1

STAROŻYTNY RZYM

I. Cechy



spójnośd, której nie miała Grecja, ani inne cywilizacje (starożytne i nowożytne)



wynikała ona z czynników fizycznych, organizacyjnych i psychologicznych:

 więzy fizyczne tworzyła sied garnizonów wojskowych rozmieszczonych we wszystkich

prowincjach oraz sied brukowanych dróg, którymi były połączone z Rzymem

 więzy organizacyjne opierały się na powszechnie obowiązujących zasadach prawa i administracji,

które tworzyła armia urzędników działająca na całym obszarze cesarstwa

 więzy psychologiczne – strach i kara, czyli niezachwiana pewnośd, że wszyscy i wszystko, co

stanowi zagrożenie dla władzy Rzymu, zostanie całkowicie unicestwione



odmiennośd ścieżki rozwoju od starożytnej Grecji:

 Grecja powstała jako konglomerat kilkunastu odrębnych miast; Rzym od początku był jednym

organizmem

 Grecja rozrastała się wzdłuż żeglownych szlaków Morza Śródziemnego; Rzym rozszerzał swoje

granice w wyniku terytorialnych podbojów

 sprawą najważniejszą dla Rzymian była organizacja, eksploatacja i obrona własnego terytorium



warunki naturalne stworzyły konieczne dla osiadłego życia umiejętności (własnośd ziemska,
gospodarka lądowa, administracja terytorialna, odpowiednie struktury społeczne) – z tych
umiejętności wyrósł rzymski geniusz organizacji wojskowej i sprawnego zarządzania



z głębokiego przywiązania do ziemi i poczucia stabilizacji, jakie stwarza rolnicza egzystencja,
zrodziły się cnoty Rzymian:

 gravitas – poczucie odpowiedzialności
 pietas – przywiązanie do rodziny i kraju
 iustita – poczucie istnienia naturalnego porządku rzeczy



wyjątkowe osiągnięcia i trwałe dziedzictwo: prawo, organizacja wojskowa, administracja,
inżynieria

II. Chronologia



powstanie: 753 p.n.e.



przeniesienie stolicy do Konstantynopola: 330 n.e.



podział cesarstwa na Zachodnie i Wschodnie (Teodozjusz Wielki): 395 n.e.



upadek cesarstwa zachodniego (najazd barbarzyoców, splądrowanie Rzymu): 476 n.e.



upadek Konstantynopola (cesarstwa wschodniego) w wyniku najazdu tureckiego: 1453



historię polityczną starożytnego Rzymu zwyczajowo dzieli się na trzy etapy:

 królestwo
 republika
 cesarstwo

1. Królestwo



ramy czasowe: 753-509 p.n.e.



rządzone przez królów etruskich



w szczytowym okresie swojego rozwoju, dzięki sojuszowi z Kartaginą panowało nad zachodnią
częścią Morza Śródziemnego



za panowania Tarkwiniusza Starego powstał w Rzymie potężny system ścieków wybudowany w
systemie robót publicznych



było zdominowane przez potężniejszych od siebie sąsiadów (zwłaszcza Etrusków)



cywilizacja etruska wywarła ogromny wpływ na Rzym, który zapożyczył od nich:

 przepisy procedury sądowej
 alfabet
 sztukę budowania świątyo

2

 realizm w rzeźbie i malarstwie
 wróżbiarstwo



organizacja paostwa:

 na czele paostwa stał król (rex, dosłownie kierownik), który miał pełnię władzy wojskowej,

sądowniczej i religijnej

 monarcha wybierany był przez zgromadzenie
 w przypadku śmierci króla, władza przechodziła w ręce senatu, który powoływał jego zastępcę

(na 5 dni, po kolejnych 5 dniach wybierano kolejnego następcę)

 następcy sprawowali władzę do momentu wybrania nowego króla i zatwierdzenia go przez

zgromadzenie kurialne – zabieg ten miał na celu uniknięcie uzurpacji i nieprawnego przejęcia
władzy w paostwie

 jako organ doradczy obok króla działał senat, czyli zgromadzenie starszych (najstarsi

przedstawiciele rodów)

 istniało również zgromadzenie kurialne, składające się z dorosłych mężczyzn, którego główną

funkcją było uznawanie nowego władcy

 jako organ władzy wykonawczej działało zgromadzenie ludowe (obejmujące rody rzymskie)
 wszystkie uchwały zgromadzenia wymagały zatwierdzenia senatu
 pod koniec monarchii pojawiły się nowe urzędy w postaci: kapłanów, dowódcy jazdy, prefekta

miasta, kolegium sędziów śledczych do spraw zdrady stanu, sędziów do spraw kryminalnych

2. Republika



rany czasowe: 509 p.n.e. – 31 n.e.



panowała kolejnym etapom rozwoju miasta – od prowincjonalnej egzystencji po panowanie nad
całym basenem Morza Śródziemnego



epoka bezustannych podbojów:

 opanowanie bezpośrednich sąsiadów (V w. p.n.e.)
 zniszczenie Kartaginy (wojny punickie: I – 264-241; II – 218-201; III – 149-146)
 podbój przedalpejskiej Galii (241-190 p.n.e.)
 podbój Iberii i znacznych obszarów Afryki Północnej (201 p.n.e.)
 podbój Macedonii wraz ze śródlądową Grecją (146 p.n.e.)
 podbój królestwa Azji Mniejszej (67-61 p.n.e.)
 podbój Syrii, Palestyny (64 p.n.e.)

3. Cesarstwo



ramy czasowe: 31 p.n.e. – 476 n.e.



dzieli się na dwa okresy: pryncypat i dominant

3.1. Pryncypat



ustrój ukształtowany przez Oktawiusza Augusta (bratanka Cezara)



cesarz skupiał władzę przy pozorach zachowania instytucji republikaoskich



cesarz przejmował kolejno tytuły:

 prokonsula (komendanta nad wszystkich wojskami w Galii, Hiszpanii, Syrii, co czyniło go

całkowicie niezależnym od Senatu, który sprawował kontrolę nad prowincjami nie obsadzonymi
wojskiem)

 Augusta – mąż opatrzności
 konsula (+ prokonsul – kumulacja urzędów)
 trybuna (prawo zwoływania senatu i zgromadzeo ludowych; prawo veta do ich uchwał)
 najwyższego kapłana
 ojca ojczyzny
 prawo przedstawiania kandydatów na najwyższe urzędy
 zaopatrywanie w zboże (Rzymu i Italii)
 nadzorowanie dróg

3



do pełnienia tych funkcji cesarz delegował specjalnych, mianowanych przez siebie urzędników,
noszących tytuł prefekta



cesarz posiadał wyłącznośd dowództwa nad wojskiem



w gestii senatu pozostał zarząd starymi, zromanizowanymi prowincjami oraz skarbem
paostwowym



słabośd: prawo nie dziedziczenia władzy z ojca na syna (przyczyna wstrząsów, wojen domowych,
intryg itp.)

3.2. Dominat



zrywał z pozorami republiki i przekazywał pełnię władzy cesarzowi



formalnie ustanowiony za panowania Dioklecjana i kontynuowany przez Konstantyna Wielkiego



cesarz nie pierwszym obywatelem, ale władcą absolutnym



senat stracił swoje znaczenie



wprowadzenie systemu tetrarchii (rządy czterech):

 wyznaczenie współrządcy z tytułem augusta – zarząd nad zachodnią częścią paostwa: ten

wyznaczał zastępcę, który po zrzeknięciu się władzy tego pierwszego obejmowałby rządy (i tak w
kółko)



powołanie nowych urzędów:

 marszałka dworu cesarskiego
 naczelnika skarbu cesarskiego
 zarządcy majątków cesarskich
 naczelnika gwardii cesarskiej
 naczelnika kancelarii cesarskiej



podział wojska na graniczne i lotne (konnica)



oddzielenie władzy cywilnej od wojskowej

III. Republika – organizacja polityczno-administracyjna



władza podzielona była między lud, senat i urzędników



najwyższą władzę prawodawczą i sądowniczą sprawował lud i wykonywał ją poprzez
skomplikowany system zgromadzeo ludowych



najwyższą władzę polityczną i administracyjną sprawował senat (ten urząd odgrywał przewodnią
rolę w paostwie)



władzę wykonawczą sprawowali urzędnicy tworzący magistraturę o ograniczonych
kompetencjach i kadencji

1. Senat



ciało ustawodawcze i wykonawcze



kadencja trwała 5 lat



członkowie wybierani byli spośród dorosłych mężczyzn pochodzących z najbardziej wpływowych i
najznamienitszych rodzin patrycjuszy z tzw. rodów senatorskich



w senacie mogli zasiadad obywatele rzymscy o nienagannej opinii, będący w wieku powyżej 45
lat i posiadający odpowiednio wysoki majątek



stanowisko senatora było dożywotnie



wyboru senatorów dokonywali konsulowie



senatorowie m.in.:

 przydzielali namiestnikom prowincje
 zarządzali budżetem republiki
 wypowiadali wojny i zawierali pokój
 stanowili prawo
 sądzili członków rodzin senatorskich
 przeprowadzali wybory urzędników

4

2. Zgromadzenia ludowe



najwyższa władza prawodawcza i sądownicza

2.1. Zgromadzenie kurialne



zebranie patrycjuszy



zwoływane przez konsulów, pretorów, dyktatorów



uprawnienia:

 wybór króla (za czasów królestwa) i wyższych urzędników
 zatwierdzanie lub odrzucanie wyroku dot. zdrady stanu
 rozpatrywanie odwołao od decyzji urzędników
 sprawy wojny i pokoju
 ogłaszanie przejścia władzy ojcowskiej na innego członka rodziny
 decyzje o usunięciu członka z kurii
2.2. Zgromadzenie trybusowe



składało się z obywateli podzielonych wg dzielnicy zamieszkania



zwoływane przez wyższych urzędników: konsula, pretora, edyla kurulnego, trybuna ludowego



uprawnienia:

 opracowywanie projektów ustaw przedstawianych przez trybunów ludowych
 wybór trybunów ludowych, wojskowych, edyla, kwestora i niższych urzędników
 uchwały zgromadzenia od 287 p.n.e. miały moc powszechnie obowiązującą, które nie wymagały

zatwierdzenia senatu

2.3. Zgromadzenie centralne



wspólne zebranie patrycjuszy i plebejuszy



początkowo rozstrzygało kwestie militarne



zwoływane przez urzędników



z czasem przejęło rolę zarezerwowaną dla zgromadzeo kurialnych:

 elekcja głównych urzędników
 nadawanie imperium (prawa dowodzenia dowódcom wojsk)
 zatwierdzanie praw
 podejmowanie decyzji w sprawie wojny i pokoju
FORMALNIE: wysokich urzędników mianowały publiczne zgromadzenia, a wysocy urzędnicy
mianowali senat
PRAKTYKA: senatorzy kierowali działaniem wszystkich innych instytucji; kto miał przewagę w
senacie, ten rządził republiką

3. Urzędnicy
3.1. Konsul



najwyższy urzędnik



wybierany przez zgromadzenie centralne na roczną kadencję



posiadali najwyższą władzę wojskowo-religijną na terenie miasta



uprawnienia:

 kontrolowanie działalności wszystkich urzędników
 zwoływanie posiedzeo senatu i zgromadzeo ludowych
 nadzorowanie wykonywania uchwał
 przeprowadzanie wyborów innych urzędników
 przyjmowanie obcych poselstw
3.2. Pretor



wyższy urzędnik mający tzw. władzę mniejszą



stworzony w celu wydzielenia władzy sądowniczej spod władzy konsula



sprawował sądy w sprawach cywilnych i karnych oraz strzegł porządku w mieście



miał prawo wydawania edyktów, które ustalały sposoby postępowania w sprawach
niedostatecznie jasno uregulowanych przez ustawy (prawo zwyczajowe)

5



mianował prefektów

3.3. Kwestor



był pierwszym urzędem w karierze urzędnika



urząd dawał miejsce w senacie



wybierani przez zgromadzenie trybusowe na roczną kadencję



funkcje:

 nadzór nad kasą paostwową
 gromadzenie i rozdział pieniędzy
 zbieranie podatków
 zarządzanie kasą wojskową
3.4. Cenzor



jeden z ważniejszych urzędów w paostwie



wybierani na zgromadzeniu centralnym



kadencja 5-letnia bez prawa ponownego wyboru



uprawnienia:

 sporządzanie spisu obywateli i ich majątków
 ustalanie listy senatorów na następną kadencję
 kontrolowanie wydatków paostwa hacele publiczne
 określanie kosztów wojen i rozbudowy armii
 czuwanie nad moralnością obywateli
 pozbawianie praw politycznych
3.5. Edyl



wybierany przez trybunów ludowych na zgromadzeniach trybusowych



funkcje:

 nadzorowanie porządku i bezpieczeostwa
 kontrola prac publicznych
 zaopatrywanie miasta w żywnośd
 ustalanie cen
 urządzanie igrzysk na zlecenie senatu
 karanie grzywnami wykroczeo
3.6. Trybun ludowy



ochrona obywateli, głównie plebejuszy przed dominacją patrycjuszy w senacie



wybierani przez zgromadzenie trybusowe (plebejskie) na roczną kadencję



mógł nim zostad tylko plebejusz



uprawnienia:

 ingerencja w czynności urzędników (oprócz dyktatora i cenzora)
 zwoływanie zgromadzenia trybusowego
 sądownictwo w sprawach politycznych
 zgłaszanie weta przeciw wnioskom senatu (od tego czasu uchwały senatu stały się opiniodawcze

a nie obowiązujące)



z czasem urząd trybuna ludowego zyskiwał coraz większą władzę

3.7. Dyktator rzymski



urzędnik nadzwyczajny



sprawował przez 6 miesięcy władzę absolutną w czasach kryzysów (wojna, wewnętrzne rewolty)



mianowany przez konsulów na polecenie senatu

4. Struktura społeczna
4.1. Patrycjusze (patres – ojciec)



uprzywilejowana warstwa społeczna



posiadali pełne prawa polityczne i do pewnego momentu wyłącznośd na obejmowanie urzędów



rodzinne klany patrycjuszy kontrolowały rozdział ziemi

6



z czasem przywileje patrycjuszy uległy ograniczeniu

4.2. Plebejusze



pozostała częśd wolnego społeczeostwa



z czasem uzyskali prawo współdecydowania o losach republiki

4.3. Niewolnicy



można nim było zostad przez urodzenie, jako jeniec lub zdobycz wojenna, sprzedaż przez własną
rodzinę lub długi



wyzwoleocy cesarscy zostawali nawet wysokimi urzędnikami paostwowymi

5. Prawo



prawo paostwowe – regulowało stosunki między obywatelami



prawo międzynarodowe



konglomerat zwyczajów i praktyk przyjmowanych na mocy procedury prawnej



źródła prawa:

 ustawy uchwalane na zgromadzeniach ludowych
 uchwały senatu
 edykty – ustanawiane przez pretorów



prawo XII tablic: fundament idei równości wobec prawa, czyli przepisów obowiązujących w tym
samym stopniu wszystkich obywateli (449 p.n.e.)

IV. Istota:



bardzo ważne więzy krwi: absolutne prawo ojców do decydowania o wszystkich członkach
rodziny było podstawą rzymskiego prawa rodzinnego



życie polityczne i religijne były ze sobą ściśle powiązane



podejmowanie wszelkich decyzji towarzyszyło odczytywanie odpowiednich przepowiedni



silnie podkreślane autorytetu rodziny i lokalnych organów władzy



ludzie mieli wpojone poczucie obywatelskiej odpowiedzialności, świadomośd wymogów służby
wojskowej i poszanowania prawa



rotacja urzędników wymagała ożywionej kampanii i znacznej inicjatywy