SPIS TREŚCI

WSTĘP 3
1. POJĘCIE SAMOBÓJSTWA 4
2. TYPY SAMOBÓJSTW 5
3. PRZYCZYNY SAMOBÓJSTW 6
4. SYGNAŁY ZAGROŻENIA SAMOBÓJSTWEM 7
5. CZYNNIKI RYZYKA POPEŁNIENIA SAMOBÓJSTWA 9
6. MITY O SAMOBÓJSTWACH 10
7. ZAPOBIEGANIE SAMOBÓJSTWOM
7.1 NATURALNE ŹRÓDŁA POMOCY 11
7.2 STRATEGIE PROFILAKTYCZNE I EDUKACYJNE 13
7.3 TERAPIE ZAPOBIEGAWCZE 13
7.4 OŚRODKI ZAPOBOIEGANIA SAMOBÓJSTWOM 14
ZAKOŃCZENIE 15
BIBLIOGRAFIA 16

WSTĘP
Życie jest jedno... Życie jest cenne... Życie jest piękne... W podobny sposób myśli wielu ludzi, ale nie wszyscy... Coraz młodsze pokolenia odczuwają „ból istnienia” . Nie radzą sobie ze swoim życiem.
„Po co żyć, skoro życie kończy się niczym. Po co rodzić dziecko, równocześnie skazując je na śmierć. Każdego dnia ludzie umierają z głodu, od kul, z czyichś nienawistnych rąk. Nie widzę tu miejsca dla siebie. Gdyby nawet walczyć o inność świata, to przecież i tak ostatecznie zwyciężą pluskwy.” 
szesnastolatka
„Jeżeli umrę, nie opłakujcie mnie. Postąpiłem tak dlatego, że nie mogłem pogodzić się ze światem. Na znak protestu przeciwko przemocy! Aby między ludźmi panowała miłość i aby zwrócić uwagę na różne problemy...” 
siedemnastolatek
„Mamusiu, błagam Cię, proszę Cię, wybacz mi, ale ja nie daję sobie ze sobą rady, w głowie mi się kotłuje, nie wiem, co mam robić. Popełnianie samobójstwa to głupi gówniany wybryk. Ale ja jestem takim gównem, mam dopiero 15 lat, więc cóż, przepraszam za wszystko, kocham Was.” 
piętnastolatka
To fragmenty listów małoletnich samobójców, których niestety nie odratowano. Smutne jest to, że tak młodzi ludzie pełni energii potrafią głęboko skrywać swoje problemy, nie dzieląc się nimi z nikim. Nie dają bliskim szans na uratowanie ich życia, na zaoferowanie pomocy. Dlaczego tak się dzieje? Dlaczego ludzie sięgają po zachowania autodestrukcyjne? Jakie istnieją czynniki ryzyka zamachu samobójczego? Jak pomóc niedoszłym samobójcom? Te pytania dręczą wielu ludzi. W niniejszej pracy postaram się udzielić na nie odpowiedzi.


1. POJĘCIE SAMOBÓJSTWA
Samobójstwo jest problemem, który nurtuje wielu naukowców. Zanim przejdę do szczegółowego omawiania tego zjawiska, przedstawię definicję tego pojęcia.
Samobójstwo to:
1) według Światowej Organizacji Zdrowia
akt samobójczy ze skutkiem śmiertelnym
2) według Nowej Encyklopedii Powszechnej
celowe zachowanie samodestrukcyjne prowadzące do śmierci biologicznej, które może mieć charakter gwałtowny (np. samobójstwo przez powieszenie się) lub charakter stopniowy (np. samobójstwo przez zagłodzenie się) 
3) według Wincentego Okonia
świadome pozbawienie się życia[...] 
4) według Emila Durkheima
każdy przypadek śmierci, będący bezpośrednim lub pośrednim wynikiem działania lub zaniechania, przejawionego przez ofiarę zdającą sobie sprawę ze skutków swego zachowania 
5) według Shneidmana
świadomy akt samounicestwienia; najlepiej rozumieć je jako wielowymiarowy stan złego samopoczucia u osoby o niezaspokojonych potrzebach, która samobójstwo uważa za najlepsze rozwiązanie jakiegoś ze swoich problemów 
6) według Diekstra
wybrane dobrowolnie zachowanie, które w możliwie najkrótszym terminie ma spowodować własną śmierć 
7) według Kay'a R. Janisona
śmierć na skutek obrażeń, otrucia lub uduszenia tam, gdzie istnieją (pośrednie lub bezpośrednie) dowody na to, że obrażenia denat zadał sobie sam i zamierzał odebrać sobie życie 
8) wg Encyklopedii Internetowej Wikipedia
śmierć jednostki, która nastąpiła w wyniku jej celowego, świadomego działania 


2. TYPY SAMOBÓJSTW 
Najważniejszym twórcą typów samobójstw jest socjolog Emil Durkheim. Wyróżnił on cztery sytuacje-typy prowokujące zachowania samobójcze:
1) samobójstwo egoistyczne - jednostka nie jest zintegrowana ze społeczeństwem w stopniu wystarczającym i zmuszona zostaje zaufać jedynie własnym możliwościom; jednostka odczuwa głęboką osobistą porażkę
2) samobójstwo altruistyczne - jednostka identyfikuje się z kulturą lub ideałem grupy, do której przynależy; jednostka poświęca siebie jako ofiary dla dobra innych
3) samobójstwo anomiczne - jednostka znajduje się w stanie moralnego rozregulowania, braku zwyczajowych standardów społecznych; jednostka, znajdując się w sytuacji pozbawienia punktów odniesienia, które do tej pory regulowały jej zachowanie, może poczuć się bezużyteczna; życie dla tej jednostki nie ma sensu; istnieje brak łączności z normami i wartościami społecznymi
4) samobójstwo fatalistyczne - jednostka obciążona jest przesadną regulacją; jednostka widzi jedyną możliwość ucieczki z sytuacji , którą przeżywa, jako niemożliwą do zniesienia 
Brunon Hołyst również wspomina o typach zachowań samobójczych:
1) samobójstwo wyobrażone - uświadomienie sobie możliwości rozwiązania problemów w drodze samobójstwa
2) samobójstwo upragnione - myśli, które nie ustępują, ale nabierają charakteru celu
3) samobójstwo usiłowane - ciąg zachowań, których celem jest pozbawienie się życia, przy czym cel ten nie zostaje osiągnięty
4) samobójstwo dokonane - zamach na własne życie kończący się śmiercią 


3. PRZYCZYNY SAMOBÓJSTW
Dlaczego ludzie popełniają samobójstwa? To pytanie nurtuje do dziś wielu badaczy. Ważne jest to, by pamiętać, że nigdy jedna przyczyna nie prowadzi do aktu samobójczego. Zawsze na czyn autodestrukcyjny składa się wiele czynników. Do przyczyn samobójstw według Głównej Komendy Policji w Warszawie należy:
♣ choroba psychiczna
♣ nieporozumienie rodzinne
♣ przewlekła choroba
♣ warunki ekonomiczne
♣ zawód miłosny
♣ nagła utrata źródeł utrzymania
♣ śmierć osoby bliskiej
♣ problemy szkolne
♣ trwałe kalectwo
♣ AIDS
♣ niepożądana ciąża
♣ zaburzenia osobowości
♣ osamotnienie i poczucie izolacji
♣ nieprzystosowanie społeczne
♣ chęć zemsty, kary, próby szantażu i manipulacji otoczeniem
♣ uzależnienie
Istnieje jeszcze wiele innych motywów prowadzących do zachowań samobójczych. Przedstawione powyżej przyczyny są najczęściej spotykanymi. Warto również pamiętać, że przyczyny zachowań autodestrukcyjnych u dzieci i młodzieży nie są takie same jak u dorosłych. Samobójstwa osób dorosłych są zazwyczaj skutkiem niepowodzenia w realizacji własnych planów życiowych lub nieuleczalnych chorób, samobójstwa dzieci i młodzieży są natomiast uwarunkowane zachowaniem innych osób, zwłaszcza rodziców i nauczycieli [...]. 

4. SYGNAŁY ZAGROŻENIA SAMOBÓJSTWEM
Trudno jest przewidzieć zamach samobójczy. Odróżnić grożenie samobójstwem od chęci pozbawienia się życia. Istnieje jednak możliwość rozpoznania zmian w zachowaniu, które mogą być sygnałem zagrożenia. Wtedy jest możliwość udzielenia pomocy i odwiedzenia niedoszłego samobójcy od zamiaru pozbawienia się życia. 
Erwin Ringel wyróżnił trzy typy znaków ostrzegawczych wysyłanych przez osobę zamierzającą popełnić samobójstwo :

1) werbalne znaki ostrzegawcze
♣ otwarte werbalne znaki ostrzegawcze: „chcę umrzeć”, „już dłużej nie mogę”, „wolałbym nie żyć”, „wolałbym się nigdy nie urodzić”
♣ aluzje: „już niedługo nie będziesz się musiał o mnie martwić”, „niedługo nie będę sprawiał ci kłopotów, „wszystko jest bez sensu, wątpię, że to przeżyję”
♣ żarty, dowcipkowanie o śmierci, pogrzebach, samobójstwach
2) zachowania jako znaki ostrzegawcze
♣ porządkowanie swoich spraw: rozdawanie swoich ulubionych rzeczy, generalne porządki w pokoju, biurku, wyrzucanie niepotrzebnych rzeczy
♣ zmiana nawyków związanych ze snem i jedzeniem
♣ zachowania agresywne, buntownicze
♣ ucieczki z domu
♣ sięganie po alkohol i narkotyki
♣ unikanie kolegów i rodziny 
♣ ograniczenie normalnej aktywności
♣ niedbałość o wygląd zewnętrzny
♣ zmiany w osobowości
♣ nastrój zniechęcenia i nudy
♣ trudności z koncentracją
♣ gorsze wyniki w nauce
♣ powtarzające się skargi dotyczące dolegliwości fizycznych
♣ utrata zainteresowań
♣ negatywne reagowanie na pochwały i nagrody
♣ złowieszczy spokój
♣ nagłe objawy radości po okresie depresji = tzw. huśtawka nastroju
3) sytuacyjne znaki ostrzegawcze
♣ osoba towarzysko wyizolowana, nie mająca przyjaciół lub mająca problemy z podtrzymywaniem przyjaźni
♣ osoba nadużywająca narkotyków i/lub alkoholu
♣ osoba, która była lub jest maltretowana fizycznie, werbalnie, seksualnie
♣ osoba, która przeżyła lub przeżywa dużą stratę, np. śmierć kogoś bliskiego, rozwód, rozstanie z partnerem, utratę wcześniejszej pozycji finansowej
♣ osoba, która jest najstarszym dzieckiem w rodzinie
♣ osoba z historią zaburzeń psychicznych
♣ osoba, która usiłowała już dokonać samobójstwa
♣ osoba, której ktoś bliski odebrał sobie życie
♣ osobowość perfekcjonisty 

5. CZYNNIKI RYZYKA POPEŁNIENIA SAMOBÓJSTWA
Aby wykryć zagrożenie samobójstwem, musimy zastanowić się i odpowiedzieć sobie na pytanie, jak realne jest to, że może do tego dojść. Większość ekspertów uważa, że determinacja samobójcza jest najbardziej oczywistym sygnałem, który możemy odebrać, oraz że każde samobójstwo składa się z trzech elementów: 
1) specyficzność 2) śmiercionośność 3) dostępność
Gdy stwierdzimy, że powyższe warunki zostaną urzeczywistnione, wówczas możemy mówić, że prawdopodobieństwo popełnienia samobójstwa jest bardzo wysokie.
Pod koniec lat dziewięćdziesiątych Los Angeles Suicie Prevention Center opracowało „skalę śmiercionośności”. Skala ta składała się z listy czynników wpływających na osobę , będącą aktualnie na granicy samobójstwa. Lista ta obejmowała następujące punkty:
1. WIEK I PŁEĆ: prawdopodobieństwo jest większe w przypadku mężczyzn niż kobiet oraz w przypadku osób powyżej sześćdziesiątego piątego roku życia
2.SYMPTOMY: prawdopodobieństwo jest większe, jeśli dana osoba znajduje się wstanie depresji, gdy ma problemy ze snem, przeżywa rozpacz lub gdy jest alkoholikiem 
3.STRES: prawdopodobieństwo jest większe, gdy dana osoba boryka się z poważnym stresem
4.OSTRA REAKCJA NA PEWNE ASPEKTY: prawdopodobieństwo jest większe, gdy dana osoba nagle zaczyna przejawiać specyficzne symptomy
5. PLANY SAMOBÓJCZE: prawdopodobieństwo zwiększa się proporcjonalnie do tego, jak śmiercionośne są środki; proporcjonalnie do stopnia organizacji oraz szczegółowości planów
6. PODSTAWY: prawdopodobieństwo jest większe, gdy dana osoba nie posiada rodziny lub przyjaciół
7. WCZEŚNIEJSZE ZACHOWANIA SAMOBÓJCZE: prawdopodobieństwo jest znacznie większe, gdy dana osoba ma już za sobą wcześniejsze próby samobójcze
8. STAN ZDROWIA: prawdopodobieństwo jest większe, gdy mamy do czynienia z poważną, wyniszczającą chorobą 
9. RELACJE Z INNYMI: prawdopodobieństwo jest większe, gdy komuś brakuje „korzeni” lub gdy jest osobą społecznie nieakceptowaną
10. REAKCJA OSÓB, Z KTÓRYMI KTOŚ SIĘ W ŻYCIU LICZY: prawdopodobieństwo jest większe, gdy inni karzą lub odrzucają danego człowieka 

6. MITY O SAMOBÓJSTWACH
Ważne jest to, żebyśmy pomagając osobie zamierzającej odebrać sobie życie, znali mity o samobójstwach. Nie możemy kierować się stereotypami. One mogą tylko utrudnić nam zdiagnozowanie problemu i doprowadzić doi tragedii. Poniżej przedstawię osiem najbardziej znanych stereotypów.
1) NIE POPEŁNI SAMOBÓJSTWA TEN, KTO O NIM MÓWI
Na 10 samobójców przypada 8,którzy niedwuznacznie o swoich zamiarach mówili.
2) DO SAMOBÓJSTW DOCHODZI BEZ OZNAK SYGNALIZACYJNYCH
Wiele obserwacji uczy, że ludzie, którzy odbierają sobie życie, sygnalizowali to przeważnie niedwuznacznymi oznakami lub działaniami.
3) KTO POPEŁNIA SAMOBÓJSTWO, KONIECZNIE CHCE ODEBRAĆ SOBIE ŻYCIE
Większość samobójców oscyluje między pragnieniem, by żyć,i tym, by umrzeć; „igrają ze śmiercią” pozostawiając drugim ratowanie ich. Rzadko kto odbiera sobie życie nie odsłaniając swoich uczuć komuś drugiemu.
4) KTO RAZ SKŁANIA SIĘ DO SAMOBÓJSTWA, BĘDZIE TO CZYNIŁ ZAWSZE
Ludzie zmęczeni życiem, tylko w pewnym okresie swojego życia odczuwają pragnienie zabicia siebie.
5) POPRAWA PO KRYZYSIE SAMOBÓJCZYM OZNACZA KONIEC RYZYKA
Większość samobójstw zdarza się w ciągu trzech miesięcy po zaczynającej się „poprawie”, kiedy pacjent na nowo odzyskuje energię do urzeczywistnienia swoich chorobliwych zamiarów.
6) SAMOBÓJSTWO CZĘŚCIEJ WYSTĘPUJE WŚRÓD BOGATYCH LUB ODWROTNIE - PRAWIE WYŁĄCZNIE WŚRÓD UBOGICH
Samobójstwo nie jest ani chorobą biednych, ani plagą biednych. Jest bardzo „demokratyczne” i zdarza się we wszystkich warstwach ludności.
7) SAMOBÓJSTWO JEST DZIEDZICZNE LUB JEST „ZŁEM RODZINNYM”
Samobójstwo nie jest zjawiskiem dziedzicznym, lecz zjawiskiem indywidualnym.
8) WSZYSCY, KTÓRZY POPEŁNIAJĄ LUB CHCĄPOPEŁNIĆ SAMOBÓJSTWO, SĄ CHORZY PSYCHICZNIE, KAŻDE SAMOBÓJSTWO JEST CZYNEM NIZDROWEGO NA UMYŚLE
Okazuje się na podstawie studium setek najnowszych doniesień, że samobójca wprawdzie jest krańcowo nieszczęśliwy, ale niekoniecznie chory psychicznie. 


7. ZAPOBIEGANIE SAMOBÓJSTWOM
Człowieka zagrożonego samobójstwem nie można pozostawić samemu sobie - jest to podstawowa zasada profilaktyki. 80 % samobójców wysyła znaki ostrzegawcze. Nie można ich bagatelizować. Wiadomo, że w sprawach życia i śmierci nie możemy pozwolić sobie na zbytnią pewność. Zawsze trzeba pamiętać, żeby skontaktować się ze specjalistą. Ważne jednak jest to, by dostrzec wskazówki, które najczęściej są wołaniem o pomoc. Wymienia się cztery najczęstsze powody nadawania sygnałów przez potencjalnego samobójcę. Są to: pragnienie otrzymania pomocy od kogoś i uniknięcia samobójstwa, pragnienie poinformowania bliskich, aby byli przygotowani do poniesienia straty, pragnienie wywarcia presji na bliskich oraz nadmiar własnych uczuć, z którymi nie można sobie dłużej radzić [...]. Sygnały te mogą być listami, słowami, pytaniami, których naprawdę nie można lekceważyć. 
7.1 NATURALNE ŻRÓDŁA POMOCY
W zapobieganiu samobójstwom niezmiernie istotna jest zdolność korzystania z naturalnych źródeł pomocy takich jak rodzina. Według danych zaprezentowanych przez psychologa Konrada Knopa większość działań, jakie zapobiegają samobójstwom, podejmują nieprofesjonaliści. Co więc zrobić, by dana osoba zechciała podzielić się z nami swoim problemem? Dr hab. Barbara Pilecka daje kilka jasnych wskazówek dla bliskich, którzy mogą pomóc: Przede wszystkim wysłuchać. Denerwujące są uwagi typu: życie jest piękne, trzeba żyć. Nie należy gloryfikować życia, tylko skupić się na konkretnym problemie i wskazać jakieś możliwości rozwiązania. Można podsunąć coś społecznie użytecznego, np. pomaganie innym [...]. Postępowanie z niedoszłym samobójcą jest sztuką, trzeba mu dać, ile chce, czasu, wsparcia, ale trzeba uważać, by nie wzmacniać autodestrukcyjnych rozwiązań. 
Do naturalnych źródeł pomocy należy przede wszystkim rozmowa. Osoba zamierzająca dokonać samobójstwa nie powinna zostać sama. Musi czuć, że ktoś rozpoznał jej intencje i chce jej pomóc. Oto 10 wskazówek postępowania z niedoszłym samobójcą :

1) ZBUDUJ POMIĘDZY WAMI POMOST
• bądź mocnym, mów tonem życzliwym, ale stanowczym
• dostarczaj wzmocnienia pozytywnego
• ukaż, że obchodzi cię jej problem i jest dla ciebie ważny
• zapewnij oparcie emocjonalne
2) OTWÓRZ DRZWI I SŁUCHAJ
• pomóż tej osobie zacząć mówić, a wtedy słuchaj
• postaraj się zrozumieć problemy, które kryją się za wypowiedziami tej osoby
3) OCEŃ RZECZYWISTOŚĆ
• na ile są poważne zamiary skończenia ze sobą
• czy istnieje konkretny plan
• skieruj zagrożonego do odpowiednich osób po pomoc
• nie obiecuj tajemnicy, to może kosztować ludzkie życie
4) OCEŃ NATĘŻENIE
• oceń emocje w danej chwili
5) TRAKTUJ ROZMÓWCĘ POWAŻNIE
• nie lekceważ znaczenia słów tej osoby
• zaufaj swoim podejrzeniom, że ta osoba może myśleć o pozbawieniu się życia
6) ZADAJ WŁAŚCIWE PYTANIA
• nie bój się pytać o myśli samobójcze
• „wyłóż karty na stół”
7) ZNAJDŹ I ZMOBILIUZUJ SYSTEMY OPARCIA
• oceń czy rozmówca ma w sobie siły, które mogą być dla niej oparciem
8) PODEJMIJ DZIAŁANIA
• daj osobie zagrożonej coś, czego będzie mogła się uchwycić
• ustal hierarchię problemów i zaplanuj działanie
• skłoń rozmówcę do podjęcia decyzji, by zrobił coś celu poprawy swej sytuacji
• jeśli to potrzebne, przejmij inicjatywę i bądź stanowczy
• na ile i kiedy to będzie możliwe, odsuń osobę zagrożoną od jej głównych środków samozniszczenia
9) UTRZYMAJ CEL
• kryzys niekoniecznie można uznać za miniony tylko dlatego, że osoba zagrożona twierdzi, iż tak stało się
• konieczne jest dalsze postępowanie, upewnij się, że tak się stało
10) PRZEKAŻ PAŁECZKĘ
• zapewnij „wyspy oparcia” wokół zagrożonej osoby
• włącz w to najwięcej pozytywnie nastawionych życzliwych osób, w tym specjalistów
• zawsze dbaj o to, by osoba zagrożona była ciągle otoczona pomocą


7.2 STRATEGIE PROFILAKTYCZNE I EDUKACYJNE
Potencjalni samobójcy bardzo różnią się od siebie. Nieliczni mają obszerną wiedzę o autodestrukcji, którą mogą zastosować w praktyce. Aby dostarczyć tę wiedzę innym, należy stworzyć strategie profilaktyczne i edukacyjne, które uwzględnią potrzeby wszystkich zainteresowanych: osób o skłonnościach samobójczych, pracowników służby zdrowia i całego społeczeństwa. Strategie powinny składać się z pięciu elementów :
a) komunikacja
• należy podkreślać znaczenie komunikacji międzyludzkiej
• zachęcać do mówienia o swoich zmartwieniach i niepokojach
b) strategia radzenia sobie
• zapoznanie z aktywnymi metodami radzenia sobie
• komunikacja
• poszukiwanie wsparcia społecznego
c) destygmatyzacja stresorów
• zmiana postrzegania sytuacji stresujących - nie jako osobiste słabostki
d) destygmatyzacja zaburzeń afektywnych i wiedza o związanych z samobójstwem czynnikach ryzyka 
• rozpowszechnienie wiedzy o tym, czym jest i jak często występuje depresja
e) wiedza o istniejących służbach 
• informowanie o istnieniu służb udzielających konsultacji i pomocy
7.3 TERAPIE ZAPOBIEGAWCZE
W ostatnich czasach psychologowie we współpracy z innymi specjalistami opracowali lecznicze programy interwencyjne. Mają one uczyć nas posługiwania się bardziej złożonymi strategiami rozwiązywania problemów, byśmy w obliczu stresów i napięć życiowych potrafili lepiej sobie z nimi radzić i nie brali pod uwagę możliwości samobójstwa. Poniżej przedstawię dwie terapie stworzone przez amerykańskich psychologów : 
a) terapia nastawiona na rozwiązywanie problemów
• identyfikacja problemu klienta
• identyfikacja zasobów klienta
• czerpanie informacji z innych źródeł
• decyzja o środkach praktycznych
• budowa relacji terapeutycznej
b) terapia poznawczo - behawioralna z podręcznikiem
• krótkoterminowa interwencja w różnej formie: od wręczania pacjentowi sześciu książeczek bądź podręczników do przeprowadzenia sześciu sesji terapii poznawczej; jeśli pacjent o tendencjach samobójczych otrzymał sześć książeczek i nie wrócił, by dalej prosić o terapię, to znaczy, że interwencja zadziałała
7.4 OŚRODKI ZAPOBIEGANIA SAMOBÓJSTWOM
Coraz częściej problem samobójstwa jest nagłaśniany. Wiele osób mając osobę bliską z tendencjami samobójczymi, nie potrafi jej pomóc. Nie rozumie jej problemu. Warto wtedy zgłosić się do specjalistów. Powstają poradnie, w których udzielą nam odpowiednich wskazówek do działań. W Wielkiej Brytanii prężnie działają organizacje zajmujące się problematyką samobójstw, np. „Samarytanie”. Organizacja została założona w 1953 roku przez Chada Varaha. Posiada liczne grono wolontariuszy, którzy kierują się siedmioma wskazówkami, między innymi: być dostępnym przez całą dobę, nieść ulgę w cierpieniu, absolutnie przestrzegać zasady dyskrecji oraz nie narzucać własnych wierzeń i przekonań. Instytucji wspierających jest coraz więcej. Niestety niewiele osób korzysta z nich. WS Polsce wizyta u psychologa czy u psychoterapeuty jest nadal źle odbierana. Pacjent zawsze musi być chory psychicznie, skoro odwiedza takiego specjalistę. Jeśli uda się zdjąć ten stygmat, zachęcimy innych do aktywnego korzystania z pomocy, zgłaszania się do istniejących służb, które pomogą im pomagać sobie samym. 


ZAKOŃCZENIE
Rocznie w Polsce 5 - 6 tysięcy osób popełnia samobójstwo. Samobójstwo nie jest pragnieniem śmierci, ale jest ucieczką przed życiem, przed problemami, które z dnia na dzień stają się ciężarem nie do zniesienia. Bardzo ważne jest to, by dzielić się swoimi zmartwieniami z bliskimi. Oni zawsze nam pomogą, doradzą. Nie można zamykać się ze swoimi problemami i odwracać od całego świata. Nie można rozwiązywać niepokoi wybierając śmierć. Nie tędy droga... Życie mamy tylko jedno i nie można go gasić... Trzeba odnaleźć światełko w tunelu... Poszukać innej drogi...Innego wyjścia...Przede wszystkim należy zaufać ludziom...Wszyscy mamy problemy. Każdy radzi sobie z nimi na swój sposób. Jeśli widzimy w naszym otoczeniu osobę, która sygnalizuje, że chce pozbawić się życia, nie bagatelizujmy tego. Pomóżmy zagubionej istocie odnaleźć swoje miejsce na Ziemi i właściwą drogę. Dzięki skutecznym działaniom profilaktycznym oraz umiejętności wczesnego rozpoznawania czynników ryzyka i symptomów tzw. zespołu przedsamobójczego możemy przyczynić się do zmniejszenia liczby ofiar, które umierają z własnych rąk. Możemy po prostu uratować ludzkie życie... 




BIBLIOGRAFIA
Literatura
• Brunon Hołyst, Samobójstwo - przypadek czy konieczność, PWN, Warszawa 1983r.
• Erwin Ringel, Samobójstwo, wołanie o pomoc, PTZ, Warszawa 1992
• Eugene Kennedy, Sara C. Charles, Jak pomagać dobrą radą?, Wydawnictwo WAM, Kraków 2004r.
• Hanna Rylke, Czego boją się dorośli?, WSiP, Warszawa 2003r. 
• Kay Radfield Janison, Noc szybko nadchodzi, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2004r.
• Nowa Encyklopedia Powszechna, PWN, Warszawa 2004r.
• NumaTetaz, Warto żyć, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1976
• Rory O' Connor, Noel Sheehy, Zrozumieć samobójcę, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002r.
• Wincenty Okoń, Nowy Słownik Pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2004r.

Artykuły
• „Dzieci, których nie ma”[w:] Newsweek Polska, Nr 4/2006, 29.01.2006r.
• „Gra o życie do końca - wywiad z prof. Barbarą Pilecką” [w:] Charaktery, nr 7, lipiec 2001
• „Zagrożenie samobójstwem” [w:] Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, nr 6/2005

---