I. POJĘCIE I ŹRÓDŁA PRAWA.
1. POJĘCIE I PODZIAY PRAWA.
Naszemu terminowi „prawo” odpowiada w źródłach rzymskich łacińskie ius, które często występuje w połączeniu z fas. Z biegiem czasu, znaczenie ius precyzuje się coraz wyraźniej w sferze działania ludzkiego, dozwolonego i chronionego przez prawo. Fas oznacza natomiast analogiczną sferę działania dozwoloną i ochranianą przez religię. Wykroczenie poza sferę dozwoloną przez ius nazywało się iniuria i uprawniało do zastosowania sankcji; wykroczenie poza sferę fas nazywało się nefas i ściągało na sprawcę gniew bogów, od którego można się było uwolnić przez złożenie ofiary - piaculum. Można przyjąć, że dla Rzymian ius oznaczało prawo podmiotowe, które było zgodne z zasadami słuszności i sprawiedliwości Jednakże nie było w Starożytnym Rzymie jednej sprecyzowanej definicji „prawa”,.
Podział prawa na ius civile, ius perigrinorum i ius gentium:
W starożytności obowiązywała zasada personalności albo osobowości prawa. Oznaczało to, że każdy obywatel, bez względu na to, gdzie się znajdował, musiał posługiwać się prawem civitas, do której przynależał. Prawo rzymskie dla obywatela rzymskiego to jego ius civile w szerokim tego słowa znaczeniu. Dla perygryna było to jego ius civile, które dla Rzymianina było to tylko ius peregrinorum. Jednak po przekształceniu Rzymu z małego miasta w imperium o zasięgu światowym zaczęli Rzymianie wchodzić w liczne stosunki z obcokrajowcami, a potrzebom tego nowego obrotu gospodarczego nie wystarczyło już ich dawne, sformalizowane ius civile. W praktyce zaczął się tworzyć nowy dział prawa, którego rozwojowi patronował pretor dla peregrynów.
Podział prawa na ius publicum i ius privatum:
Rzymianie dzielili prawo przedmiotowe na dwa działy: prawo prywatne i prawo publiczne. Prawem publicznym jest to, które dotyczy ustroju państwa rzymskiego, prywatnym zaś to, które (dotyczy) korzyści jednostek. Prawo publiczne regulując organizację państwa, przynosiło korzyści społeczeństwu w całości. Z kolei wydzielenie prawa prywatnego jako osobnej sfery interesów jednostkowych przynosiło korzyści poszczególnym członkom klasy panującej. W sferze prawa prywatnego znalazły się urządzenia umożliwiające eksploatację najcenniejszych dóbr materialnych i swobodę organizowania obrotu gospodarczego.
Podział prawa na ius commune i ius singulare:
Wśród podziałów istotne znaczenie ma jeszcze rozróżnienie między prawem powszechnym (ius commune) a prawem wyjątkowym (ius singulare). Prawo powszechne obejmuje normy mające ogólne zastosowanie, natomiast prawo wyjątkowe będzie miało zastosowanie wyjątkowe. Prawo wyjątkowe dotyczyć osób, rzeczy albo czynności tzw. testamencie holograficznym).
5. USTAWODAWSTWO ZGROMADZEŃ LUDOWYCH
Ustawą jest to co lud nakazuje i ustanawia. W okresie republiki ustawy dochodziły do skutku na zgromadzeniach ogółu pełnoprawnych obywateli rzymskich zwanych comitia. Zwoływanie komicjów, przewodniczenie na nich czy występowanie z inicjatywą ustawodawczą należało do dyktatorzy, konsulowi, pretorzy.
Uchwałą senatu jest to, co plebs nakazuje i ustanawia. Po uzyskaniu liczebnej przewagi plebejusze potrafili narzucić swoją wole ogółowi obywateli.
6. UCHWAŁY SENATU
Uchwała jest to, co senat nakazuje i ustanawia.
Senat działa jako ciało doradcze. Był wykładnikiem interesów rzymskiego możnowładztwa. Zapewniał ciągłość polityki zewnętrznej i zewnętrznej.
Początkowo nie miał uprawnień ustawodawczych. Jego bezpośrednim wpływem było zatwierdzanie uchwał zgromadzeń ludowych oraz sugestie i zalecenia dot. Urzędników.
W pryncypacie w wyniku zaniku zgromadzeń senat stracił dominujące znaczenie, ale zyskał władzę ustawodawczą. Była to władza pozorna, gdyż nad działalnością prawotwórczą ciążyła przewaga cesarzy, których wnioski były przyjmowane bez sprzeciwu.
7. PRETOR I JEGO EDYKT
W Rzymie wymiar sprawiedliwości od 367 r p.n.e. znajdował się w gestii specjalnie do tego celu powołanego magistratu, zwanego pretorem.
Kiedy w roku 242p.n.e. powołano urząd drugiego pretora dla peregrynów (praetor peregrinus), ten pierwszy otrzymał miano pretora miejskiego (praetor urbanus). Urząd pretora sprawowany był przez jeden rok. Nie miał on wprawdzie władzy ustawodawczej, ale wydawał własny edykt (edictum), w który zawarte były zasady, jakich zamierzał się trzymać w czasie swojego urzędowania. Treść edyktu podana do publicznej wiadomości przez ogłoszenie na tablicy początkowo pretora nie wiązała.. Licznym przypadkom odstępowania pretorów od zapowiedzianych w edykcie zasada położyła kres pod koniec republiki (w 67r p.n.e.) Lex Cornelia. Odtąd pretor był związany tym, co przyrzekł w swoim edykcie.
Obejmując urząd, kolejny pretor najczęściej przejmował główne zręby edyktu swojego poprzednika. W ten sposób wykształciła się stała część edyktu, zwana edictum tralaticium. Do tego każdy pretor mógł dodać własne postanowienia podyktowane potrzebami obrotu prawnego.
Wytworzone w toku działalności pretorów prawo zwało się ius praetorium. Edykt pretorski składał się z dwóch części: normalnej i formalnej. Część pierwsza zawierala zapowiedzi udzielania ochrony procesowej w określonych sytuacjach, w części drugiej natomiast był zredagowane konkretne formuły, jakimi się miały strony posługiwać w toku procesu.
Jurysdykcję na targowiskach rzymskich sprawował edyl kurulny. On także wydawał swój edykt. Na prowincji edykty wydawali namiestnicy prowincjonalni. Stworzone przez wszystkie te edykty prawo zwało się ius honoratium.
8. NAUKA PRAWA OKRESU REPUBLIKI
Pierwotnie znajomość prawa i jego interpretacja należała do kapłanów (pontifices). Pod tym względem monopol aż do III w p.n.e. Tylko oni posiadali znajomość słownych formuł prawnych oraz posiadali znajomość kalendarza sądowego. Monopol ten złamał ok. 304r p.n.e. Gneius Flavius, który ogłosił kalendarz sądowy i zbiory formuł skarg w procesie cywilnym (ius flaviorum).
Następnie pierwszy plebejski pontfex maximus (najwyższy kapłan) Triberius Coruncianus rozpoczął publiczne nauczanie prawa. Od tego czasu rozpoczęła się faza laicyzacji prawa.
Cycero wymienia trzy rodzaje działalności prawników:
1) Respondere - udziela porad prawnych. Pytania formułowały magistratury, sędziowie osoby prywatne - nazywano ich iuris consulti bo prosiło się ich o rade
2) Casere - pomoc w zawieraniu aktów prawnych i układanie formuł procesowych
3) Agere - pomoc w procesie. Prawnicy sami występowali w procesie reprezentując interesy jednej strony.
9. NAUKA PRAWA OKRESU PRYNCYPATU
W okresie pryncypatu działało 128 jurystów, ok. 30 z nich dostąpiło przywileju ius respondenti.
Podobnie jak w dobie republiki poświęcali nauce prawa, a także dydaktyce.
Iuris civilis scientiam publice profiteri - publiczne nauczanie prawa cywilnego uważano za zaszczyt.
W I i II w n.e. działały dwie szkoły prawnicze - Sabinianów i Prokulejanów. Sabinianie reprezentowali w prawie nurt postępowy, nowatorski, podczas gdy Sabinianie reprezentowali konserwatyzm i tradycjonalizm.
Twórcą szkoły prokelujanów - Proculus, napisał wysoko ceniony przez jurystów podręcznik Epistuale. Na uwagę zasługuje Celsus - autor definicji prawa, który później stał na czele szkoły. Szkoła prokulejanów była słabsza liczebnie, miała mniej naukowych talentów.
Za założyciela szkoły Sabinianów uważa się Capito, a za własciwego twórcę Sabinusa. Do szkoły sabiniańskiej zalicza się także ucznia Iavolena - Salviusa Iulianusa - był wybitny prawnikiem, jego dziełem były digesty w 90 księgach, na uwagę zasługują także:
- Pomponius - zajmował się nauka i nauczaniem, który w swoim dziale przedstawił historię rzymskiej jurysprudencji (enchiridium)
- Gaius - był nauczycielem szkoły sabiniańskiej - napisał komentarz do ustawy XII tablic, do edyktów. Sławę zapewniały mu Instytucję - podręcznik rzymskiego prawa prywatnego w IV księgach.
W okresie późnego prawa klasycznego działali ostatni wielcy przedstawiciele jurysprudencji:
- Paulus - asesor perfekta pretorianów po Pampinianie
- Ulpranus
10. KONSTYTUCJE CESARSKIE.
W okresie pryncypatu wzrosło znaczenie cesarza jako twórcy prawa. Akty normatywne wychodzące z kancelarii cesarskiej to consitutiones, które ze względu na formę przybierały postać: edyktu, mandatu, dekretu lub reskryptu.
- Edykt (edicta) - wydawał je cesarz na podstawie przysługującego mu ius edicendi, miały one moc normy powszechnie obowiązującej albo na ograniczonym terenie.
- Mandaty (mandata) - były to instrukcje dla namiestników zarówno w prowincjach cesarskich jak i w senackich, bądź też dla innych urzędników cesarskich.
- Dekrety (decreta) - był to wyrok wydany przez cesarza jako najwyższego sędziego. Za jego pośrednictwem cesarz dokonywał wykładu prawa, na której wzorowali się potem sędziowie.
- Reskrypty (rescripta) - to odpowiedzi cesarza na zapytanie urzędników, sędziów lub osób prawnych w kwestiach prawnych. Po skodyfikowanie edyktu pretorskiego cesarz stał się viva vos iuris civilis (żywym głosem prawa cywilnego), a poprzez reskrypty dokonywał autentycznej interpretacji obowiązującego prawa.
11. PRZED JUSTYNIAŃSKIE ZBIORY PRAWA.
Mimo ogromnej liczby konstytucji wydanych w okresie pryncypatu brak było jakiegokolwiek ich zbioru. Zebrania rozproszonych konstytucji podjęli się Gregorianus i Hermogenanus. Pierwszy zebrał konstytucje cesarskie od czasów Hadriana (117-138 n.e.) do roku 292, drugi liczne konstytucje Dioklecjana, wydane w dwóch latach następnych (293-94)
Zbiory te to tzw.: Codex Gregorianus i Codex Hermogenianus
Trzecim urzędowym zbiorem konstytucji był Kodeks Teodezjanański. Powstał on z inicjatywy Teodozjusza II w 438 r n.e. Obejmował konstytucje wydane przez Konstanta Wielkiego i jego następców aż do Teodozjusza II i Walentyniana
Jako zbiór prawa ciekawe są także tzw.: Sentencje Paulusa. Dzieło to stanowi kompendium zasad prawnych.
12. KODYFIKACJA JUSTYNIANA
Justynian wstępując na tron w 527r. postawił sobie za cel odrodzenie imperium rzymskiego przez m.in. kodyfikację prawa.
Okres nad kodyfikacją trał 7 lat. Obowiązywały dwie masy materiałowe: ius i leges.
Łatwiejsze do objęcia były leges dzięki wcześniejszym kodeksom, natomiast ius cieszące się wielką powagą było przedmiotem licznych opracowań mimo zniszczeń spowodowanych wulgaryzacją.
Odpowiedzialną za pracę nad kodeksem była 10osobowa komisja, która wykorzystała kodeks gregoriański i hermogeniański. W 529r ogłoszono Codex Iustinianus. Jeszcze przed jego ogłoszeniem powstał projekt uporządkowania dawnego prawa/ Powstało wiele sporów i trudności, jednak część z nich rozstrzygnął Justynian. Rozstrzygnięcia te zawarto w zbiorze 50 rozstrzygnięć.
Powstały Codex Vetus wymagał rewizji i po 5 latach został uchylony. W 534r. ukazało się drugie wydanie kodeksu zwane Codex Repetitae. W kodeksie jest przewaga materii prywatno-prawnej.
W 534r. zakończyła się kodyfikacja Justyniana, obejmująca poza kodeksem 2 samodzielne części: Digesta i Instytucje
Digesta
W 530r Justynian polecił komisji zebrać i uporządkować dawne prawo, miał być to zbiór urzędowy, podniesiony do rangi ustawy. Realizację planowano na 10 lat, ale prace ukończono już po 3.
Komisja miała zebrać i opracować materiał zawarty w pismach jurystów. Materiał końcowy zredukowano do ok 5 % całości mimo to powstało dzieło bardzo obszerne. Digesta zawierają niemal wyłącznie materiał prawa prywatnego i postepowania cywilnego.
Instytucje
Elementarny podręcznik do nauki prawa rzymskiego. Wzorowany na instytucjach Gaiusa. Sam podręcznik był obowiązującą ustawą
Nowele
Po zakończeniu prac nad kodyfikacją Justynian zapowiedział, że nadal będzie wydawać konstytucje które zostaną ujęte w zbiór urzędowy, jednak nie doszło do tego.
Nowele wprowadziły ważne reformy w dziedzinie prawa publicznego.
Corpus Iuris Civilis
Cały zbiór ustaw razem z nowelami.
13. POJUSTYNIAŃSKIE LOSY PRAWA RZYMSKIEGO.
Prawo rzymsko-bizantyjskie (565 - 1453)
prawo justyniańskie obowiązywało w państwie rzymsko-bizantyjskim nadal, także po śmierci swojego twórcy. Nie było to jednak prawo łatwe do stosowania w praktyce, a nawet do poznania. Justyniana, który zabronił pod surowymi karami komentowania Digestów. Zezwolił tylko na dosłowne tłumaczenia na język grecki, na krótkie streszczenia i na zestawienia miejsc podobnych. Warunkiem szerszego zastosowania prawa justyniańskiego w praktyce było właśnie jego objaśnienie, spopularyzowanie i uproszczenie. W tym kierunku poszedł też wyraźnie dalszy rozwój bizantyjskiej literatury prawniczej , a także ustawodawstwa późniejszych cesarzy.
Parafraza Teofila. Jest to swobodny przekład na język grecki Instytucji Justyniana. Dokonał go prawdopodobnie Teophilus, profesor praw w Konstantynopolu. Dalsze tłumaczenia i komentarze dotyczyły przede wszystkim Kodeksu i Nowel- które podobnie jak Instytucje - nie były objęte justyniańskim zakazem komentowania. Ekloga została ogłoszona w r. 726 na polecenie cesarza Leona III. Był to prosty i stosunkowo niewielki zbiór przepisów prawa cywilnego i karnego o wyraźnie praktycznym przeznaczeniu. Bazyliki Jest to zbiór obszerny, choć mniejszy od ustawodawstwa Justyniana. Zawierają one materiał czerpany z bizantyjskich przeróbek Degestów, Kodeksu i Nowel, w mniejszym stopniu z Instytucji. Całość jest spisana w języku greckim .Bazyliki były zbiorem jednolitym i dlatego stanowiły postęp konstrukcyjny w porównaniu z rozbitymi zbiorami justyniańskimi. Heksabiblos z 1345 .r Jest to małe kompendium prawa cywilnego i karnego, opracowane przez praktyka, sędziego bizantyjskiego w Thesalonikach, Konstantyna Harmenopulusa. Ten „wyciąg wyciągu z wyciągów” był prostą kompilacją, miał jednak tę ważną zaletę, że podawał w zwięzłej i przystępnej formie zasady prawa rzymskiego, podówczas jeszcze aktualne w Bizancjum.
Prawo rzymskie w Europie Zachodniej i Środkowej
Upadek Cesarstwa Zachodniego w r. 476 nie pociągnął za sobą od razu zaniku znaczenia prawa rzymskiego. Obowiązywało ono nadal w państwach powstałych na gruzach Cesarstwa, a w późniejszych wiekach jego moc obowiązująca rozszerzyła się nawet - w drodze tzw. recepcji - na obszary, które nigdy do Imperium Romanum nie należały. W pierwszych wiekach po upadku Cesarstwa Zachodniego prawo rzymskie było znane i stosowane nieomal wyłącznie w swojej zwulgaryzowanej postaci, ujęte przede wszystkim w Lex romana Visigothorum. W Bolonii, rozwinął na przełomie XI i XII w swoją świetną działalność twórca nowej szkoły naukowej - Irnerius, który zapoczątkował dzieło odnowy znajomości prawa rzymskiego w jego pełnym bogactwie, reprezentowanym przez zbiory justyniańskie.
II. RZYMSKI PROCES CYWILNY.
2. ROZWÓJ HISTORYCZNY PROCESU RZYMSKIEGO:
Środki ochrony uprawnień prywatnych przechodziły wraz z całym prawem rzymskim głębokie przemiany. W tej ewolucji rysują się wyraźnie trzy kolejne etapy: procesu legislacyjnego, formułkowego i kognicyjnego. Pozostają one w bliskim związku z przemianami organizacji państwowej. W okresie republiki dominuje proces legislacyjny. Od połowy II w. p.n.e. konkuruje z nim skutecznie proces formułkowy, na przełomie republiki i pryncypatu wychodzi z tej konkurencji zwycięsko. Proces formułkowy przeważa z kolei w okresie pryncypatu i prawa klasycznego, ale obok niego wyrasta i rozszerza się już nowy typ postępowania, proces kognicyjny. Ten ostatni współistnieje z formułkowym w okresie pryncypatu, ale wypiera go stopniowo i pozostaje jako jedyny w okresie dominatu.
3. CHARAKTER PROCESU LEGISLACYJNEGO.
Proces legislacyjny był w Rzymie najstarszą postacią zorganizowanej ochrony praw prywatnych. W okresie Ustawy XII tablic proces legislacyjny występuje jako urządzenie dobrze ukształtowane, ale rozwija się nadal i po tej ustawie. Nazwa jest dwuczłonowa, pochodzi od lex i actio, jest to postępowanie w jakiś sposób związane z ustawami. Proces legislacyjny występował w pięciu odmianach, powstały kolejno w miarę narastania potrzeb. Był to: legis actio sacramento, legis actio per iudicis postulationem, legis actio per condictionem, legis actio per manus iniectionem, legis actio per pignoris capionem. Trzy pierwsze służyły do rozwiązywania sporów, dwie ostatnie do prowadzenia egzekucji.
Legis actio sacramento był najstarszym i najważniejszym sposobem postępowania legislacyjnego w sprawach spornych. Całe postępowanie wywodzi się od prawa sakralnego.
Legis actio per manus iniectionem, ten sposób postępowania służył do egzekwowania prywatnych należności o charakterze osobistym. Legis actio per manus iniectionem istniała już przed Ustawą XII tablic, w której została dokładnie sprecyzowana. Miała ona zastosowanie w przypadku należności określonych co do wysokości w pieniądzach.
4. GENEZA PROCESU FORMUŁKOWEGO.
Proces formułkowy był normalną formą ochrony praw prywatnych w okresie najświetniejszego rozwoju prawa rzymskiego. Nazwę procesu formułkowego można odnosić do procesu legislacyjnego, w którym również występowały formułki ale w formie ustnej. Jednak nowa formułka pisemna stała się ośrodkiem całego postępowania. Proces Formułkowy został oficjalnie dopuszczony obok procesu legislacyjnego na podstawie lex Aebutia z II w. p. n. e. Formalnie proces formułkowy został usunięty przez konstytucję z 342 r. Proces formułkowy wykazywał wiele podobieństw z procesem legislacyjnym był dwufazowy, druga faza toczyła się przed sędzią prywatnym. Proces formułkowy był mało formalistyczny a poza tym przyniósł rozszerzenie możliwości ochrony praw prawnych.
5. BUDOWA FORMUŁKI PRETORSKIEJ:
W budowie formułki Gaius wyodrębnia cztery części zwyczajne (intentio, demonstratio, condemnatio i adiudicatio), oraz dwie części nadzwyczajne (exceptio i praescriptio).
Intentio jest częścią formułki, w której powód zawarł treść swego żądania. Żądanie to miało być albo ściśle określone (intentio certa), albo bliżej nieokreślone (intentio incerta).
Formułki, w których roszczenie opierało się na fakcie, otwierała demonstratio, stanowiąca zwięzły opis stanu faktycznego, tym samym bliższe określenie podstawy prawnej żądania.
Condemnatio była alternatywnym upoważnieniem sędziego do zasądzenia albo uwolnienia pozwanego. Jej cechą charakterystyczną było to, że opiewała zawsze na pewną określoną bądź nieokreśloną kwotę pieniężną, i to nawet wówczas, gdy proces toczył się o rzecz. Na mocy tej klauzuli sędzia, który w wyniku postępowania dowodowego doszedł do przekonania, że rzecz należy się powodowi, wzywał pozwanego do dobrowolnej restytucji tej rzeczy. Jeśli wezwanie to okazało się nieskuteczne, powód szacował rzecz wg. własnej oceny, uwzględniając również wartość subiektywną, a sędzia zasądzał pozwanego na zapłacenie powodowi kwoty pieniężnej w wysokości nie przewyższającej sumy szacunkowej.
Adiudicatio występowała w powództwach działowych i zwierała upoważnienie sędziego do zniesienia współwłasności przez podział rzeczy wspólnej, z możliwością dopłaty przy podziale fizycznym nierównym, a gdy rzecz była niepodzielna, przez przysądzenie jej jednemu ze współwłaścicieli, z obowiązkiem spłaty równowartości pozostałych udziałów.
Exceptio jest częścią składową formułki umieszczaną w interesie pozwanego. Jest to zarzut procesowy. Pozwany nie zaprzeczał twierdzeniom zawartym w intentio, lecz przeciwstawiał im inne okoliczności faktyczne lub odmienną podstawę prawną, które miały na celu zapobiec wyrokowi zasądzającemu. Wśród licznych ekscepcji znanych w procesie rzymskim szczególną rolę odegrał exceptio doli, zarzut podstępu. Posługiwał się nią pozwany albo wówczas, gdy powód uzyskał swe roszczenie podstępnie, albo wówczas, gdy zasądzenie byłoby sprzeczne z dobrymi obyczajami.
Praescriptio umieszczana była w formułce na żądanie powoda domagającego się od pozwanego nie całości świadczenia, lecz jego części. Miało to miejsce zwłaszcza wówczas, gdy świadczenie miało być spełnione w ratach.
6. POJĘCIE I RODZAJE POWÓDZTW:
W procesie formułkowym każde prawo podmiotowe chronione było odrębnym powództwem (actio). Ogromna ich ilość narzuciła konieczność klasyfikacji tych powództw. Wśród związanych z tym podziałów największą rolę odegrał aktualny do dnia dzisiejszego podział na actiones in rem i actiones in personam. Actiones in rem to powództwa rzeczowe, służące do ochrony praw podmiotowych bezwzględnych. Z tego tytułu w przeciwieństwie do actiones in personam były one skuteczne przeciwko komukolwiek, kto naruszył cudze prawo do rzeczy. Actiones in personam to powództwa osobowe. Można je było wnieść tylko przeciw oznaczonej osobie. Był nią dłużnik, z którym powód znajdował się w stosunku obligacyjnym, czyli zobowiązaniowym. Powództwom opartym na ius civile przeciwstawiano actiones oparte na prawie pretorskim. Na szczególną uwagę zasługują:
1 - powództwa oparte na fakcie (in factum conceptae): Dzięki nim pretor udzielał ochrony procesowej w sytuacjach, w których ius civile jej nie przewidywało.
2 - powództwa oparte na fikcji (actiones ficticiae), w którym pretor fikcyjnie przyjmował jakiś element w rzeczywistości nieistniejący, a potrzebny niezbędnie dla danej actio i nakazywał sędziemu traktować sprawę tak, jak gdyby fingowany element istniał (lub nie istniał) rzeczywiście.
3 - powództwo z przestawionymi podmiotami stosowane wtedy, gdy kto inny był podmiotem prawa lub obowiązku, a kto inny robił lub przeciw komu innemu robiono z actio użytek.
Przy dochodzeniu roszczeń z tytułu przestępstwa istotne znaczenie miał podział powództw na actiones poenales, rei persecutoriae i maxtae. Pierwsze służyły do dochodzenia przez poszkodowanego pewnej kwoty tytułem kary prywatnej od sprawcy przestępstwa. Drugie zmierzały do wyrównania szkody spowodowanej deliktem, a ostatnie miały na celu uzyskanie zarówno odszkodowania, jak i ukaranie sprawcy. Actiones perpetuae (wieczyste) były to powództwa, które się nie przedawniały, zaś actiones temporales (czasowe) to takie, które można było wnosić w ciągu pewnego czasu.
Actiones stricti iuris - powództwa ścisłego prawa, przy których sędzia musiał się ściśle trzymać poleceń zawartych w formułce, dotyczących zarówno stanu faktycznego, jak i dochodzonych roszczeń. Actiones bonae fidei - powództwa oparte na dobrej wierze. Przy tego rodzaju powództwach w intentio formułki umieszczano zwrot: ex fide bona. Orzeczenie sędziego miało się opierać nie tylko na normach prawnych, lecz miało uwzględniać również zasady słuszności i dobrej wiary.
7. POSTĘPOWANIE IN IURE.
Od prywatnego wezwania pozwanego przez powoda do stawienia się przed pretorem. (in ius vocatio). W XII na początku był obowiązek stawienia się pozwanego przed sądem. Wezwanie miało być prywatne, ustne i jawne w miejscu publicznym. Jeżeli nie słucha, - użycie siły. Vindex gwarantował stawienie się przez Vadimonium.
Powód przedstawiał sprawę i wnosił o ochronę. Pretor po wysłuchaniu obu stron udzielał lub nie. Pretor przyznawał skargę na podstawie ustawy lub na podstawie przysługującemu mu imperium. Kres dalszemu postepowaniu kładła przysięga składana w obecności pretora.
8. OBRONA POZWANEGO W PROCESIE FORMUŁKOWYM.
Pozwany współdziałał z pretorem i z powodem w dążeniu do szybkiego zakończenia sporu. Zdarzało się, że pozwany zachowywał się biernie. Pozwany, który nie wdawał się w spór nazywał się indefensus. Wydawanie wyroku był nie możliwe a przejście do kolejnej fazy wymagało współpracy dwóch stron. Na pozwanego aby nie blokował swoją biernością biegu wymiaru sprawiedliwości nałożono nacisk pośredni.
Invitus nemo rem cogitur defendere - nikogo nie zmusza się do obrony rzeczy wbrew jego woli. Spór dotyczył tutaj przedmiotu do którego pretensje rościł sobie powód.
Actiones in personam dotyczyły dochodzenia roszczeń osobistych i tutaj bierny pozwany hamował dalszy bieg procesu, dlatego też pretor w tej sytuacji łamał wprost opór pozwanego przez dopuszczenie powoda do egzekucji osobistej lub majątkowej.
9. LITIS CONIESTATIO I JEJ SKUTKI.
Zajmowała w dawnym procesie miejsce centralne i wywierała doniosłe skutki. Zniesienie dwufazowego postępowania spowodowało, że litis contestio nie mogła kończyć pierwszej fazy, przyjęto zatem, że dokonuje się początku procesu po przedstawieniu sprawy przez powoda i po przeciwstawnym głosie pozwanego. Teraz doprowadzenie sprawy do litis contestatio nie zamykało drogi do ponownego powództwa, jeżeli w pierwszym właściwym cel nie został osiągnięty.
10. POSTĘPOWANIE IN IUDICIO:
Postępowanie apud iudicem było wolne od formalistyki już w okresie procesu legisakcyjnego i takie pozostało tym bardziej w procesie formułkowym.. Prawo cywilne i pretorskie ingerowało tutaj rzadko i tylko doraźnie;. Rozprawy wyznaczano na godziny przedpołudniowe i jeżeli jedna ze stron nie stawiła się bez usprawiedliwienia - stosowano przepis Ustawy XII tablic „Post meridiem praesenti litem addictio. W procesie formułkowym sędzia miał wprawdzie - wg brzmienia formułki - wydać wyrok zależnie od tego, co się okaże w procesie, ale strona obecna nie miała zapewne trudności z przekonaniem sędziego o słuszności swego stanowiska, skoro on ograniczał się do badania dowodów przedstawionych przez strony. Strona nieobecna mogła być reprezentowana przez zastępcę procesowego, kognitora czy prokuratora. Celem postępowania apud iudicem było przede wszystkim ustalenie stanu faktycznego. Do sędziego należała najpierw decyzja, na którą ze stron nałożyć tzw. ciężar przeprowadzenia dowodu . Najbardziej rozpowszechnionym środkiem dowodowym byli świadkowie. W procesie cywilnym owego czasu nie było jednak powszechnego obowiązku składania zeznań w charakterze świadka. Jedynie specjalni świadkowie formalnych czynności prawnych, np. mancypacji, czy testamentów mieli obowiązek składać świadectwa co do tych czynności. Zeznania samej strony procesowej miały z reguły pełen walor, jeżeli składano je na korzyść strony przeciwnej przez uznanie całego powództwa lub potwierdzenie prawdziwości poszczególnych faktów. Natomiast zeznania stron na własną korzyść nie miały samodzielnej wartości dowodowej. Można je było wzmocnić przez przysięgę, ale za zgodą drugiej strony. Dowód z dokumentów rozpowszechniał się pod wpływem greckim do końca republiki.
11. EGZEKUCJA OSOBISTA
W procesie formułkowym nastąpiła poważna zmiana, do rozpoczęcia egzekucj prowadziło powództwo na podstawie wyroku - actio iudicati. Proces na podstawie actio iudicati kończył się najczęściej już w pierwszej fazie in iure, pozwany uznawał wyrok (confessio in iure) i pretor upoważniał powoda do rozpoczęcia egzekucji. Normalnym środkiem egzekucyjnym pozostała po dawnemu możność zabrania dłużnika do więzienia prywatnego aż do czasu zapłaty lub odpracowania długu.
12. EGZEKUCJA MAJĄTKOWA
Egzekucja osobista zawierała w sobie zawsze elementy egzekucji majątkowej, ponieważ była tak surowa, że dłużnik sam wyzbywał się majątku, aby tylko nie utracić wolności. Egzekucja majątkowa rozpoczynała się od decyzji pretora o wprowadzeniu wierzyciela do majątku dłużnika - missio in bona. Towarzyszyło jej publiczne ogłoszenie egzekucji. Egzekucja spowodowana przez jednego wierzyciela miała na celu równomierne zaspokojenie wszystkich. Dłużnikowi jednak nadano czas 30 dni na zaspokojenie wierzycieli lub 15 dni na zmarłych dłużników. Jeżeli te terminy zostały przekroczone, z upoważnienia pretora wierzyciele wybrali przedstawiciela, który sporządzał zestawienie majątku dłużnika i sprzedawał go na prywatnej licytacji, temu kto zaoferował największy procent zaspokojenia wierzycieli. Jedna z ustaw juliańskich zapewniała złagodzenie egzekucji w stosunku do dłużnika, który popadł w kłopoty nie ze swojej winy. Taki dłużnik mógł uzyskać od pretora zezwolenie na dobrowolne odstąpienie swojego majątku wierzycielom.
13. CHARAKTERYSTYKA PROCESU KOGNICYJNEGO:
Zaczątków procesu kognicyjnego można doszukiwać się już w okresie republiki, zwłaszcza na prowincjach, ale właściwe warunki jego rozwoju powstały dopiero w pryncypacie. August i jego następcy pozostawili republikańską strukturę organów ochrony prawnej i dawną procedurę bez zmiany, ale obok niej budowali od razu nowy „nadzwyczajny: pion jurysdykcyjny, oparty na przemożnym autorytecie cesarza i na jego aparacie wykonawczym.
W procesie kognicyjnym odpada obligatoryjna dawniej dwufazowość postępowania. Był to proces jednolity, postępowanie od początku do końca odbywało się przez tą samą osobą. Aparat jurysdykcyjny był w procesie kognicyjnym w całości państwowy. Władza sądownicza była ściśle spleciona z władzą administracyjną, sędziami byli urzędnicy, od dominatu ujęci w ścisłe stopnie hierarchii. Sędzia - urzędnik państwowy i reprezentant władzy kierował postępowaniem z urzędu i na zasadzie autorytetu. W praktyce sądowej okresu dominatu uległa zachwianiu dawna zasada jawności postępowania. Proces kognicyjny był w porównaniu z dawniejszym w większym stopniu pisemny. Nowością były wreszcie wysokie koszty sądowe.
Najważniejsze zmiany w postępowaniu i egzekucji:
W procesie kognicyjnym wezwanie do sądu przechodzi poważną ewolucję; z aktu prywatnego staje się aktem półurzędowym, dokonywanym prywatnie, ale z upoważnienia sądu. W V i VI w. powód składał w sądzie pismo procesowe. Sędzia po wstępnym zbadaniu dopuszczalności powództwa albo odmawiał ochrony sądowej, albo też zarządzał doręczenie pisma przeciwnikowi. Doręczenia dokonywał osobny urzędnik sądowy. Pozwany, jeżeli nie spełnił żądania od razu, był zobowiązany złożyć w określonym terminie odpowiedź na pismo powoda i zagwarantować, że stawi się na termin i pozostanie do dyspozycji sądu, aż do końca sprawy.
W procesie kognicyjnym, postępowanie zaoczne już od samego początku. Stopniowo formułowały się zasady tzw. procesu kontumacjalnego, zróżnicowane w zależności od tego, czy nieobecny był powód czy pozwany i od rodzaju powództwa. Postępowanie toczyło się nawet bez udziału jednej ze stron, sędzia badał dowody takie, jakie były dostępne i mógł rozstrzygać sprawę nawet na rzecz nieobecnego. Dopiero pod nieobecność obydwu stron postępowanie ulegało zahamowaniu.
Litis contestatio w procesie kognicyjnym zmieniło swoje miejsce i zmalało jego znaczenie. przyjmowano, że dokonuje się już na początku procesu po przedstawieniu sprawy przez powoda i po przeciwstawnym głosie pozwanego.
Katalog środków dowodowych pozostał właściwie taki sam, ale wysunął się na pierwsze miejsce dowód z dokumentów. Natomiast dowód ze świadków traktowali cesarze ze wzrastającą nieufnością i poddawali go ograniczeniom. W 334 r. została ostatecznie ugruntowana zasada „jeden świadek, żaden świadek”. Nadal poważne znaczenie zachowała confessio i przysięga stron. Obecnie były to jednak nie sposoby zakończenia sporu, ale zwykłe środki dowodowe. Sędzia podlegał teraz tylko ustawom i mógł rozstrzygać spór w sposób praktyczny i celowy. Stało się możliwe umniejszenie należności, jeżeli na to wskazywała merytoryczna treść ekscepcji. W procesie kognicyjnym odpadła dawna condemnatio pecuniara - sędzia mógł zasądzić pozwanego na wydanie samej rzeczy spornej i na każde inne sensowne świadczenie w naturze, zasądzenie pieniężne pozostało przy długach pieniężnych i przy należnościach odszkodowawczych.
14. ZASTĘPSTWO STRON W PROCESIE RZYMSKIM:
Proces legislacyjny trzeba było prowadzić osobiście. Wyjątki dla osób chorych czy przebywających w niewoli. W procesie formułkowym postęp polegał m.in. dopuszczeniu kognitorów i prokuratorów jako normalnych zastępców procesowych. Kognitor był ustanawiany w sposób formalny w obecności przeciwnika procesowego; przeciwnik wiedział więc, z kim będzie miał do czynienia w procesie i nie miał wątpliwości co do istnienia upoważnienia. Prokurator był z natury swojej funkcji zarządcą majątku zamożnego Rzymianina, często dobieranym spośród osób zależnych, jego klientów czy wyzwoleńców. Funkcję zastępcy procesowego pełnił prokurator albo w ramach swoich ogólnych obowiązków zarządcy, albo też jako tzw. procurator ad litem, tzn. jako zastępca powołany specjalnie do prowadzenia procesu. Funkcję zastępcy procesowego powierzano prokuratorowi w sposób nieformalny, bez obecności przeciwnika, a niejednokrotnie występował on w ogóle bez upoważnienia.
III. PRAWO OSOBOWE.
4. POŁOŻENIE PRAWNE NIEWOLNIKÓW:
Niewolnik był istotą ludzką, której status został zredukowany do kategorii rzeczy. Nie miał żadnych praw, był rzeczą. Był lokowany obok res corporales i res mancipi. Mógł być oddany, sprzedany, oddany w najem, zapisany testamencie itd. Nie miał zdolności prawnej oraz nie mógł pozostawać w stosunkach małżeńskich… Małżeństwo niewolników to contubernium. Właściciel miał władzę życia i śmierci nad niewolnikiem. Niewolnicy mimo, iż nie byli podmiotami prawa mogli dokonywać czynności prawnych na rzecz właściciela ale mogli jedynie polepszać jego sytuacje, gdyż nie odpowiadał on za zobowiązania zaciągnięte przez niewolnika..
5. SPOSOBY WYZWALANIA NIEWOLNIKÓW
Wyzwolenie to manumissio. Właściciel w ramach swoich uprawnień mógł wyzwolić niewolnika. Na skutek wyzwolenia niewolnik mógł się stać się od razu obywatelem rzymskim, jeżeli został wyzwolony przez obywatela rzymskiego za pomocą jednego zużywanych przez ius civile sposobów wyzwolenia, czyli w sposób formalny poprzez:
- manumisio vindicta - wyzwolenia dokonywał właściciel przed organem władzy państwowej i za jego aprobatą
- manumissio censu - wyzwolenie polegało na wpisie dotychczasowego niewolnika na listę obywateli przy okazji spisu dokonywanego co 5 lat przez cenzorów
- manumissio testamento - było to nadanie wolności w testamencie. Dyspozycja testamentowa mogła zawierać różną treść: a) wyzwolenie mogło nastąpić bezpośrednio po otwarciu testamentu b) wyzwolenie mogło być uzależnione od spełnienia określonego warunku przez niewolnika c) ostatnim sposobem w testamencie był sposób powierniczy - sporządzający testament nakładał na osoby obdarowane obowiązek wyzwolenia wskazanych niewolników.
Manumissio in ecelesia - chrześcijański sposób wyzwalania przed biskupem i zebrana gmina wyznaniowa.
Wyzwolenie wg prawa pretorskiego -inter amicos lub per epistulam. Wyzwoleni w taki sposób pozostawał w świetle ius civile nadal niewolnikiem, chociaż faktycznie korzystał z wolności. Wyzwolonych w ten sposób chronili pretorowie, odmawiając właścicielom prawa do ponownego wtrącania nieformalnie wyzwolonych w stan niewoli. Ich sytuacje prawna unormował lex Iunia Norbona z 19 r n. e. nadając im upośledzone stanowisko Latynów - Latyni juniańscy .
6. POŁOŻENIE PRAWNE WYZWOLEŃCÓW.
Wyzwoleniec nazywał się libertus albo libertinus. Obywatelem rzymskim stawał się jako wyzwolony przez obywatela w sposób formalny.
Wyzwoleńcy wszystkich kategorii byli upośledzeni zarówno w sferze prawa publicznego jak i prywatnego. Wyzwoleńcy - obywateli nie mieli ius honorum -> dostępu do urzędów republikańskich. W sferze prawa prywatnego nad wyzwoleńcem ciążyło prawo patronatu . Z mocy prawa patronatu wyzwoleńca stawała się osoba wyzwalająca, wobec której libertinus miał określone obowiązki. Przede wszystkim zobowiązany był do świadczenia bezpłatnych usług, które przyrzekał jeszcze przed wyzwoleniem. Ciążył na nim również obowiązek alimentacyjny wobec patrona.
Wyzwoleniec winien również okazywać patronowi posłuszeństwo i uległość, co w prawie przejawiało się tym, iż nie mógł pozywać patrona do sadu bez zgody pretora, a skarg informacyjnych nie mógł w ogóle wytaczać przeciw niemu.
Patron tez dziedziczył po wyzwoleńcu który nie pozostawił najbliższych dziedziców ani testamentu.
7. STATUS CIVITATIS
Gospodarzami państwa rzymskiego byli obywatele rzymscy, w związku z tym mieli szerokie uprawnienia w sferze prawa publicznego. Posiadali aparat władzy w swoich rękach. Sprawowali urzędy, brali udział w głosowaniu na zgromadzeniach ludowych, służyli w legionach. Obywatele posługiwali się własnym ius civile. W sferze prawa prywatnego tylko obywatelom mogła przysługiwać władza ojcowska oraz to ze tylko zawierać iustum matrimonium.
Obywatelem stawało się przez urodzenie z rodziców - obywateli. Latynowie mogli stać się obywatelami na mocy ius migrandi (przez osiedlenie się w Rzymie). Do nadania obywatelstwa prowadziło także wyzwolenie niewolnika przez obywatela..
Kolejną kategorią mieszkańców byli Latynowie. Byli to mieszkańcy Lacjum - równiny sąsiadującej z Rzymem. Mogli oni zawierać związki małużeńskie z Rzymianami (conubium) , brać udział w czynnościach prawnych dostępnych dla obywateli (commercium), korzyść z urządzeń rzymskiego prawa spadkowego (testamenti factio). Istniało kilka kategorii Latynów: a) Latyni dawni - właściwi - Latini veteres b) Latini coloniarii (mieli mniejszy zakres uprawnień od tych wcześniejszych) oraz c) Latyni juniańscy.
Trzecią kategorią mieszkańców stanowili pozostali wolni mieszkańcy, którzy nie byli obywatelami ani Latynami nazywali się „peregrini". Nie mieli w Rzymie praw politycznych, ani też dostępu do rzymskiego prawa prywatnego. Korzystali ze swojego prawa oraz rzymskiego ius gentium. W gorszej sytuacji byli peregrinii dediticii, pochodzący z obszarów podbitych, które musiał zdać się Rzymowi na łaskę i niełaskę. Ich organizacje lokalne zostały zniszczone. Mieli dostęp do ius gentium.
8. STATUS FAMILIAE
Obywatele rzymski mógł być albo osobą nie podległą niczyjej władzy, czyli sui iuris, albo też podlegającą władzy męskiego zwierzchnika familii, czyli osobą alieni iuris. Pełną zdolność prawną miała tylko osoba sui iuris, a jeśli była płci męskiej, to bez względu na wiek nosiła miano pater familias.
Wśród osób alieni iuris szczególną pozycję zajmował filinis familias - dojrzały syn pozostający pod władzą ojcowską. Pozbawiony był czynnej zdolności majątkowej, ale miał bierną zdolność majątkową tzn.: podmiotem zobowiązań ważnych wg ius civile.
IV. CZYNNOŚCI PRAWNE.
POJĘCIE I RODZAJE CZYNNOŚCI PRAWNYCH:
czynności prawne są to działania ludzkie zmierzające do wywołania skutków prawnych. Szczególne znaczenie przypada tym, które podejmuje się celowo, przez oświadczenie woli, ażeby skutki dozwolone wywołać; ażeby zawiązać, zmienić lub rozwiązać stosunek prawny.
Podział na:
Czynności prawne jednostronne - dochodziły do skutku przez działanie jednej tylko
osoby, np. wyzwolenie niewolnika, czy sporządzenie testamentu. Czynności prawne dwustronne wymagały współdziałania co najmniej dwóch osób, np. zawarcie kontraktu.
Czynności prawne na wypadek śmierci (mortis causa) wywierały skutek dopiero po
śmierci osoby działającej, np. testament; inne były skuteczne między żyjącymi (inter vivos).
Czynności prawne rozporządzające powodowały natychmiastowe przeniesienie,
obciążenie lub zniesienie istniejącego prawa majątkowego osoby rozporządzającej. Taki charakter miało np. wyzbycie się prawa własności, ustanowienie prawa zastawu na swojej rzeczy, darowanie długu. Czynności prawne zobowiązujące zawierały przyrzeczenia osób działających do spełnienia świadczeń majątkowych w przyszłości, np. przyrzeczenie ustanowienia posagu, konsensualny kontrakt sprzedaży.
Czynności prawne odpłatne i nieodpłatne stanowią dalsze rozróżnienie w obrębie
czynności dwustronnych. Odpłatne są wtedy, jeżeli korzyści ekonomiczne są wzajemne, np. przy sprzedaży albo najmie; nieodpłatne - stanowią jednostronne przesunięcia majątkowe, bez świadczenia wzajemnego; np. użyczenie, darowizna.
OŚWIADCZENIE WOLI I JEGO WADY:
Oświadczenie woli wyra,zone nza zewnątrz zwykle pokrywa się z wewnętrzną wolą osoby. Gdy taka zgodność nie występuje mówimy o wadzie oświadczenia woli
Świadoma
Oświadczenie złożone nie na serio np. na scenie czy dla żartu,
Pozorność (symulacja), zachodzi wtedy, gdy strony dokonują czynności prawnej
Nieświadome.
Pomyłka. Brak porozumienia
Błąd (error) - error in negatio (darowizna o kupno), In persona - tożsamość osoby, in corpore - przedmiotu, in substantia - substancja, in qualitate- jakość, in nomine - nazwa
Dolus (podstęp) - Osoba dokonująca czynności prawnej może popełnić nie tylko błąd własny (error), ale może zostać także rozmyślnie wprowadzona w błąd przez podstęp innej osoby i w ten sposób narazić się na szkodę.
Metus - osoba dokonująca czynności prawnej mogła też działać pod wpływem bojaźni, spowodowanej groźbą innej osoby. Musiała ona być przy tym bezprawna i dostatecznie poważna.
TREŚĆ CZYNNOŚCI PRAWNYCH:
Czynności te zawierały określone minimum treści decydującej właśnie o przynależności do danego typu, np. w kontrakcie sprzedaży do tego minimum należało porozumienie stron co do przedmiotu sprzedaży i ceny. Tę treść istotną można było wzbogacić o dodatki niekoniecznie, lecz normalnie przyjęte w obrocie. Ostatnim elementem kształtowania treści, stosowanym także w czynnościach nietypowych były postanowienia szczególne. Wśród nich rozpowszechnione były zwłaszcza trzy: warunek, termin i polecenie.
Warunek (condicio) to zdarzenie przyszłe i niepewne od którego zleży skuteczność czynności prawnej. warunek zawieszający skutki czynności prawnej mają nastąpić dopiero po ziszczeniu się warunku, mogą więc nie nastąpić wcale. Warunek rozwiązujący skutki czynności prawnej następują od razu, ale mają ustać po ewentualnym spełnieniu się warunku.. Warunki potestatywne umożliwiały kształtowanie postaw osób zainteresowanych, np. „otrzymasz zapis, jeżeli się ożenisz
Termin (dies) jest również zdarzeniem przyszłym, ale pewnym. Jedynie jego umiejscowienie w czasie może być oznaczone ściśle (data kalendarzowa) lub mniej ściśle (przewidywana data urodzenia dziecka).
Polecenie (modus) - osoby dokonujące nieodpłatnych czynności prawnych, wyzwolenia niewolnika, darowizny czy przysporzenia testamentowego, nakładały często na obdarowanych pewnie obowiązki (działania lub zaniechania).
SKUTKI CZYNNOŚCI PRAWNYCH:
Czynności prawne wywoływały skutki rozmaite: pełne, częściowe, a niekiedy mogły też pozostać bez żadnego efektu.
Czynności ważne - tylko ważne czynności prawne wywierały pełne skutki
prawne. Czynność prawna była ważna, jeżeli dokonała jej osoba zdolna do czynności prawnych, jeżeli była poprawna pod względem formy i treści i nie sprzeciwiała się prawu lub dobrym obyczajom. Czynności nieważne - Czynność prawna nie odpowiadająca wspomnianym wymogom była nieważna i tym samym bezskuteczna. Czynności wzruszalne - Poprawne pod każdym względem i ważne, w zasadzie czynności prawne mogły być niekiedy pozbawione skutków, ale dopiero przez prawne działanie osób zainteresowanych.
ZASTĘPSTWO PRZY CZYNNOŚCIACH PRAWNYCH:
Zastępstwo pośrednie - polega ono na tym, że zastępca działa na zewnątrz, wobec osób postronnych, we własnym imieniu, z dokonanych czynności nabywa zrazu dla siebie i zobowiązuje się sam. Skutki swoich czynności ponosi dopiero w drodze wtórnej czynności na zastąpionego.
Zastępstwo bezpośrednie (przedstawicielstwo) - polega ono na tym, że przedstawiciel działa w cudzym imieniu i że w skutki jego działania spadają wprost na reprezentowanego. Idea tego rodzaju zastępstwa nie była Rzymianom całkowicie obca, ale torowała sobie drogę powoli i tylko w drodze wyjątku od zasady. Najważniejszym z dopuszczalnych wyjątków był prokurator, czyli zarządca majątku a zarazem częsty zastępca procesowy, który dla swego mocodawcy nabywał wprost posiadanie, a tą drogą, także i własność.
V. PRAWO RODZINNE.
1. RODZINA AGNATYCZNA.
Rodzina agnatyczna to rodzina powiązana ze sobą specyficznym rodzajem pokrewieństwa zwanym agnatio - węzeł prawny, który łączył zwierzchnika familijnego wszystkie osoby podległe jego władzy. Do rodziny agnatycznej wchodziło się poprzez urodzenie lub na podstawie aktu prawnego. Agnatio powstawało jedynie w linii męskiej, gdy kobieta weszła in manu męża traciła wszelkie więzy z dotychczasową rodziną
2. RODZINA KOGNATYCZNA - LINIE I STOPNIE POKREWIEŃSTWA
Rodzina kognatyczna była oparta na pokrewieństwie naturalnym, idącego poprzez rzeczywiste węzły krwi. Pojęcie kognacji nabierało coraz większego znaczenia od schyłku republiki, a w ustawodawstwie Justyniana kognacja wyparła ostatecznie agnacje
W linii prostej występują krewni wstępni - ascendenci a także krewni zstępni - descendenci w linii bocznej pochodzenie od jednego wspólnego przodka.
Stopnie pokrewieństwa oblicza się w obu liniach według liczby urodzeń, w oparciu o zasadę „quod generationes, tot gradus” - ile urodzeń tyle stopni.
3. ZAWARCIE MAŁŻEŃSTWA - WYMOGI WAŻNOŚCI I PRZESZKODY
Zawarcie małżeństwa było czynnością prywatną i nieformalną nie było potrzeby udział przedstawicieli władz państwowych, ani reprezentantów kultu religijnego. Najbardziej istotny wymogiem powstania związku małżeńskiego była zgodna wola stron - consensus. Zgoda ta musiał trwać przez cały czas istnienia małżeństwa.
Pełnoprawne małżeństwo rzymskie to iustum matrimonium. Taki rodzaj związku dostępny był tylko dla obywateli i wymagał conubium - zdolności dwojga osób do zawarcia między sobą iustum matrimonium.
Dalszymi wymogami były:
a) dojrzałość stron (wiek) k- 12 lat, m- 14 lat;
b) zgoda zwierzchnika familijnego na zawarcie związku - tylko u osób alieni iuris.
Przeszkodami były : a) choroba umysłowa, b) pokrewieństwo; c) powinowactwo i adopcja
4. WEJŚCIE ŻONY POD WŁADZĘ MĘŻA
Conventio in manum- włączenie żony do familii agnacyjnej męża i wejście pod jego władzę (manus), dokonywało się 3 sposobami:
Confarreatio - był to akt sakralny, dokonywany przez 2 najwyższych kapłanów i w obecności 10 świadków.
Coemptio - dokonywała się przy zastosowaniu emancypacji (w obecności min. 5 świadków). Zwierzchnik familijny kobiet odstępował mężowi władzę agnacyjną za symboliczną opłatą - matrimonii causa
Usus - wejście żony pod władzę męża z samego prawa, po jednorocznym, nieprzerwanym pobycie żony w domu męża. W przypadku nieobecności żony przez 3 po sobie następujące noce, skutek ten nie następował
5/6. STOSUNKI OSOBISTE I MAJĄTKOWE MIĘDZY MAŁŻONKAMI.
CUM MANU
Żona zajmowała honorowe miejsce u boku męża. Jednak pod względem prawnym kobiety były upośledzone w stosunku do mężczyzn. W małżeństwie cum manu, kobieta będąc do stąd osobą sui iuris spadała do roli osoby alieni iuris. Żona nosiła zaszczytne miano mater familias i była panią domu (domina). Przy dziedziczeniu żona zajmowała stanowisko agnacyjnej córki (filiae loco), a jeżeli jej zwierzchnikiem był jej teść - agnacyjnej wnuczki. W pierwszym przypadku żona dziedziczyła na równi ze swoimi dziećmi, będąc dla nich agnacyjną siostrą
W cum manu żona będąc osobą alieni iuris nie miała żadnych uprawnień (zdolności ) majątkowych. Przez samo conventi in manium cały jej majątek przechodził na męża. Mąż ponosił ciężary małżeńskie - > onera matrimonii.
SINE MANU
Było to małżeństwo bez conventio in manum. Jeśli żona była osobą alieni iuris to pozostawała nadal pod władzą swojego zwierzchnika familijnego, a jeśli była osobą sui iuris - pozostawała ją nadal. W tego rodzaju małżeństwie żona mógł swobodnie zerwać małżeństwo na równi z mężem . Zona podlegała także władzy męża ale nie była to manus (władza zwierzchnia) mąż - decydował o istotnych sprawach rodziny. Istniała samodzielność żony i rozdzielność majątkowa. Jeśli żona była osobą sui iuris zachowała swój odrębny majątek jako tzw.: majątek parafernalny. Jeżeli żona była osobą alieni iuris, zachowała swoje prawo majątkowe w familii ojca. Onera matrimonii ponosił mąż.
Pomiędzy małżonkami istniał zakaz dokonywania darowizn.
7. ROZWIAZANIE MAŁŻEŃSTWA.
Najważniejszą i najbardziej naturalną przyczyną rozwiązania małżeństwa była śmierć jednego z małżonków. Poza tym związek wygasał przy długotrwałym zaginięciu jednego z małżonków. Rozpad małżeństwa powodowało również utrata wolności i utrata obywatelstwa Z woli stron kres małżeństwu kładł rozpad affectio maritatis jako niezbędnego wymogu jego istnienia. Rozpadł taki następował w wyniku rozwodu. Zerwać związek małżeński mógł również zwierzchnik familijny jednego z małżonków.
8. KONKUBINAT.
Konkubinat (concubinatus) był to trwały związek dwóch wolnych osób, zawiązany i utrzymywany celowo jako związek pozamałżeński, bez woli nadania temu związkowi charakteru związku małżeńskiego.
Konkubina nie była żoną Dzieci zrodzone w takim związku uchodziły za dzieci pozamałżeńskie i dzieliły stan matki. Nie miały także prawa do majątku ojca.
9. POWSTANIE I ZAGAŚNIĘCIE WŁADZY OJCOWSKIEJ.
POWSTANIE WŁADZY OJCOWSKIEJ
Władza ojcowska (patria potestas) odnosiła się tylko do podległych jej członków familii, podległość była równoznaczna z przynależnością do familii.Nad dziećmi ojciec sprawował patria potestas, ale władza ta dotyczyła tylko potomstwa, które znalazło się w rodzinie zgodnie z określonymi wymogami prawa rzymskiego. Ojciec nabywał patria potestas nad dziećmi zrodzonymi tylko z iustum matrimonium.
Kolejnym sposobem wejścia pod władzę ojcowską była adopcja. Było to przede wszystkim przybranie dziecka, włączenie go do nowej familii agnacyjnej. Istniał wymóg, aby adoptujący był starszy od adoptowanego o co najmniej "pełną dojrzałość". Adopcja dokonywana była w dwojaki sposób:
- arogacja (adrogatio) - przyjmowano do familii osobę sui iuris, przyjęta osoba automatycznie spadała do roli osoby alieni iuris, tracąc swój cały majątek oraz zdolność majątkową - adopcja właściwa - przyjęcie do familii osoby alieni iuris, adoptowany pozostawał nadal osobą alieni iuris, celem tej czynności było zwolnienie z dotychczasowej władzy ojcowskiej i wprowadzenie go pod nową władzę.
Ostatnim sposobem wejścia pod patria potetas była legitymacja (legitimatio) - nadanie dzieciom urodzonym w konkubinacie stanowiska dzieci urodzonych w małżeństwie - legitimi .
Władza ojcowska była władzą dożywotnią i dostępną tylko dla obywateli rzymskich. Gasła zatem przez śmierć pater familias oraz przez jego capitis deminutio maxima i media.
Z woli samego ojca władza jego kończyła sie w razie zmiany przynależności familijnej i związanej z nią capitis deminutio minima Pater familias mógł także każdą osobę znajdującą się pod jego władzą zwolnić z podległości tejze władzy a zarazem wyłączyć ją z dotychczasowej familii agnacyjnej - była to emancypacja
10. TREŚĆ WŁADZY OJCOWSKIEJ.
Patria potestas była władzą, dożywotnią dostępną tylko dla obywateli rzymskich. Zakres jej był niemal nie ograniczony, jako że formalnie obejmował prawo życia i śmierci nad osobami podlegającymi jego władzy.
Ojciec przede wszystkim decydował, o tym czy urodzone w jego małżeństwie dziecko ma podlegać jego władzy. Był on zobowiązany do zabicia każdego dziecka kalekiego które nie przypominało człowieka. Mógł dokonywać adopcji i adrogacji oraz emancypacji.
Wyrażał zgode na zawarcie małżeństwa dzieci, a w pewnych okolicznościach mógł je nawet rozwiązać. Mógł również sprzedać swoje dziecko (ius vendendi) ojciec mógł wydać dziecko, które wyrządziło szkodę w cudzym majątku, w celu odpracowania jej (odpowiedzialność noksalna).
11. PECULIUM.
Peculium stanowiła wydzielona przez zwierzchnika familijnego część majątku i powierzona w odrębny zarząd zarówno niewolnika jak i syna pozostającego pod władzą pater familias
Właścicielem takiego "pekulium ojcowskiego" pozostawał nadal ojciec, który mógł w każdej chwili je zlikwidować. Zarządca peculium nie mógł go umniejszać. Istniały inne rodzaje peculium:
- peculium castrense - stanowiło to co żołnierzowi darowali rodzice lub krewni albo to co nabył będąc w wojsku. Za pryncypatu peculium "obozowe" stanowiło własność żołnierza - było jego odrębnym majątkiem
- peculium quasi castrense - stanowiły nabytki uzyskane w służbie publicznej, świeckiej i duchowej.
12. OPIEKA.
W prawie rzymskim instytucji opieki podlegały te osoby sui iuris które z rozmaitych przyczyn nie miały, całkowicie lub częściowo, zdolności do czynności prawnych. U osób alieni iuris opiekę sprawował ojciec lub mąż.
Opieka nad niedojrzałymi - tutela imqubrum - sprawowana była nad dziećmi i niedojrzałymi do 12 lub 14 lat. Istniały 3 sposoby powoływania opiekuna (tutor)
- Tutela legitima - opieka ustawowa - do sprawowania opieki byli powoływani najbliżsi agnaci a w ich braku - gentylowie, jako członkowie rodu
- Tutela testamentaria - opiekun był powoływany w testamencie
- Tutela dativa - opiekun był powoływany na zarządzenie władzy, wtedy gdy nie było w ogóle opiekuna ustawowego lub testamentowego
Opieka nad niedojrzałymi miała zastąpić władzę ojcowską. Opiekun sprawował władzę nad majątkiem pupila, ale nie mógł dokonywać darowizn z jego majątku, ani umniejszać jego majątku.
Dla ochrony interesów pupila wprowadzono rozmaite środki ochrony:
- Accusatio suspecti tutoris - było to "powództwo popularne", służyło do usunięcia opiekuna, który nadużył zaufania.
- Actio rationibus distrahendis - "powództwo w sprawie rozdzielenia rachunków", pupil po zakończeniu opieki dochodził 2x wartości tego, co opiekun sprzeniewierzył rozmyślnie z jego majątku.
- Actio tutelae - za pomocą tego powództwa pupil, po dojściu do dojrzałości, domagał się od tutora rozliczenia ze sprawowania opieki.
Opieka nad kobietami - tutela mulierum - uzasadniana była ich bezradnością lekkomyślnością oraz naturalną słabością i nie znajomością spraw sądowych.
13. KURATELA.
Osoby sui iuris, pozbawione zdolności do czynności prawnych albo w niej ograniczone podlegały kurateli (cura) bądź opiece (tutela). Kurateli podlegali chorzy umysłowo (cura furiosi) i marnotrawcy (cura prodigi).
Zarząd majątku osoby umysłowo chorej (furiosus) przypadał wg Ustawy XII tablic najbliższym agnatom, a w ich braku - gentylom. Obok kurateli ustawowej istniała kuratela z nominacji urzędnika - cura dativa.
Powołanie kuratora w testamencie nie miało stanowczego znaczenia. Cura furiosi gasła z chwilą wyzdrowienia obłąkanego.
Kuratela nad marnotrawcami (prodigus) spełniała te same cele co cura furiosi. Kurator był powoływany analogicznie.
Istniał również specyficzny rodzaj kurateli - cura minorum - służyła ona ochronie osób formalnie dojrzałych, ale poniżej 25 roku życia. Tutaj kurator był ustanawiany przez urzędnika.
Inne przypadki kurateli:
kurator majątku dłużnika - curator bonorum,
kurator dziecka poczętego, ale jeszcze nie urodzonego - curator vendri datus.
VIII. PRAWO SPADKOWE:
2. POJĘCIE I RODZAJE DZIEDZICZENIA.
Najdawniejsze prawo spadkowe, obok sukcesji majątkowej po zmarłym, przewidywało również przejęcie praw i obowiązków wynikających z prawa sakralnego. Spadkobranie jest wejściem w ogół praw, które posiadał zmarły. Spadek to przykład sukcesji uniwersalnej. Oznacza to, iż dziedzic (heres) albo dziedzice (heredes) wstępowali w ogół stosunków prawno-majątkowych po zmarłym i to z mocy jednorazowego aktu, jakim było spadkobranie. Prawo, jak i obowiązki zmarłego przechodziły na dziedzica. Ten ostatni odpowiadał za długi spadkowe i to nie tylko majątkiem odziedziczonym, lecz również majątkiem własnym. W wyniku spadkobrania dziedzic stawał się właścicielem rzeczy należących przed śmiercią do spadkodawcy, nabywał inne jego prawa rzeczowe, stawał się wierzycielem jego dłużników i dłużnikiem jego wierzycieli.
Dziedzicem mógł stać się tylko ten, kto zostanie powołany do spadku i spadek ten nabędzie. Powołany stawał się dziedzicem dopiero w momencie nabycia spadku.
Prawo rzymskie znało trzy sposoby powołania do spadku: testamentowe (secundum tabulas), beztestamentowe (ab intestato) i przeciw testamentowe (contra tabulas). Pierwsze opierało się na woli spadkodawcy, a podstawą dwóch ostatnich były przepisy prawa. Dziedziczenie testamentowe miało pierwszeństwo przed dziedziczeniem beztestamentowym, a oba te sposoby powołania wzajemnie się wykluczały..
Spadkobranie rzymskie regulowały pierwotnie wyłącznie normy prawa cywilnego. Uzyskany w ten sposób spadek nosił miało heraditas. W czasach późniejszych wykształca się drugi rodzaj dziedziczenia opartego na prawie pretorskim. Spadek ten zwie się bonorum possessio. Pretor udzielał bonorum possessio, temu kto z mocy ius civile nie miał w ogóle prawa do spadku, albo nie miał go tylko w danym przypadku. Mógł pretor udzielić komuś bonorum possessio, gdy brak było w danym momencie dziedzica według ius civile. W tym przypadku dziedzic pretorski tylko tak długo utrzymywał się przy spadku, jak długo dziedzic cywilny nie dochodził swego prawa. Wówczas bonorum possessor tracił spadek i pozostawał sine re (bez spadku). Sposoby powołania do bonorum possessio były identyczne jak przy heraditas a więc powołanie było testamentowe, beztestamentowe i przeciw testamentowe.
4.ZDOLNOŚĆ TESTAMENTOWA
Testamenti factio activa- zdolność do sporządzenia testamentu przysługiwała ona temu kto miał zdolność do czynności prawnych i prawną.
Testamento facio passiva -zdolność dziedzica ustanowionego w testamencie do dziedziczenia. Zdolność tę mieli obywatele rzymscy ale zarówno własnowolne (sui iuris) jak i pozostające pod władzą ojcowską (in patria potestata).
Testamento facio passiva dziedzic musiał mieć w trzech momentach w chwili sporządzenia testamentu , śmierci testora i nabycia spadku.
6. POSTANOWIENIE TESTAMENTOWE
Podstawienie dziedzica (substitutio) -spadkodawcy w obawie , że dziedzic ustanowiony nie będzie mógł lub nie chce objąć spadku powoływali na jego miejsce ewentualnie dziedzica podstawione (heres substitutus). W Rzymie istniały trzy rodzaje podstawienia:
- Pospolite (substitutio vulgaris)- testator ustanawiał tutaj substyta dla siebie. Było najczęściej rodzajem postanowienia.
- Pupilarne (substitutio pupilaris) - ojciec powołując do dziedziczenia po sobie niedojrzałe dziecko, mógł w tym samy testamencie zdecydować kto będzie dziedziczył po jego dziecku, gdyby zmarło jako osoba sui iuris , ale przed dojściem do dojrzałości. Był to wyjątek - Jak gdyby pupilarne - (substitutio quasi pupilaris) - ascendenci mogli ustanawiać w swoim testamencie spadkobierców dla swoich descendentów chorych umysłowo. Descendent musiał umrzeć po testatorze nie odzyskawszy zdrowia.
7.KODYCYL
- postanowienie ostatniej woli po której nie ma dziedzica.
Prośba listowna (codicillus), była wystosowana przez spadkodawcę do dziedzica beztestamentowego lub innej osoby obdarzonej w testamencie , o wykonanie wyszczególnionych w niej rozporządzeń. Kodcyl mógł sporządzić zarówno spadkobierca nie pozostawiający testamentu tzw. Codicilli testamentarii. Z wyjątkiem ustanowienia dziedzica i wydziedziczenia treścią kodycylu wszelkie rozporządzenia ostatniej woli w szczególności fideikomis i pośrednie wyzwolenie z tym , że cywilne rozporządzenia można było zamieści tylko w kodycylu potwierdzonym w testamncie.
Kodycyl dawał prawo spadkobiercy do uchronienia testamentu przed nieważnością . Testator mógł umieścić w testamencie tzw. Klauzlę kodycylarną - postanowienie, że testament jego ma obowiązywać jako kodycyl , o ile jako testament miał być nieważny. Klauzula taka sprawiała, że ustanowienie dziedziców w kodycylu tłumaczono jako fideikomis uniwersalny (z reguły na niekorzyść dziedzica beztestamentowego ), przy czym inne rozporządzenia zawarte w takim testamencie (wyzwolnia, zapisy) Obciążały fideikomisariusza.
8. DZIDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE W USTAWIE XII TABLICY
Ab intestatio czyli dziedziczenie bez testamentowe w Ustawie XII tablic miało miejsce wówczas gdy zmarły nie pozostawił po sobie określonego dziedzica lub też gdy testament jego był nieważny lub bezskuteczny
Sui heredes, proximi agnati i igentiles. Sui heredes byli to dziedzicy z rodziny agnacyjnej, którym prawo do spadku przysługiwało w naturalny sposób a podział majątku następował na zasadzie podziału według głów lub według szczepów. Jeżeli zmarły nie posiadał osób siu heredes prawa spadkowe przejmowali agnaci najwyższego stopnia pokrewieństwa i to z wyłączeniem faktu, iż pozostawała między nimi w dalszym ciągu władza agnacyjna.
Ostateczną formą dziedziczenia wg ustawy XII tablic było dziedziczenie w przypadkach braku osób więzi agnacyjnej. Doprowadziło to do dziedziczenia wg nazwiska (gentiles),
9. DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE W EDYKCIE PRETORSKIM
(Bonorum possessio ab intestato)
Dziedziczenie beztestamentowe (ab intestato) miało miejsce tylko wtedy, gdy zmarły nie pozostawił testamentu albo testament jego został unieważniony,
Innowacją systemu pretorskiego było wprowadzanie successio ordinum et graduum (sukcesja klas i stopni). Spadek nie objęty przez powołanego w pierwszej kolejności nie uchodził za heriditas iacens, lecz pretor ofiarował go dalszym krewnym tej samej klasie lub dziedzicom z następnej klasy. Odrzucony przez wszystkich możliwych dziedziców ustawowych stawał się spadkiem nieobjętym Na mocy imperium pretorowie wprowadzali jednostkowe zmiany które w głównym stopniu sprowadzały się do uprzywilejowania osób z rodzin kognacyjnych. Na mocy tych edyktów wykształcił się system dziedziczenia na mocy prawa pretorskiego. System dzielił się na cztery klasy. W pierwszej znajdowały się osoby liberii czyli potomkowie spadkodawcy i to zarówno związani węzłem agnacyjnym jak i emancypowani. Jeżeli nikt z potomków nie podjął spadku stosowana była zasada unde legitima a więc dziedziczyli kolejno dziedzice z rodziny agnacyjnej po raz wtóry agnaci najbliższego stopnia pokrewieństwa a w przypadkach ich braku gentiles czyli współtrodacy. Jeżeli w dalszym ciągu było brak spadkobierców pretor stosował unde cognati, a więc powoływał spadkobierców z rodziny kognacyjnej. Ostatnim sposobem podjęcia spadków przez spadkobierców było unde vir et unoi czyli podjęcie spadku przez małżonkę , w przypadkach małżeństw agnacyjnych cum manu stawało się po raz wtóry.
10. DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE W PRAWIE JUSTYNIAŃSKIM.
Justynian uregulował dziedziczenie beztestamentowe dokonanej przez siebie kodyfikacji w nowelach 118 i 127 , był system w pełni kognacyjny dziedziców podzielił na cztery klasy :
- Descendenci - zstępni zmarłego
- Ascendenci - rodzeni bracia i siostry zmarłego tudzież ich zstępni
- Rodzeństwo przyrodnie i ich zstępni
- Dalsi krewni kognacyjni - bliższy krewny wykluczał dalszego .
Wdowa wg prawa justyniańskiego dziedziczyła po mężu tylko wtedy gdy uchodziła za ubogą. Otrzymywała ona 1/4 spadku, gdy zmarły nie pozostawił więcej niż trójkę dzieci . W przeciwnym razie wraz z jego dziećmi dziedziczyła w częściach równych. W razie braku dziedziców ustawowych spadek po wojskowy przepadał legionowi, po duchownym- kościołowi, a większości przypadków fiskusowi.
11. FORMALNE DZIEDZICZENIE PRZECIWTESTAMENTOWE
Zakaz pominięcia SUUS HERES w dawnym prawie cywilnym uprawnieni do formalnego dziedziczenia przeciw testamentowego byli sui heredes. Należeli do nich
-sui - osoby znajdujące się pod władzą ojcowską spadkodawcy w czasie, sporządzania przez niego testamentu (przede wszystkim dzieci) W ius civile panowało przekonanie, że ten sam pater familias decyduje o losie najbliższych członków rodziny (sui heredes) jedynym ograniczeniem jego swobody było to, że w testamencie nie mógł pominąć z kategorii sui. Panowała zasada, że miał ich powołać do spadku albo wydziedziczyć. Wydziedziczenie nie wymagało uzasadnienia ale wymagało zachowania odpowiedniej formy :
- wydziedziczenie musiało nastąpić w słowach uroczystych
- Syn musiał być wydziedziczony imiennie
- pozostali sui heredes (żona in manu, córki, wnukowie) Mogli być wydziedziczenie za pomocą odpowiedniej formuły
- Pominięcie syna w testamencie dawało cały testament nieważny - dziedzicznie ustawowe
- pominięcie córki in patria potestate lub sui dalszego stopnia nie powodowało nieważności testamentu ale osoba taka dziedziczyła razem z dziedzicami ustawowymi
- sui postumi - dzieci spadkodawcy, który przyszłe na świat już po sporządzeniu testamentu mianowicie po śmierci testatora jego pogrobowcy. Jeżeli testator po sporządzeniu testamentu adoptował kogoś lub urodziło mu się dziecko testament stawał się nieważny, aby temu zapobiec mógł testator w testamencie z góry ustanowić pogrobowców swoimi dziedzicami lub ich wydziedziczyć. Panowała zasada "postumus rumpti testamentum" - "pogrobowiec niweczy testament".
12. MATERIALNE PRAWO DZIEDZICZENIA PRZECIWTESTAMENTOWEGO.
MATERIALNE PRAWO DZIEDZICZENIA PRZECIWTESTAMENTOWEGO czyli prawo do tak zwanego zachowku rozwinęło się w praktyce sądu centumwirialnego. Zachowek (pars legitimia) - ustawowa część spadku obowiązkowa dla uprawnionego. Powinien wynosić przynajmniej 1/4 części działu ustawowego. Sąd centumwirialny zaliczał do kręgu osób uprawnionych do zachowku:
1.descendentów spadkodawcy
2.ascendentów ( z braku descedentów)
3. rodzeństwo rodzone.
4. Braci i siostry z jednego ojca.
Do zachowków wliczano wszystko co uprawniony otrzymał nie tylko jako dziedzic , lecz także na podstawie zapisu lub darowizny na wypadek śmierci. Zachowek musiał być wolny od wszelkich ograniczeń przez: warunek, termin, polecenie. Querele inoffciosi testamenti - powództwo jakie przysługiwało osobie (pokrzywdzonemu) w sytuacji gdy spadkodawca nie zwraca uwagi na naturalne, przyrodzone prawo swoich najbliższych krewnych i nie pozostawiając im pewnej części spadkowej, musiał działać pod wpływem zaburzenia umysłowego. Na tej podstawie uzasadniono obalenie testamentu.
14. OCHRONA PRAWNA SPADKOBIERCÓW.
Przez akt nabycia dziedzic stawał się właścicielem spadku, ale kto inny mógł być przecież w jego posiadaniu. Jeżeli posiadacz nie był skłonny wydać spadku dobrowolnie, dziedzic miał do dyspozycji procesowe środki ochrony swego prawa, a mianowicie heres wg prawa cywilnego - hereditatis petitio, natomiast bonorum possessor - interdictum quorum bonorum. Wielkie sprawy spadkowe rozgrywały się najczęściej przed sądem centumwiralnym.
Hereditatis petitio była to actio in rem pod wielu względami podobna do rei vindicatio. Główna różnica polegała na tym, że za pomocą hereditatis petitio dziedzic zmierzał nie do uzyskania pojedynczych rzeczy spadkowych, ale spadku w całości. Legitymowany czynnie był heres prawa cywilnego, ex testamento czy ab intestato; na nim spoczywał też ciężar przeprowadzenia dowodu. Legitymacja bierna przechodziła ewolucję. Typowym pozwanym był pro herede possessor, a więc ktoś, kto twierdził, że sam jest dziedzicem. Powód dążył do uzyskania wszystkiego, co pozwany uzyskał ze spadku, ale zakres restytucji był tutaj uzależniony od dobrej czy złej wiary pozwanego.
Interdictum quorum bonorum - uprawnionemu do dziedziczenia wg prawa pretorskiego dopomagał pretor do wejścia w posiadanie spadku za pomocą specjalnego interdictum quorum bonorum. Ten interdykt służył nie do ochrony istniejącego posiadania, ale do nabycia całkowicie nowego.
15. LEGATY.
Legaty były instytucją dawnego ius civile, ściśle formalną i ograniczoną w zastosowaniu. Ustanowienie legatu mogło nastąpić tylko w testamencie, i to w określonych, stanowczych słowach. Od rodzaju użytej formuły, zależał rodzaj legatu: z czterech rodzajów, jakie istniały w ogóle, największe znaczenie miały dwa: legatum per vindicationem i legatum per demnationem.
Legat windykacyjny wywierał skutki rzeczowe. Testator przenosił w nim własność kwirytarną jakiejś rzeczy własnej wprost na legatariusza. Z chwilą objęcia spadku przez dziedzica legatariusz stawał się właścicielem kwirytarnym zapisanej mu rzeczy i mógł dochodzić jej wydania od dziedzica czy od jakiejkolwiek osoby postronnej z pomocą rei vindicatio.
.
Legat damnacyjny powodował zawiązanie się stosunku obligacyjnego o charakterze jak gdyby kontraktowym pomiędzy legatariuszem jako wierzycielem, a dziedzicem jako dłużnikiem. Legatariusz mógł dochodzić swojej należności tylko od dziedzica, środkiem procesowym była actio ex testamento.
Legaty były już w okresie republiki nader rozpowszechnione. Często obciążano nimi spadki do tego stopnia, że dziedzice testamentowi odrzucali je, a to prowadziło do sukcesji beztestamentowej i do odpadnięcia samych legatów, związanych przecież ściśle z testamentem. Konsekwencją ekonomiczną było też rozdrobnienie majątków
16. FIDEIKOMISY
Fideikomisy były zapisami testamentowymi w prawie rzymskim są to nieformalne prośby spadkodawcy o dokonanie przysporzenia majątkowego określonej osobie prośby te kierowane były do osób uzyskujących korzyści ze spadku. O wielkiej popularności fideikomisu zadecydował fakt ,że nie musiały one posiadać żadnej określonej formy przekazu (mogły być ustne) i mogły dotyczyć wszelkich osób , które otrzymały coś w spadku. Na mocy fideikomisu dziedzic był zobowiązany zbyć spadek w całości osobie wyznaczonej przez spadkodawcę najczęściej po spełnieniu określonego warunku.
1