracją)

• wiersze o Polsce pod zaborami, wymowa uniwersalna (europejska)

• W Nowy Rok (1892) - apokaliptyczna wizja rewolucji światowej, rumak zniszczenia (Apokalipsa), optymistyczny akcent (odrodzenie świata), symbol: szalony rumak = żywioł społecznorewolucyjny, zapowiedź walk na ulicach miast; noworoczne proroctwo; relacja z wydarzeń pierwszomajowych

• pierwszy katastrofista, realne warunki doprowadzą do katastrofy

• wieszczył rewolucję (nierozumiany, odczytywany jak jej zwolennik)

• tragiczny schyłek wieku i ludzkości

• literatura dekadencka/schyłkowa, fin de siecle

• w tym czasie błędnie interpretowano zjawiska społeczne jako psychologiczne (tragiczne przeżycia pokolenia schyłku, przygody „na drogach duszy” jednostek wybranych, wrażliwych)

• programowy schyłkowiec, poza na Leona Płoszowskiego (ale nie mógł go skopiować w pełni: biedny, ale pracowity i utalentowany); cechy typowe: introwertyk, wrażliwy (nadużywanie wyrazu: „dusza”)

• za młodu narzekanie na nudę, brak woli, skłonność do ironii i nihilizmu

• Hymn do Nirwany, Credo, Koniec wieku, Zwątpienie - Schopenhauer, Nietzsche (znał ogólniki) ser. I

• ser. II: pesymizm zderzony z wartościami życiowymi (panerotyzm/panseksualizm, potęga miłości), kultem sztuki (zmarnowany artysta, cyganeria, biedujący malarze, którym współczuł; opozycja: przemijalność autora - trwałość dzieła), stosunkiem do przyrody (poeta Tatr, wszechprzyroda jako wartość)

• pesymizm = cecha kultury schyłku

• cenił Wyspiańskiego (przeciwnika dekadentyzmu i schyłkowości; Tetmajer o sobie w szkicu o Wyspiańskim: Wielki, smutny, żałobny ojciec tej całej bezsilnej, bezpłodnej, egotycznej, osłabłej, nadwrażliwej a nietwórczej poezji, która u nas rozwielmożniła się, aż póki nie przyszedł Wyspiański.)

• do tej pory pogarda dla życia i człowieka

• po 1900 r., od IV serii poezji, zmiana programu, wydał Hasła (patriotyczne, politycznospołeczne); pogląd o nietrwałości dzieła, wytworu artystycznego

• próbował opisać rewolucję (1905 r.) - ponad siły

IV. Liryk-symbolista i parnasista-epik

• przez 20 lat w 8 seriach ok. 800 wierszy

• utwory refleksyjne (Cyt… to gra śmierć), psychosocjologiczne (autoanaliza, osobiste wyznania)

• symbolizm, nastrojowość na modłę francuską (Nad polem pustem, szerokiem, głuchem… - obrazek jałowego pustkowia, dusząca się w mieście gromada, tęsknota do słońca, do przestrzeni; Życie - makabryczna, gnijąca zjawa, budząca odrazę i nekrofilskie pożądanie, symbol życia, naturalizm; częsty motyw pustkowia)

• sen (Do nieznajomej - nudyzm, realizm, typowy erotyk, niesymbolizm, nienastrojowość => parnasizm: mitologia, erudycja, ujęcie w duchu epiki klasycystycznej, renesansowej)

• poezja prozatorska - epizacja i realizm (ew. plastyczna konkretyzacja obrazowa uczuć i marzeń)

• parnasizm: mudyzm, opis dzieł, architektury, przyrody, kultura helleńska, malarstwo włoskie (W oliwnym gaju, Ogród lesbijski), zmysłowe poematy, antyczny kult pięknego ciała

• pejzaże południa Włoch

• motywy biblijne: Salomon i Sulamitka, Przebudzenie Jehowy, Kolumna Samsona, Magdalena i Chrystus, Zmartwychwstały, Nowina

• utwory satyryczne (Z tematów „mitologicznych”)

V. Rzeczy góralskie [tytuł cyklu wierszy]

• od samego początku pisania

• patriotyzm lokalny; Pozdrowienie (główne motywy; Podhale, taternik, pobyty w Zakopanem)

• natura, żywioły, przeczucie Boskiego Ducha, groza, cisza / słoneczne piękno, zaduma, radość, upojenie, zatopienie w przyrodzie, oddalenie od świata [filozofia przyrody]

• ponad 50 wierszy, bogactwo tematyczne:

¹ stosunek do gór, krajoznawstwo i topografia: Patrząc ku Tatrom - kraj młodości, tęsknota, osobiste znaczenie; obcowanie z przyrodą jak religia, kontakt z innym światem, niezniszczonym cywilizacją, panteizm; nurt społeczny - tęsknota z perspektywy mieszkania w mieście; liryki pejzażowe, poetycki przewodnik po górach; malarskość, plastyczność, opis światła, ciszy, przestrzeni: wschody, mgła, burze, halny; Z Kasprowskiego wierchu jesienią, Pierwszego czerwca w górach, Z przełęczy „Miechy”; Melodia mgieł nocnych (rusałczaność); groza Tatr (zimą lodowa pustynia, zagrożenie nawet dla tubylców; Na polowaniu w górach); skala kosmiczna (kosmogonia; zmaterializowana wieczność, religia wewnętrzna, własna jednostki)

² opis mieszkańców: Wieczorem (świat górali), Czardasz, List Hanusi (smutna sielanka o miłości prostej dziewczyny i pańskiego syna)

³ bdb znany folklor podhalański: Pieśń o Jaśku zbójniku, inkrustacja utworów oryginalnymi śpiewkami (krótkimi), znajomość ustnej tradycji (młody parobek Jasiek buntuje się, żądny sławy rusza „na zbój”, organizuje kompanię w górach, napada, rabuje, dostaje się do niewoli i zostaje powieszony), cykl Janosik (3 poematy: o turnieju - motyw Jaśka zbójnika, który rabuje i zabija ciupagą; o „Szalamonównie Jadwidze” - tragiczna miłość kasztelanki do zbója, pochowanej przez ojca żywcem; ballada o śmierci - folklor tatrzański, też słowacki, tło obyczajowe, topografia, zdradzana Hanka wydaje Janosika władzom, Hanka popada w obłęd i rzuca się do stawu)

VI. Artysta słowa

• zestawienia synonimów, pleonazmy barwne opisy

• neologizmy i neofrazeologizmy (frazy? metafory?) w duchu ludowym - ale niewiele, by zachować zrozumiałość

• „barwne słyszenie” - synestezja (wrażenia słuchowe i wzrokowe), typ zamienni

• koloryt lokalny, tatrzański

• przenośnie, metafory - b. dużo

• bogata rytmika, b. rzadko wiersze białe (Na szczycie), wolny (Hymn do Nirwany)

• starannie budowane zwrotki

• melodyjność, śpiewność, powtórzenia, refreny

• pierwiastki pochodzenia ludowego - rytmika, słownictwo, maniera językowa

---