8. Pieniądz i bank centralny

8.1. Pieniądz w gospodarce rynkowej

Pieniądz to pewien powszechnie akceptowany towar, za pomocą którego dokonuje się płatności za dostarczone dobra lub wywiązuje ze spłaty długu, a więc środek wymiany.

Pieniądz powinien być dobrem trwałym, posiadać wartość dla społeczeństwa ze względu na naturalne (rzadkość występowania) lub prawne (monopol państwa na drukowanie) ograniczenia jego ilości. Pieniądz spełnia wszystkie swoje funkcje na mocy umowy społecznej.

Funkcje pieniądza:

• środek wymiany, kiedy każdy towar może zostać wymienione na pieniądz, a pieniądz na każdy towar;

• miernik wartości, kiedy potrafimy podać wartość każdego towaru wyrażoną w pieniądzu, co ułatwia porównywanie wartości różnych dóbr;

• miernik odroczonych płatności, który pozawala w prosty sposób określać wartość płatności zmienną w czasie (np. kredytu, depozytów itp.);

• funkcja tezauryzacji; (1) dawniej określenie sytuacji kiedy pieniądz był gromadzony dla wartości jaką miała w sobie jego fizyczna postać, a nie ze względu na funkcje jakie spełnia (np. złote monety przetapiane na biżuterię); obecnie, ze względu na fakt, że banknoty i monety znajdujące się w obiegu mają dużo niższą wartość niż ich wartość nabywcza, funkcja ta ogranicza się tylko do działań kolekcjonerskich; (2) za tezauryzację obecnie określa się funkcje przechowywania wartości pieniądza w czasie i gromadzenie go dla potrzeb przyszłych transakcji;

• funkcja pieniądza światowego, kiedy pieniądz funkcjonuje poza granicami swojego państwa i służy do rozliczeń międzynarodowych.

Rodzaje pieniądza:

• gotówkowy (bilon i banknoty) i bezgotówkowy (kreowany przez banki komercyjne);

• symboliczny (tzw. tokeny określające nominał) i towarowy (kiedy towar zastępuje właściwy pieniądz, np. papierosy w obozie jenieckim);

• krajowy i zagraniczny.

Całkowita wartość znajdujących się w obiegu zasobów pieniądza, występującego w roli środka pieniądza to podaż pieniądza (L).

Podaż pieniądza (L) = gotówka w obiegu + gotówka w sektorze bankowym + udzielone kredyty

Płynność pieniądza to zdolność zamiany z jego obecnej postaci do postaci najbardziej płynnej, czyli gotówki.

Płynność pieniądza można mierzyć także kosztami jego zamiany na pieniądz doskonale płynny - im wyższe koszty, tym mniejsza płynność pieniądza.

W zależności od stopnia płynności wskazuje się na tzw. agregaty pieniężne:

M₀ = gotówka (pieniądz wielkiej mocy, baza monetarna)

M₁ = gotówka + wkłady a vista (płatne na każde żądanie)

M₂ = M₁ + krótkoterminowe wkłady terminowe (do 1 roku)

M₃ = M₂ + wkłady długoterminowe, papiery wartościowe instytucji oszczędnościowych, certyfikaty depozytowe, udziały i wkłady mieszkaniowe

8.2. Miejsce i rola banku centralnego w gospodarce rynkowej

Rysunek 13. Organizacja systemu bankowego i miejsce banku centralnego w tym systemie

Bank centralny spełnia cztery podstawowe funkcje w gospodarce rynkowej:

• jest bankiem emisyjnym, posiadającym monopol prawny na emisję pieniądza gotówkowego;

• jest bankiem banków i kredytodawcą ostatniej instancji dla banków komercyjnych;

• jest bankiem państwa, prowadzącym rachunek budżetu państwa;

• odpowiada za politykę pieniężną w gospodarce.

Polski bank centralny to Narodowy Bank Polski.

"(...) NBP odpowiada za wartość polskiego pieniądza" (Konstytucja RP, art.227, p.3).

"(...) NBP ustala cele polityki pieniężnej i przedkłada je do realizacji" (Konstytucja RP, art. 227, p.6).

Kadencja Prezesa NBP trwa 6 lat, a organem decydującym o polityce pieniężnej jest Rada Polityki Pieniężnej, w skład której wchodzi Prezes NBP oraz dziewięciu fachowców, niezależnie od orientacji politycznej.

Banki komercyjne (operacyjne) występują w roli pośredników finansowych, oferując przede wszystkim produkty depozytowe, kredytowe i rozliczeniowe. Banki komercyjne mają bezpośredni kontakt
z klientami (potrzeby klientów i produkty banków) i bankiem centralnym (narzędzia oddziaływania banku centralnego, takie jak stopy procentowe kredytów, operacje otwartego rynku, stopy rezerw obowiązkowych, operacje na rynku walutowym i inne). Tak więc skutki działań banku centralnego oddziałują bezpośrednio na banki komercyjne a pośrednio przez to na wszystkich innych uczestników rynku. Poniższa tabela przedstawia powiązania finansowe pomiędzy uczestnikami rynku z punktu widzenia polityki pieniężnej i funkcjonowania pieniądza w gospodarce.

Tabela 13. Powiązania finansowe pomiędzy uczestnikami rynku

Prywatny sektor niefinansowy		Sektor banków komercyjnych		Bank centralny		Budżet państwa
aktywa	pasywa	aktywa	pasywa	aktywa	pasywa	aktywa	pasywa
gotówka					gotówka
depozyty			depozyty
obligacje		obligacje		obligacje			obligacje
		rezerwy			rezerwy
	kredyty dla klientów	kredyty dla klientów
			kredyty z banku centralnego	kredyty z banku centralnego

Źródło: Na podstawie R.Hall, J.Taylor Makroekonomia. Teoria, funkcjonowanie i polityka, PWN Warszawa 1997, s.415.

6.3. Kreowanie pieniądza przez banki komercyjne

Kreacja pieniądza przez banki komercyjne zależy (w najbardziej ogólnym przypadku) od:

• ilości pieniądza w gospodarce,

• ilości depozytów, jakie chcą w bankach przechowywać klienci,

• stopy rezerw obowiązkowych, jakie banki komercyjne musza odprowadzać do banku centralnego z tytułu otrzymanych depozytów.

Przebieg procesu kreacji pieniądza

1. Wpłata depozytu przez klienta Banku 1 w wysokości 100

Bank komercyjny 1			Bank komercyjny 2
aktywa	pasywa		aktywa	pasywa
gotówka = 100	depozyt = 100
pozostałe aktywa	pozostałe pasywa		pozostałe aktywa	pozostałe pasywa

2. Odprowadzenie rezerwy obowiązkowej przez Bank 1 przy stopie 10%

Bank komercyjny 1			Bank komercyjny 2
aktywa	pasywa		aktywa	pasywa
gotówka = 90 rezerwa = 10	depozyt = 100
pozostałe aktywa	pozostałe pasywa		pozostałe aktywa	pozostałe pasywa

3. Udzielenie kredytu przez Bank 1 innemu klientowi w wysokości 90

Bank komercyjny 1			Bank komercyjny 2
aktywa	pasywa		aktywa	pasywa
gotówka = 90 rezerwa = 10 kredyt = 90	depozyt = 100 depozyt* = 90
pozostałe aktywa	pozostałe pasywa		pozostałe aktywa	pozostałe pasywa

* np. kredyt w rachunku bieżącym

4. Wykorzystanie kredytu przez klienta (zapłata) w kwocie 50 i wpłata na rachunek sprzedającego prowadzony w Banku 2. Teraz także Bank 2 może dokonywać kreacji pieniądza, udzielając kredyty

Bank komercyjny 1			Bank komercyjny 2
aktywa	pasywa		aktywa	pasywa
gotówka = 40 rezerwa = 10 kredyt = 90	depozyt = 100 depozyt = 40		gotówka = 50	depozyt = 50
pozostałe aktywa	pozostałe pasywa		pozostałe aktywa	pozostałe pasywa

5. Spłata kredytu przez klienta w wysokości 20 i odprowadzenie rezerw przez Bank 2

Bank komercyjny 1			Bank komercyjny 2
aktywa	pasywa		aktywa	pasywa
gotówka = 60 rezerwa = 10 kredyt = 70	depozyt = 100 depozyt = 40		gotówka = 45 rezerwy = 5	depozyt = 50
pozostałe aktywa	pozostałe pasywa		pozostałe aktywa	pozostałe pasywa

Jak duża jest kreacja pieniądza i jak wpływa to na podaż pieniądza?

Oznaczmy

B - baza monetarna,

M - podaż pieniądza M₁,

C - ilość gotówki poza sektorem bankowym,

D - wielkość depozytów a vista klientów w sektorze bankowym,

R - wielkość rezerw od depozytów,

c - skłonność do przechowywania pieniądza w postaci gotówki (stopa preferencji gotówkowych),

a - stopa rezerw obowiązkowych.

Wtedy zachodzą następujące zależności:

M = C + D

C = c · D

B = C + R

R = a · D

oraz wielkość podaży pieniądza można zapisać jako zależność:

Wnioski:

1. Im większa baza monetarna tym większa możliwa podaż pieniądza.

2. Im większa stopa preferencji gotówkowych (c), tym mniejsza możliwa podaż pieniądza.

3. Im większa stopa rezerw obowiązkowych (a), tym mniejsza możliwa podaż pieniądza.

6.4. Polityka pieniężna banku centralnego

Do najważniejszych narzędzi polityki pieniężnej banku centralnego zalicza się:

1. stopy procentowe kredytów udzielanych bankom komercyjnym przez bank centralny; w Polsce jest to kredyt lombardowy (oprocentowany obecnie 20,5%) oraz kredyt redyskontowy (oprocentowany obecnie 19%); im wyższe te stopy, tym bardziej kosztowne jest dla banków komercyjnych zaciąganie kredytów w banku centralnym; wniosek: aby ograniczać akcję kredytową (podaż pieniądza) bank centralny podwyższa stopy procentowe; wtedy kredyty oferowane przez banki komercyjne klientom również drożeją i skłonność do ich zaciągania maleje.

2. operacje otwartego rynku (Open Market Operations, OMO), polegające na zakupie lub sprzedaży papierów wartościowych bankom komercyjnym przez bank centralny; wniosek: aby zmniejszyć podaż pieniądza (ilość środków jakimi dysponują banki komercyjne na udzielenie kredytów) bank centralny sprzedaje im atrakcyjnie oprocentowane papiery wartościowe, zmniejszając zasoby gotówkowe banków; przez to banki muszą dokonywać większej selekcji wniosków kredytowych i udzielają ich mniej.

3. stopa rezerw obowiązkowych, odprowadzanych przez banki komercyjne do banku centralnego; w Polsce obecnie 5% od wszystkich depozytów; wniosek: aby zmniejszyć podaż pieniądza bank centralny może podnieść stopę rezerw obowiązkowych; wtedy banki komercyjne muszą odprowadzić większą sumę zasobów gotówkowych w postaci rezerw i mają mniejsze możliwości kredytowania.

4. interwencje na rynku walutowym, kiedy bank centralny włącza się w transakcje międzybankowe, wpływając na podaż pieniądza zagranicznego, który znajduje się w dyspozycji banków komercyjnych; jest to również jedno z narzędzi realizacji polityki kursowej, utrzymującej odpowiedni poziom kursu walutowego; pojęcia: apecjacja - rynkowe wzmocnienie waluty krajowej (np. za jednego dolara płacimy coraz mniej złotych); deprecjacja - rynkowe osłabienie waluty krajowej (np. za jednego dolara płacimy coraz więcej złotych); dewaluacja - administracyjne osłabienie waluty krajowej; rewaluacja - administracyjne wzmocnienie waluty krajowej.

5. nadzór bankowy, sprawujący kontrole nad funkcjonowaniem banków komercyjnych i ustalający limity ostrożnościowe możliwego zadłużenia banków komercyjnych w zależności od kwoty kapitałów własnych, rodzaju klienta czy rodzaju kredytów; limity te mają zapewnić bezpieczeństwo funkcjonowania każdego banku i zapobiec nadmiernej ekspozycji na ryzyko kredytowe; poza tym, każdy z banków funkcjonujących w Polsce ma obowiązek odprowadzania składek do Bankowego Funduszu Gwarancyjnego, który zapewnia zwrot (przynajmniej części) depozytów klientom upadających banków.

6. limity kredytowe - narzędzie nierynkowe, wykorzystywane w skrajnych sytuacjach, jako administracyjny zabieg ustalający warunki na jakich banki mogą udzielać kredytów (klienci, rodzaj zabezpieczenia, kwoty kredytów itp.).

Tabela 14. Wybrane pozycje podaży pieniądza w Polsce

	31.12.1998, mld zł	31.10.1999, mld zł	Zmiana, %
Podaż pieniądza ogółem	220,8	250,9	+ 15,4
- krajowego	187,2	210,0	+ 14,2
- gotówkowego w obiegu (bez kas banków)	30,2	35,0	+ 19,1
- zobowiązania złotowe wobec osób fizycznych i prawnych	156,9	174,9	+ 13,3
- zobowiązania walutowe wobec osób fizycznych i prawnych	33,6	40,8	+ 21,9
Aktywa zagraniczne (rezerwy walutowe)	27,4	26,3	- 4,4
Należności osób fizycznych i prawnych	138,5	172,1	+ 25,2
Zadłużenie sektora budżetowego	61,2	62,6	+ 9,8

Zwróć uwagę!

Zjawiskiem charakterystycznym dla całego 1999 roku był szybszy wzrost kredytów niż depozytów oraz spadek rezerw walutowych ze względu na rosnący deficyt obrotów handlu zagranicznego.

SYSTEM BANKOWY

POTRZEBY

OFERTA PRODUKTÓW BANKOWYCH

rezerwy

finansowanie w banku centralnym

stopy kredytów

stopy rezerw

OMO

rynek walutowy

CZYNNIKI ZEWNĘTRZNE

KLIENCI

BANKI KOMERCYJNE

BANK CENTRALNY

---