KRYTYKA GENDEROWA
Ludzie coraz bardziej zaczynają fascynować się płcią, zagadnienia z nią związane cieszą się coraz większa popularnością. A wszystko to ma swoje podstawy w feminizmie. Jest to zjawisko bardzo złożone wielokierunkowe. Początkowo feminizm miał charakter socjopolityczny, którego początki należy umiejscowić w XVIII wieku. Dopiero wiek XX zaowocował nowymi odmianami i kierunkami feminizmu, a w tym także badań literackich. Feminizm socjopolityczny to ruch o charakterze społecznym i politycznym. Był nastawiony na walkę z dyskryminacją kobiet w sferze społecznej i kulturowej. Możemy wyróżnić w nim trzy tzw. fale feminizmu: W pierwszej najważniejsza była równość. Chodziło w niej o zrównanie praw kobiet i mężczyzn. W drugiej chciano określić specyfikę różnic płciowych dzielących kobiety i mężczyzn. Natomiast w trzeciej doszukiwano się różnorodności grup kobiecych, chodziło tutaj m.in. o różnorodność ras, społeczności czy kultur. Warto w tym miejscu wspomnieć o angielskiej pisarce Virginii Woolf, która mówiła, że „twórczość kobiety jest zawsze rodzaju żeńskiego, jedyna trudność polega na określeniu co przez żeńskość rozumiemy.” Virginia Woolf była feministką i czołową postacią literatury modernistycznej XX wieku. Ujawniła ona hierarchiczną strukturę relacji płciowych w społeczeństwach i kulturze zachodniej. Wykazała także odmienność pisarstwa kobiecego i wydobywała z niepamięci twórczość pisarek zepchniętych na margines. W okresie między I i II wojną światową była znaczącą postacią w literackim społeczeństwie w Londynie. Niemal jednocześnie z drugą falą zaczął się rozwijać feminizm akademicki. Zajmuje się on analizą i obiorem dzieła literackiego oraz języka i instytucji badań lub teorii literatury z punktu widzenia doświadczenia kobiecego.
Płeć kobiecą umiejscowiono naprzeciw płci męskiej. Badanie symboli i wzorców kulturowych bardzo szybko doprowadziło od feminizmu do badań generalnych nad płciowością. Płeć okazała się natychmiast kategorią tak szeroką, że zainteresowały się nią nieomal od razu nauki wszystkie. Między innymi zajęto się problemem stosunku płeć a literatura.
Na nurcie feminizmu akademickiego zaczęły rozwijać się rozmaite nurty badań feministycznych, teorii feministycznych i feministycznej krytyki literackiej. Obecnie badania kobiece uznaje się często za najszerszą kategorię obejmującą wszystkie odmiany feminizmu akademickiego, a w ślad za nimi badania genderowe.
Gender to nowy termin, który na arenie feministycznej pojawił się dość niedawno. Zrobił on w ostatnich latach oszałamiającą karierę. Jest zauważalny niemal we wszystkich dyscyplinach humanistycznych. Pociągnęło to za sobą tworzenie się nowych interpretacji zjawisk kulturowych - w tym także i literatury. Zadaniem krytyki genderowej jest rozbudzenie nowego typu wrażliwości na to, co inne i nieznane. Gender to uwrażliwienie na różnice płciowe oraz na funkcje w społeczeństwie i kulturze. Teoria genderu wskazuje, że często cechy uznawane za genetycznie przypisane kobiecie lub mężczyźnie wynikają z uwarunkowania kulturowego lub presji społecznej. Wiele cech rzekomo "kobiecych" i "męskich" i pochodzących z różnic biologicznych teoria genderu uważa za mity społeczne.
Ale czym właściwie jest gender? Termin ten został przejęty z języka angielskiego. Jest to inaczej płeć kulturowa. Gender to pewien sposób pojmowania, postrzegania rzeczywistości, pewnych cech i zależności. Przypisuje się je zarówno kobietom jak i mężczyznom. Jest to społeczno - kulturowa tożsamość płci.
Za prekursorkę badań genderowych w humanistyce uważa się obecnie antropolożkę amerykańską Margaret Mead. W swojej książce Płeć i charakter w trzech społecznościach pierwotnych, analizowała problematykę zależności roli i statusu danej jednostki w społeczeństwie od jej płci. Jedną z odmian tych badań jest literacka krytyka genderowa. Jej zadaniem jest interpretowane literatury pod kątem występowania w dziełach literackich nacechowania płciowego - żeńskiego i męskiego. Chodzi o ujawnienie znaków świadomości społeczno - kulturowej. Zaczęto się spierać o relacje po między płciowością biologiczną a społeczno - kulturową. Wyodrębniły się co najmniej trzy stanowiska teoretyczne wypracowane w kontekście kategorii gender. W myśl pierwszego z nich - esencjalistyczengo zwanego także biologicznym, nadal uznawano płeć biologiczną za absolutnie niepodważalną postawę decydująca o różnicach między ludźmi. Płeć biologiczna jest pierwotną przyczyną, płeć społeczno-kulturowa - skutkiem. W myśl drugiego stanowiska przyjęto rozwiązanie kompromisowe. Uznano, że płeć biologiczna jest wprawdzie pierwotna, ale jednak płeć kulturowa pełni w niej ważną funkcję. W myśl trzeciego uznano, że jedynie gender kształtujący się w toku społecznych interakcji odgrywa konstytutywną rolę w tworzeniu się tożsamości podmiotowej. Krytyka genderowa zmierza do przeczytania na nowo tekstów literackich. Chce wyjaśnić takie problemy jak: narzucania bądź złamanie płciowości przez konwencje kulturowe, sposoby określania płci przez języki i dyskursy, czy też mechanizmy definiowania płci. Ważne w tym miejscu jest to, w jaki sposób autorka lub autor przyporządkowywani przez społeczeństwo do określonych płci biologicznych, nacechowują płciowo swoje teksty. Krytyka literacka stara się wyjaśnić, jak i uporządkować pewne problemy z tożsamością wypowiedzi literackiej. Szuka czystego indywidualizmu każdego autora bądź autorki. To poszukiwanie i realizowanie wielowątkowości kultury. To podróż, w której odnajdujemy wiele interesujących punktów widzenia. Krytyka genderowa, to nowy, inny sposób rozumienia i pojmowania treści, Tekst poprzez taką analizę zyskuje dodatkowe punkty, przez nowy wizerunek tekstu, staje się on ciekawszy. Są odkrywane nowe, nieznane wcześniej drogi dotarcia do interpretacji, a co za tym idzie także i nowe, bogatsze interpretacje.
Gender dotyczy cech nabytych - to zespół atrybutów, postaw, ról społecznych i zachowań przypisanych mężczyźnie lub kobiecie przez szeroko rozumianą kulturę. Dla krytyki genderowej dowolny tekst czy przekaz jest pewną zagadką do rozwiązania. Jest traktowany jako tajemniczy zapis kulturowy. Innymi słowy jako coś, co jest do uświadomienia i zrozumienia. Nie ma recepty na to jak powinna wyglądać interpretacja genderowa. Grażyna Borkowska w swojej książce Cudzoziemki wylicza cechy myślenia o kulturze. Zalicza do nich: silne upodobnienia aktu twórczego, świadomie polemiczny stosunek do rozmaitych tradycji badawczych, naruszenie granic między życiem a sztuką.
Czytanie jest działaniem, tak jak pisanie: obie te aktywności zbliżają nas do rozumienia życia i pomagają przetrawić teorię. Ale naszym płynem macierzystym jest tekst - z niego wysnuwamy najciekawsze wnioski. Inga Iwasiów napisała, że płeć i czytanie to są rzeczy nierozdzielne. Iwasiów jest krytyczką literacką, teoretyczną jak i historykiem literatury. Stwierdziła, że nadszedł czas, by poszukać feminizmu po polsku. W swej książce Rewindykacje pisze, że dostrzega w polskiej literaturze jedynie „lokalne i labialne przykłady genderowego czytania”.
Analizując krytykę genderową nie można ominąć badań queerowych. Queer czyli myśl odmienności, pochodzi z języka niemieckiego, podjął on refleksje nad tożsamością, nad tożsamościami seksualnymi - kładąc nacisk na wielość i równoprawność owych tożsamości, wśród których heteroseksualność uznana została za tylko jedną z możliwych. Badania queerowe zaczęły rozwijać się w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Podobnie jak badania genderowe pojawiają się praktycznie we wszystkich dyscyplinach humanistycznych. Krytyka queerowa odwołuje się do krytyki genderowej jak i krytyki lesbijsko - gejowskiej. Można zauważyć wyraziście rysujące się dwa nurty analiz literackich, dla których cenzurę stanowi kwestia zatajenia lub jawności orientacji homoseksualnej autora analizowanego tekstu literackiego. Krytyka może być znakiem tożsamości seksualnej w tekstach literackich, a więc chodzi tu o homoseksualne nacechowanie tekstu, a nie o homoseksualizm autora. Z drugiej strony badaniom podlega także literatura jawnie manifestująca orientacje homoseksualną autora.
Genderyści stanowią wspólnotę interpretacyjną o jasno wytyczonych celach. Szukają w tekstach kultury dowodów istnienia obozu przeciwnego, metod kamuflowania jego celów oraz śladów oporu. Literatura bez gender nie jest możliwa, interpretacja być może też nie. Gender to pociągająca i atrakcyjna propozycja. Krytyka genderowa staje się dodatkowym, wzbogacającym, a nie redukującym narzędziem w rękach interpretatora.
Bibliografia
Literatura przedmiotu:
Burzyńska Anna, Feminizm, [w:] Burzyńska Anna, Michał Paweł Markowski, Teorie literatury XX wieku: podręcznk, Kraków 2006.
Burzyńska Anna, Gender i queer, [w:] Burzyńska Anna, Michał Paweł Markowski, Teorie literatury XX wieku: podręcznk, Kraków 2006.
Iwasiów Inga, Gender dla średnio zaawansowanych, Warszawa 2004.
Iwasiów Inga, Rewindykacje, kobieta czytająca dzisiaj, Kraków 2002.
Showalter Elanie, Krytyka feministyczna na rozdrożu, [w:] Współczesna teoria badań literackich za granicą. Antologia, oprac. Henryk Markiewicz, T. IV, cz. 2., wyd. 2. zmien., Kraków 1996.
Wilk Marcin, Odkrywanie męskości. Gender a poezja piszących mężczyzn urodzonych po roku 1970, [w:] http//genderstudies.w.interia.pl/Liter/1970.htm,
[dostęp dn. 4 maja 2007]
Marcin Wilk, Gender a literatura [w:] http//genderstudies.w.interia.pl/Liter/1970.htm, [dostęp dn. 9 maja 2007 ].
Anna Burzyńska, Feminizm, [w:] A. Burzyńska, M. P. Markowski, Teorie literatury XX wieku: podręcznik, Kraków 2006, s. 391 - 393.
Cyt. za: E. S h o w a l t e r, Krytyka feministyczna na bezdrożach, [w:] Współczesna teoria badań literackich za granicą. Antologia, oprac. Henryk Markiewicz, T. IV, cz. 2., wyd. 2. zmien., Kraków 1996, s. 437.
Virginia Woolf, [w:] http// pl.wikipedia.org/wiki/Virginia_Woolf, , [dostęp dn. 9 maja 2007 ].
Marcin Wilk, Odkrywanie męskości. Gender a poezja piszących mężczyzn urodzonych po roku 1970., [w:] http//genderstudies.w.interia.pl/Liter/1970.htm, [dostęp dn. 9 maja 2007].
Anna Burzyńska, op. cit. , s. 441.
Inga Iwasiów, Gender dla średnio zaawansowanych. Wykłady szczecińskie., Warszawa 2004, s. 13.
Anna Burzyńska, op. cit., s. 448.
Ibidem., s. 453.
Inga Iwasiów, op. cit., s. 28.
Marcin Wilk, Gender, op. cit.
Ibidem,
Inga Iwasiów, op. cit., s. 70.
Inga Iwasiów, Rewindykacje, kobieta czytająca dzisiaj, Kraków 2002, s. 255.
Anna Burzyńska, op. cit., s. 463.
Inga Iwasiów, Gender, op. cit., s. 7.
Marcin Wilk, Gender, op. cit.
2