Czasopisma:

ENERGETYKA

NR 9 WRZESIEŃ 2004

Słońce, wiatr, odpady tworzyw sztucznych - to niektóre, coraz lepiej wykorzystywane „surowce" energetyczne.

Narastają procesy poszukiwania coraz bardziej ekonomicznych sposobów pozyskiwania energii z innych źródeł niż surowce kopalne i innych sposobów jej uzyskiwania niż spalanie.

Rozwija się energetyka wiatrowa, przy czym znaczenia nabierają techniczne sposoby ograniczania niedogodności wynikających ze zmienności w czasie i intensywności podmuchów wiatru. Przykładem może być rozwiązanie zastosowane na norweskiej wyspie Utsira na Morzu Północnym.

Zamontowano tam instalację do uzyskiwania wodoru. Podczas pracy wiatraków, drogą elektrolizy, wodór jest magazynowany w specjalnych zbiornikach i wykorzystywany w okresach bezwietrznych jako paliwo do napędu klasycznego turbozespołu. Konkretne próby na skalę przemysłową rozpoczęły się w lipcu tego roku. Połączenie energii uzyskiwanej ze źródła odnawialnego oraz wodoru może mieć efektywne zastosowanie w obszarach słabiej zaludnionych, jakich jest na Ziemi jeszcze bardzo dużo. W wykorzystywaniu energii wiatrów przodują Niemcy. Na obszarze Niemiec pracują elektrownie wiatrowe o mocy ponad 12 000 MW. Stanowi to 1/3 mocy elektrowni wiatrowych na świecie i około 50% w Europie.

Jednym z pionierów niekonwencjonalnych sposobów po­zyskiwania energii jest polski inżynier elektryk Zbigniew Tokarz, absolwent Politechniki Łódzkiej, który opracował i jest w trakcie prób technologii uzyskiwania paliw (benzyny, oleju napędowego i olejów opałowych) w „reaktorze katalitycznym" z odpadowych tworzyw sztucznych. W Polsce takich odpa­dów powstaje około 1,4 miliona ton rocznie. Obecne urządze­nia pana Tokarza przerabiają 360 ton miesięcznie uzyskując 220 ton paliw ciekłych. Wynalazca pracuje nad poprawieniem sprawności energetycznej urządzenia, które wykorzystuje ener­gię elektryczną. Zastosowaniem wynalazku zainteresowane są firmy z wielu krajów, jako że utylizacja odpadów tworzyw jest problemem na skalę światową.

Nie ustają próby wykorzystania Słońca jako źródła czystej i odnawialnej, bezpłatnej energii. Kolektory słoneczne monto­wane są na dachach, na stelażach lub na ziemi. Stosują je Włosi, Grecy, Hiszpanie, a także mieszkańcy krajów leżących na północy Europy - Szwecji, Danii i Finlandii. Obecnie w Eu­ropie realizowany jest program „miliona słonecznych dachów". Prywatnym inwestorom montującym instalacje solarne stwo­rzono preferencyjne warunki finansowania. Do końca 2002 r. liczba instalacji solarnych wzrosła ponad trzykrotnie. Energe­tyka słoneczna jest najmniej znaną formą pozyskiwania ener­gii w Polsce. Przewiduje się jednak, że w najbliższym dziesię­cioleciu zainstalowanych zostanie w naszym kraju blisko 2,5 mil m2 kolektorów słonecznych.

Oprócz coraz bardziej popularnych kolektorów słonecz­nych służących do wychwytywania energii Słońca i zamiany jej w energię cieplną wykorzystywaną do ogrzewania miesz­kań i do produkcji ciepłej wody trwają coraz bardziej inten­sywne prace nad przekształcaniem energii słonecznej w elek­tryczną. Dwie włoskie instytucje ENEA (Włoska Narodowa Agencja Energii, Nowych Technologii i Ochrony Środowiska) i ENEL, specjalizujące się w poszukiwaniu alternatywnych źródeł energii rozpoczęły realizację elektrowni słonecznej o mo­cy 20 MW. Wykorzystywać ona będzie do kumulowania energii słonecznej zwierciadła wklęsłe, które stanowić będą heliostaty paraboliczne. Podgrzewać one będą absorbery, czyli rury napełnione saletrą sodową i potasową. Uzyska się w ten spo­sób temperaturę około 550 °C i za pomocą systemu rurocią­gów parowych przekaże energię klasycznym turbozespołom. Wykorzystywanych będzie 360 obrotowych heliostatów roz­lokowanych na 40 hektarach. Twórcą elektrowni zwierciadłowej jest laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki z 1 984 roku, włoski uczony Carlo Rubbia. Twierdzi on, że budowana według jego pomysłu elektrownia pozwoli zaoszczędzić rocz­nie 1 2,5 tys. ton ropy naftowej i zapobiegnie emisji 40 tys. ton CO2 rocznie. Koszt budowy wynoszący 50 milionów euro ma się zwrócić w ciągu sześciu lat. Cena wyprodukowania 1 kWh energii elektrycznej ma wynieść 0,06 centa europejskiego.

NR 7/8 Lipiec/Sierpień 2004

Współspalanie biomasy w kotłach energetycznych

Polska zobowiązała się w negocjacjach z Unią Europej­ską do osiągnięcia w roku 2010 poziomu 7,5% krajowego zużycia energii elektrycznej brutto z odnawialnych zaso­bów energii. Według przedstawionej w Strategii Rozwoju Energetyki Odnawialnej przewidywanej struktury produkcji energii elektrycznej z OZE w Polsce w 2010 roku 4% bę­dzie pochodziło z biomasy.

W celu wykorzystania biomasy w tak dużych ilościach konieczne jest w skali kraju poczynienie dużych inwestycji w jej pozyskanie oraz w instalacje umożliwiające jej ener­getyczne wykorzystanie. Najbardziej efektywnym ekono­micznie rozwiązaniem jest opracowanie i budowa układów umożliwiających współspalanie biomasy w istniejących kotłach energetycznych — pozwoli to na zminimalizowanie kosztów zarówno inwestycyjnych jak i eksploatacyjnych.

Podstawowe uregulowania prawne dotyczące energii wytwarzanej w źródłach odnawialnych zawiera ustawa Prawo energetyczne. Zapisami art. 9a ustawodawca na­łożył na przedsiębiorstwa energetyczne obowiązek zakupu energii elektrycznej i ciepła, wytwarzanych z odnawialnych źródeł energii.

W dniu 30 maja 2003 r. Minister Gospodarki wydał rozporządzenie w sprawie szcze­gółowego zakresu obowiązku zakupu energii elektrycznej i ciepła z odnawialnych źródeł energii oraz energii elektrycz­nej wytwarzanej w skojarzeniu. Rozporządzenie to umożli­wia od 1 lipca 2004 roku rozliczanie energii wyprodukowa­nej w procesie współspalania jako energii odnawialnej.

Dodatkowo zgodnie z Ustaw„ o podatku akcyzowym z dnia 23 stycznia 2004 energia elektryczna wyprodukowana z odnawialnych źró­deł energii jest zwolniona z podatku akcyzowego.

Z dniem 1 stycznia 2005 r. zmieni się część ustawo­wych uregulowań prawnych wymieniona wyżej w związku z kolejną nowelizacją ustawy Prawo energetyczne.

Nowelizacja ustawy dostosuje prawo polskie do wymagów dyrektywy 2001/77/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 września 2001 r. w sprawie wspierania produk­cji energii elektrycznej na rynku wewnętrznym, wytwarzanej ze źródeł odnawialnych oraz częściowo do wymagań dyrektywy 2003/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 czerwca 2003 r. dotyczącej wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej i uchylającej dyrektywę 96/92/WE. Zmiany dotyczą m.in. zapisów w art. 9a ustawy.

Obliczeniach i rozliczenia ilości energii wytwarzanej z biomasy

Problemy współspalania biomasy w kotłach energetycznych

Zalety współspalania:

- prawie natychmiastowe wykorzystanie biomasy w du­żej skali (duże kotły),

- proces spalania jest stabilizowany przez spalanie węgla,

- niższe emisje SO2, NOx, CO2 (w części odnoszącej się do paliw kopalnych), elastyczność kotła i brak zależno­ ści produkcji energii elektrycznej od dostępności bio­masy (problemy logistyczne) co jest korzystne dla ope­ratora systemu energetycznego (np. w porównaniu
z energi„ wiatru).

Wady współspalania:

- trudności z dostawą (6 razy więcej potrzeba) i przygotowaniem (suszenie, roz­drobnienie) wystarczającej ilości biomasy oraz jej cena,

- ograniczenie wydajności i sprawności kotła,

- efekty uboczne współspalania związane ze składem substancji mineralnej biomasy.

NR 6 Czerwiec 2004

„Możliwości finansowania inwestycji z wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii do produkcji ciepła i kogeneracji w Europie Centralnej i Wschodniej"

Opis konferencji zorganizowanej w dniach 26 — 27 kwietnia 2004 r. w Gdańsku.

NR 4 Kwiecień 2004

Czy pozyskiwanie energii z biomasy w dużych kotłach energetycznych ma szansę w Polsce?

Krytyka elektrowni wiatrowych. Jak twierdzą przeciwnicy farm wiatraków w Niemczech (Europejskim gigancie w produkcji energii z wiatru) — wiatraki „psują krajobraz, szkodzą turystyce, hałasują jak przelatuj„ce w oddali samoloty i powoduj„ nużące efekty stroboskopowe, a przede wszystkim s„ zbęd¬ne i nieekonomiczne. (...) Wiatraki dostarczają prądu śred¬nio tylko przez 77 dni w roku, podczas gdy przez pozosta¬łych 288 dni stoją nieruchomo. A ponieważ nie sposób przewidzieć, kiedy wiatr zawieje, potrzebna jest rezerwa prądu z elektrowni tradycyjnych — węglowych i atomo¬wych. To unicestwia efekt ekologiczny, zwłaszcza docelo¬we mniejsze wydzielanie dwutlenku węgla. W praktyce 14 tys. wiatraków zapewnia nie prawie 4 proc, lecz tylko 1 proc. niemieckiego zużycia prądu" [2]. Poza tym rozwój energetyki wiatrowej wiąże się z poniesieniem wysokich kosztów, a my nie jesteśmy taką potęgą gospodarczą jak Niemcy.

Innym źródłem energii odnawialnej są cieki wodne. Niestety i tu nie możemy pochwalić się bogatymi zasoba­mi wodno-energetycznymi. Zasoby te są głównie skon­centrowane w dorzeczu Wisły (około 68%). Jednak mimo skromnych zasobów wodno-energetycznych Polska wy­korzystywała w 1996 r. [3] zaledwie około 13% zasobów technicznych. Dotyczy to produkcji uzyskanej z dopływu naturalnego. Jednak, jeśli weźmiemy pod uwagę stan techniczny tych elektrowni, to szybko zrozumiemy, dla­czego w najbliższych kilku latach nie ma co liczyć na dynamiczny ich rozwój. Większość elektrowni wodnych została wybudowana w pierwszej połowie ubiegłego stu­lecia i wymaga gruntownej modernizacji. Tylko 5% elek­trowni wodnych zawodowych nie przekroczyła wieku 20 lat, zaś 68% ma już ponad 50 lat [3]. Najtańszą i prak­tycznie jedyną metod osiągnięcia wymagań wytwarza­nia energii z OŹE jest spalanie biomasy w elektrowniach i elektrociepłowniach.

Główny problem związany z wykorzystaniem biomasy do spalania lub współspaiania z węglem w kotłach ener­getycznych wynika głównie, zdaniem Autora niniejszego artykułu, z braku zdefiniowanych norm paliwa z biomasy.

Taka różnorodność składników używanych do produk­cji paliwa z biomasy powoduje duże zamieszanie wśród zainteresowanych pozyskaniem i spalaniem tego ekologicz­nego paliwa oraz dużą niejednorodność powstającego paliwa, w wyniku czego zmieniaj„ się optymalne warunki, w jakich powinien być prowadzony proces spalania.

Dlatego też biomasa przeznaczona do produkcji energii w dużych kotłach energetycznych powinna być przede wszystkim jednorodna, czyli powinna pochodzić z planta­cji roślin energetycznych uzupełniona w niektórych przy­padkach, i to w niedużym procencie, odpadami drewna z okolicznych zakładów przetwarzania drewna. Nie ma mowy o spalaniu biomasy pochodzącej jednego dnia z pie­lęgnacji miejskiej, a drugiego z wytłoczek roślin oleistych lub słomy. Natomiast twierdzenie, że duży potencjał bio­masy znajduje się w lasach jest jak najbardziej prawdziwe, ale pozyskanie tej biomasy do spalania w elektrociepłowni lub elektrowni jest nieekonomiczne i wręcz niemożliwe. Jest to związane głównie z obszarem, jaki musiałby zostać objęty zbieraniem biomasy.

W wielu artykułach można się spotkać z opinią, że opła­calne jest spalanie biomasy zbieranej z obszaru o promie­niu do 30 km, jednak ze średnio zalesionego obszaru o tym promieniu pozyskuje się rocznie ok. 8,5 tys. m3 drewna opa­łowego. Zakładając, że 1 m3 to ok. 600 kg (w najlepszym przypadku) otrzymuje się 5100 t drewna opałowego/rok.

Porównując to z zapotrzebowaniem 1 kotła WP-70 współspalającego 20% biomasy (rocznie zapotrzebowanie wyniesie około 16 — 20 tys. ton — tab. 3 i 4) otrzymuje się dobitny dowód na nieopłacalność współspalania biomasy w obecnych warunkach w dużych jednostkach.

Biomasa pochodząca z pielęgnacji lasów jest bardzo dobrym źródłem, ale jak to wykazano jedynie dla lokalnych ciepłowni, spalających niewielkie, w porównaniu z kotłami energetycznymi ilości paliwa i zazwyczaj wyposażonych w palenisko rusztowe o wiele mniej wrażliwe na niejednorodność paliwa z biomasy. W dużej energetyce występują jednak przede wszystkim kotły pyłowe i fluidalne, dla których jednorodność postaci jak i składu ma bardzo duże znaczenie, a wszystkie, nawet najdrobniejsze błędy w postaci złej partii biomasy lub bardziej zawilgoconego paliwa będą objawiać się źle przebiegającym procesem spalania, spadkiem sprawności, nie-wypaleniem części paliwa z biomasy, zwiększeniem awaryjności i w efekcie dużymi poniesionymi kosztami. Problemy te dotyczą głównie kotłów pyłowych, chociaż i kotły fluidalne borykają się również z tymi problemami.

Podsumowując, wypełnienie 7,5% całkowitej ilości wytwarzanej energii z OŹE będzie możliwe jedynie wtedy, gdy energię tę zaczną wytwarzać kotły energetyczne. Jed­nak nie będzie to możliwe przy wykorzystaniu niejednorod­nej biomasy pochodzącej z obszaru o średnicy 30, a nawet 50 km, przede wszystkim ze względu na brak tak dużej ilości biomasy oraz ze względu na dużą niejednorodność pozyskiwanej w ten sposób biomasy.

Tak więc wykorzystanie biomasy w kotłach pyłowych będzie uzależnione w przyszłości od tego czy w kraju po­wstaną duże plantacje roślin energetycznych, które w spo­sób profesjonalny zajmą się uprawą, a może nawet i prze­twarzaniem biomasy do postaci nadającej się do bez­pośredniego spalania, zapewniając w ten sposób paliwo o stałych parametrach, na co szczególnie wrażliwe są ko­tły pyłowe. Tylko w takim przypadku energia z biomasy będzie tania i możliwa do pozyskania z dużych jednostek energetycznych. W chwili obecnej, niestety, takich planta­cji nie ma, a spalana biomasa pochodzi z różnych źródeł, co powoduje duże problemy z eksploatacji kotła. To, co się mówi obecnie w wielu artykułach i książkach o ilościach marnującej się biomasy na polach i lasach jest niewątpli­wie prawdą, ale biomasa ta nadaje się jedynie do spalania w bardzo małych lokalnych jednostkach. Jest to wynikiem tego, że owa marnująca się biomasa zalega na obszarze całej Polski, ale w niedużych ilościach, a trzeba pamiętać że teoretycznie opłaca się zwozić biomasę maksymalnie z obszaru o promieniu 30 km, co z pewnością nie wystar­czy na wypełnienie zapotrzebowania nawet w 10% stru­mienia paliwa kotła WP-70 w przypadku pracy kotła w podstawie.

Na zakończenie można zwrócić uwagę również na kwestię norm dotyczących emisji zanieczyszczeń w spali­nach.

Normy dopuszczalnych ilości emisji (szczególnie SO2) dla energetyki z ustawy na ustawę są coraz ostrzejsze. Biomasa w porównaniu z węglem powoduje znacznie mniej­sze emisje do środowiska. W przypadku zrębków wartość części niepalnych wynosi około 0,5 — 3% (węgiel około 12%). Tak niska zawartość części niepalnych powoduje mniejszą ilość pyłów oraz popiołu. Natomiast przeciętna zawartość azotu w drewnie wynosi około 0,3% i jest około dwukrotnie niższa niż w węglu. Niestety ilość powstają­cych tlenków azotu zależy głównie od sposobu prowadze­nia procesu spalania.

Zawartość siarki zazwyczaj nie przekracza 0,05% (wę­giel — 0,8%). Tak niska zawartość siarki w zrębkach po­woduje kilkakrotnie niższą emisję SO2 w porównaniu ze spalaniem węgla.

Biorąc nawet pod uwagę fakt konieczności spalenia około 1,5 razy większej ilości zrębków w porównaniu z ilością spalonego węgla, emisja SO2 będzie i tak o wie­le niższa niż w przypadku spalania samego węgla. Fakt niższej emisji SO2 ze spalania zrębków może okazać się zbawienny dla niektórych starszych jednostek energe­tycznych, bo od 2006 r. zaczną nas obowiązywać nowe normy odnośnie do ilości dwutlenków siarki wprowa­dzanych do powietrza ze spalania węgla kamiennego, np. w źródłach (zwanych „źródłami istniejącymi"), do użytkowania których przystąpiono przed dniem 29 mar­ca 1990 roku.

Elektrownia posiadająca takie kotły stanie przed wybo­rem budowy instalacji odsiarczania albo wdrożenia współ-spalania biomasy w takich ilościach, by nie przekroczyć nowych ostrzejszych norm emisji SO2 i NOx.

NR 2 Luty 2004

Ekologiczne przesłanki utylizacji biogazu składowiskowego

Powstawanie biogazu, Zagrożenia stwarzane przez biogaz(zagrożenia toksykologiczne, zagrożenia odorowe, wybuchowość biogazu), Możliwości, perspektywy i stan zagospodarowania biogazu.

NR 1 Styczeń 2004

Wykorzystanie energii słonecznej do ogrzewania z krótkoterminowym magazynowaniem ciepła

Wnioski: Długookresowe badania eksploatacyjne doświadczalnej słonecznej instalacji grzewczej wykazały, że wykorzystanie energii promieniowania słonecznego pozwolić może na pokrycie ok. 13% zapotrzebowania na ciepło do ogrzewa­nia w okresie grzewczym (od października do kwietnia). Wynik ten uwzględnia zużycie energii elektrycznej przez wentylatory. Z uwagi na niepowtarzalność warunków me­teorologicznych udział energii słonecznej w zaspokajaniu zapotrzebowania na ciepło do ogrzewania mógłby być nie­co inny, gdyby pomiary prowadzono w innym sezonie grzew­czym. Uzyskanie bardziej miarodajnego wskaźnika wyma­ga przeprowadzenia dodatkowych pomiarów w dwóch se­zonach grzewczych.

NR 6 CZERWIEC 2003

Energia ze źródeł odnawialnych na rynku energii elektrycznej w Polsce

Powtórzenie artykułu z czasopisma NR 7 LIPIEC 2002

NR 4 KWIECIEŃ 2003

Czy inicjatywa śląskiej elektrociepłowni zapoczątkuje energetyczne wykorzystanie biomasy w energetyce zawodowej?

Jest to artykuł który opisuje inicjatywę elektrociepłowni Tychy, pierwszej w Polsce zawodowej firmy energetycznej, która wykorzystuje biopaliwo do spalania w kotłach. Jest nim biomasa uzyskiwana w pierwszym etapie z resztek powstałych w procesie obróbki drewna w gospodarstwach leśnych w okolicach miejscowości Kossowo niedaleko Włoszczowej w województwie świętokrzyskim. Kosztem i staraniem Elektrociepłowni Tychy wybudowano tam zakład produkujący brykiet z odpadów drewna oraz biopaliwo pozyskiwane z upraw roślin energetycznych. Do roślin tych należeć będą przede wszystkim wierzba wiciowa i malwa pensylwańska. Ta ostatnia staje się coraz bardziej konkurencyjna w stosunku do tradycyjnej w Polsce słomy. Uprawa malwy pensylwańskiej daje gwarancję plonu dziesięciokrotnie większego niż słomy. Zamiast trzech ton masy słomy z hektara można uzyskać 30 ton malwy. Malwa posiada kaloryczność zbliżoną do węgla kamiennego, prawie w ogóle nie zawiera siarki, a popiołu 2%. Fachowcy już rozpoczynający uprawy malwy twierdzą, że 70ha obsianych malwą daje plony dostarczające paliwa do ogrzania 50 budynków dla 2000 osób.

Wspomniany zakład w Kossowie kosztował EC Tychy około 8 milionów złotych i ma produkować docelowo 60 tysięcy ton paliwa rocznie, paliwa którego wartość kaloryczna odpowiadać będzie 40 tys. ton węgla. Wspomnieć można także, że wielu ekspertów Unii Europejskiej ocenia, że potencjał techniczny biomasy jako biopaliwa dostępnego do celów energetycznych w Polsce dorównuje potencjałowi wszystkich krajów Europy Środkowej. Dzięki jego wykorzystaniu wieś polska mogłaby wyeliminować 80% zużywanego węgla i zastąpić go surowcami pozyskanymi z pól uprawnych.

Nie można także zapominać o społecznym wymiarze inwestycji produkujących biopaliwa na skalę przemysłową. Inwestycja śląskiej elektrociepłowni we wzmiankowanym Kossowie pozwoli zatrudnić w samym zakładzie ponad 20 osób, a ponad 10 razy więcej zatrudnionych będzie przy uprawie roślin stanowiących surowiec do produkcji biopaliwa.

Przewodniczący konsorcjum „Bioenergia na rzecz rozwoju wsi" profesor Wiesław Ciechanowicz z PAN szacując, że liczba bezrobotnych na wsi polskiej wynosi obecnie około 2 milionów osób i może wzrosnąć do 5 milionów w roku 2015 roku, stwierdził: „Zaistniały dwie okoliczności stwarzające szansę na rozwiązanie problemu bezrobocia na wsi.

• Istnieje konieczność znacznego zredukowania emisji gazów cieplarnianych, a więc wprowadzenia w skali globalnej nowoczesnego systemu bioenergetycznego; biomasa posiada możliwości, by w końcu obecnego stulecia stać się jednym z największych źródeł energii.

• Fakt, że produkcja surowca musi być ze względów ekonomicznych przetwarzana na wsi, staje się pierwszym naturalnym uwarunkowaniem powstawania szansy wyrównywania luki ekonomicznej i cywilizacyjnej między wsią i miastem".

NR 1 STYCZEŃ 2003

Salon Czystej Energii i seminarium "Energia ze źródeł przyjaznych środowisku", Poznań, 19-21 listopada 2002

Artykuł omawiający skrótowo referaty prezentowane na seminarium. Miedzy innymi w referacie „Możliwości finansowania inwestycji w zakresie energetyki odnawialnej” wykazano że realizacja tego typu inwestycji jest możliwa, gdy jest finansowana z wielu źródeł ponieważ projekt z zakresu energetyki odnawialnej są zazwyczaj skomplikowane i zawierają wiele elementów nowatorskich. Wyszczególniono też wiele instytucji których zadaniem jest propagowanie i wspieranie finansowo energetyki odnawialnej m.in. program pomocowy PHARE, SAPARD, program energetyczny UE itp.

NR 9 WRZESIEŃ 2002

Energetyka i środowisko w Danii

Dania jest pierwszym na świecie krajem w którym powołano w 1971 roku Ministerstwo Ochrony Środowiska. Dania wyróżnia się wśród krajów europejskich najniższym poziomem konsumpcji energii i jednocześnie najbardziej efektywnym jej wykorzystaniem. Stało się to możliwe m.in. dzięki rozwojowi systemów, w których jednocześnie produkowana jest energia elektryczna i cieplna. Zainwestowano w rozwój energii ze źródeł odnawialnych otrzymywanych z biomasy, energii wiatrowej, słonecznej itp. Celem rządowego planu energetycznego pod nazwą Energia 21 jest do roku 2030 zwiększenie do 35% udziału ze źródeł odnawialnych w ogólnym zużyciu energii. Jako ciekawostka: W ramach programu Energia 21 na wyspie Samso zamieszkanej przez 4500 osób utworzono w 1997 region, którego mieszkańcy w ciągu 10 lat przestawią się na korzystanie z energii wyłącznie ze źródeł odnawialnych. Obecnie trwa wdrażanie tego projektu. Wyspa już dzisiaj korzysta z energii wiatrowej słonecznej i energii otrzymywanej z biomasy. Panele słoneczne na dachach domów są na wyspie powszechnym widokiem, podobnie jak gromadzone na podwórkach sterty zrębków drewna, których używa się do palenia w piecach. Szybko rosnąca liczba odpadów w Danii w dużej mierze poddawana jest recyklingowi. Stosuję się tu różne technologie umożliwiające pozyskanie energii z odpadów. Około 62% odpadów w Danii podlega recyklingowi z 22% pozyskuje się energię, 15% podlega składowaniu, 1% wymaga szczególnego postępowania.

Wiatr w Danii wieje nieustająco, szczególnie na morzu. Zauważono, że morze jest idealnym miejscem do pozyski­wania energii z wiatru. W ten sposób pojawił się pomysł skonstruowania mierzących ponad 100 metrów wysokości siłowni wiatrowych i umieszczenia ich w znacznej odległo­ści od brzegu.

Celem duńskiej polityki energetyczne jest intensywne zwiększanie pozyskiwania energii ze źródeł odnawialnych, w tym energii wiatrowej. Cel ten zainicjował rozwój przemysłu siłowni wiatrowych w Danii, która obecnie wytwarza około 60% tych urządzeń w skali światowej.

Obecnie energia wiatru stanowi 12% energii zużywanej w Danii. Coraz więcej energii pozyskuje się z farm posadowionych na morzu dzięki rozwojowi tej technologu. Dla porównania: podczas gdy w jednej z pierwszych morskich farm wiatrowych w Yindeby zainstalowano 11 siłowni wiatrowych po 450 kW każda, to najnowsza składa się już z 72 siłowni po 2,2 MW, umieszczonych 9 km od brzegu na głębokości około 10 metrów.

NR 7 LIPIEC 2002

RECS - Międzynarodowy System Certyfikatów Energii Odnawialnej

Wiele krajów, członków Unii Europejskiej pracuje nad własnymi systemami certyfikatów energii odnawialnej, a niektóre już takie systemy wprowadziły. Certyfikaty te mogą służyć między innymi jako dowód wypełnienia obowiązku zakupu lub produkcji energii odnawialnej albo jako narzędzie do monitorowania wdrażania energii odnawialnej.

Międzynarodowy System Certyfikatów Energii Odnawialnej (RECS Renewable Energy Certificate Scheme) — stanowi unikalną inicjatywę mającą na celu harmonizację systemów certyfikatów energii odnawialnej w różnych krajach Europy, a przez to umożliwienie międzynarodowego obrotu tymi certyfikatami. W artykule podano przykłady z Wielkiej Brytanii, Holandii, Włoch i Polski.

Energia ze źródeł odnawialnych na rynku energii elektrycznej w Polsce

Jest to ogólny artykuł opisujący sposoby wsparcia energetyki odnawialnej w krajach Unii Europejskiej oraz w Polsce. Przyjęte że do 2012 roku w Unii europejskiej będzie wytwarzane 12% energii z odnawialnych źródeł energii. Kaje UE stosują własne mechanizmy wspierania OZE na szczeblu krajowym takie jak (pomoc inwestycyjna, ulgi podatkowe lub zwrot podatków, dotowanie cen energii). Najczęściej stosowanym mechanizmem jest dotowanie ceny. W artykule jest również o obowiązku zakupu energii elektrycznej z OZE. Jako podsumowanie autor wyraził pogląd że już czas na wprowadzenie stabilnego systemu wspierania rozwoju zielonej energii w Polsce.

WIADOMOŚCI ELEKTROTECHNICZNE

2004 / 10

Podmorskie wiatraki

Jest to artykuł o podmorskich turbinach, wykorzystujących energię przypływów lub prądów morskich. Pomysły wykorzystania energii mórz pojawiły się już w 1960 roku. Powstały wówczas pierwsze systemy zapór, które gromadziły wodę podczas przypływów oraz wypuszczały ją (przez system turbin) podczas odpływu. System ten był jednak daleki od ideału, wpływa­jąc drastycznie na środowisko morskie. Ocenia się, że jedna z największych tego typu zapór u ujścia rzeki Rance we Francji, oddziaływała na ekosystem w promieniu aż 500 km. Mimo tego idea wykorzystywania pływów morza była dalej rozwijana i w latach 70. pojawił się pomysł wykorzystania w tym celu „podwodnych wiatraków".

Pierwszą koncepcję takiej turbiny opatentowano już w 1981 roku, jednak główną przeszkodą w szybkim rozwoju tego typu urządzeń był brak odpowiednich materiałów, potrafiących oprzeć się niszczycielskiemu wpływowi wody morskiej.

Pierwszą „poważną" turbinę morską wyprodukowali Norwegowie. Od 21 października 2003 roku - ważąca prawie 200 ton i wy­twarzająca 300 kW - turbina morska znajduje się na dnie kanału Kvalsund, niedaleko miasteczka Hammerfest.

Mechanizm działania turbiny jest stosunkowo prosty. W ciągu doby w cieśninie występują trwające naprzemiennie przypływy odpływy morza. Przez pół dnia woda wtłaczana jest do zatoki z prędkością około 2,5 m/s, a jej poziom podnosi się o 3 m, natomiast przez pozostałą część doby następuje odpływ. Zamon­towana na dnie podwodna turbina dokładnie co 12 godzin i 25 minut obraca się o 180°, dzięki czemu wpływająca lub wycofująca się z zatoki woda cały czas wprawia w ruch 10-metrowe ramiona napędzające generator.

Ponieważ łopaty turbiny znajdują się 17m pod poziomem morza, nie stwarza ona zagrożenia dla ruchu statków, natomiast powolny ruch obrotowy (ok. 7 obr/min) sprawia, że nie stanowi niebez­pieczeństwa dla ryb i innych morskich stworzeń.

Do końca 2004 roku Norwegowie planują zamontować jeszcze 20 podobnych turbin, co powinno zapewnić wystarczającą ilość prądu dla pobliskiej wioski Kvalsund. Koszty tej inwestycji sięgną 150 min koron norweskich.

Podobne prace są prowadzone w wielkiej Brytanii. W najbliższej przyszłości do roku 2005 planowana jest produkcja turbin zawierających po dwa rotory o średnicach 15-20m o wydajności 500-1000kW. W tym czasie maja powstać pierwsze małe farmy, w skład których wejdą 3 lub 4 turbiny osiągające w ten sposób moc 4-5 MW.

NR 7-8 LIPIEC SIERPIEŃ 2003

Odnawialne źródła energii współpracujące z ogniwami paliwowymi jako nowoczesnymi zasobnikami energii używane do produkcji energii elektrycznej

Podsumowanie > Wprowadzenie do zastosowań przemysłowych ogniw paliwowych umożliwi wyeliminowanie największej wady elektrowni ze źródłami odnawialnymi, jaką jest zależność produkcji energii od warunków zewnętrznych (intensywność promieniowania słonecznego, siła wiatru, ilość wody itp). Ogniwo paliwowe będzie w tym przypadku pełniło rolę długookresowego magazynu energii. Ogniwa paliwowe jako wysokosprawne i bez części wirujących przetworniki energii paliw chemicznych na energię elektryczną i cieplną umożliwią lepsze wykorzystanie energii paliw pierwotnych. Wprowadzenie wysokosprawnych ogniw paliwowych niezawodnych układów przetwornic elektroenergetycznych oraz mikroprocesorowych systemów sterowaniu i nadzoru umożliwi budowę wysokosprawnych i niezawodnych systemów cieplnej i elektrycznej energetyki rozproszonej. Wprowadzenie systemów sterowania i nadzoru, współpracujących z siecią telekomunikacyjna., siecią. LAN. Internetem itp. Umożliwi budowę niezawodnych systemów energetyki rozproszonej przy jednoczesnej możliwości zapewnienia centralnego sterowania i lepszego serwisu.

NR 6 CZERWIEC 2003

Energetyka odnawialna w USA - moda czy przyszłość?

Rodzaj źródła	Kalifornia	USA
Energia odnawialna łącznie	100	100
Energia geotermiczna	45	5
Energia wiatrowa	32	0,5
Biomasa	12,7	38
Gaz wysypiskowy	3	----
Energia heliotermiczna (solamal*	7,2	1
Fotoogniwa słoneczne	0,005	----
Inne	---	55,5

W Kalifornii np. moc dyspozycyjna OZE wynosi 5,7 GW co stanowi 10,5% całkowitej mocy Kalifornii. Na marginesie tych informacji warto zaznaczyć że energia nuklearna stanowi 8% energii pierwotnej wykorzystywanej do wytwarzania energii elektrycznej w Kalifornii.

Energetyka wiatrowa rozwija się w Kalifornii od przeszło 20 lat. Dobre warunki wiatrowe i pustynne wzgórza stwarzają korzystne możliwości. W jednej tylko okolicy Tehachapi pracuje 6000 turbin, przy czym ich właścicielami jest kilkanaście różnych firm prywatnych, upatrujących w wykorzystaniu energii wiatru szans na sukces, mimo zmiennych kolei losu.

Dystrybutor energii kupuje tylko 75% energii wytwarzanej na resztę samemu trzeba sobie zapewnić zbyt głównie lokalnie.

Biomasa, jako źródło energii, jest wykorzystywana głównie w Min­nesocie gdzie zlokalizowano wytwórnie o mocy 125 MW.

Coraz częściej pojawiają się doniesienia o wytwarzaniu w rożnych stanach energii elektrycznej z biogazu na farmach hodowlanych. Na farmie w Wisconsin przy hodowli 1800 krów wytwarza się wytwarza się energię elektryczna, z generatora napędzanego biogazem o mocy 750 kW. Inne dane wykazują korzyści, jakie uzyskała z podobnego przedsięwzięcia farma w Minnesocie gdzie hoduje się 760 krów. zysk otrzymany z mleka jest równy zyskowi ze sprzedaży energii elektrycznej.

W stanach zjednoczonych występują tzw. Subwencje Federalne (w 1992 rząd zobowiązał się do wspierania OZE). Polegało to m.in. na tym, że w pierwszym dziesięcioleciu producenci OZE mogli się ubiegać o dopłaty w wysokości 1,5 centa za kWh. Za energię odnawialną uznano: energię słoneczną, wiatru, geotermiczną , pochodzącą z biomasy, W 15 stanach koszty dopłat do OZE - 425 mln dolarów. Plan rozwoju > w kaliforni do 2020 roku 20% z OZE. Wnioski > w energetykę odnawialną zainwestowano zbyt duże prywatne i publiczne pieniądze, aby ktoś miał odwagę za[przestać jej rozwoju.

NR 10-11 PAŹDZIERNIK - LISTOPAD 2002

Lokalna energetyka odnawialna a Krajowy System Elektroenergetyczny

Zasoby węgla kamiennego i brunatnego oraz istniejący majątek techniczny przemysłów wydobywczych pozwalają na długoterminowe utrzymanie aktualnego poziomu wydobycia (ok. 100 mln t/rok węgla kamiennego i około 60 mln t/rok węgla brunatnego). Dzięki inwestycjom poczynionym w lalach 90. stan urządzeń w elektroenergetyce węgla kamiennego i brunatnego jest dobry. Nawet przyjmując trwałą eliminację części urządzeń wytwórczych, możliwości produkcji energii elektrycznej z tych paliw sięgają poziomu ok. 160 TWh/a w okresie 15 lat.

Krajowe zasoby gazu ziemnego oraz zawarte kontrakty zagraniczne pozwalają na podwojenie jego wykorzystania w kraju od obecnego poziomu 11-12 mld m³ do poziomu 20-25 mld m³/rok. W przypadku zawarcia kontraktów dywersyfikujących strukturę importu, zasoby do dyspozycji mogą jeszcze wzrosnąć. Formuła ToP („Take or Pay"), ograniczenie możliwości reeksportu oraz malejące potrzeby krajowego przemysłu ciężkiego wymuszać będą zużycie tego paliwa w krajowej elektroenergetyce i ciepłownictwie. W przypadku realizacji inwestycji w zakresie budowy rurociągów, co najmniej w okresie 15 lat, może to determinować powstanie zdolności produkcji energii elektrycznej w wysokości powyżej 40 TWh/a. Wzrost efektywności wykorzystania energii ma wymiar strukturalny i technologiczny. Gospodarka polska, pomimo 12 lat procesów transformacji jest nadal nasycona schyłkowymi przemysłami ciężkimi, a w strukturze wytwarzania PKB udział usług jest blisko dwukrotnie niższy niż w krajach rozwiniętych.

Krajowy potencjał OZE jest zróżnicowane ze względu na rodzaj energii pierwotnej i rejon jej występowania. Dla celów wytwarzania energii elektrycznej jest on szczególnie duży z zakresie wykorzystania szeroko rozumianej biomasy. Istotny poziom zasobów występuje w zakresie energii wiatrowej, wodnej oraz słonecznej. Udział OZE w bilansie energii elektrycznej jest zależny od skali podjętych inwestycji pozwalających na ich wykorzystanie. Z przyrodniczego punktu widzenia są one w stanie zaspokoić wszystkie potrzeby bilansowe kraju. W przypadku gdyby ich udział odpowiadał do roku 2010 poziomowi wynikającemu z aktualnie obowiązujących uwarunkowań prawnych (7,5% w bilansie) a po 15 latach uległ podwojeniu to produkcja w tych podokresach wynosiłaby odpowiednio ok. 10 TWh/a i 20 TWh/a.

Czy ekologiczna energia elektryczna może być tania?

Na pytanie postawione w tytule artykułu „Czy ekologiczna energia elektryczna może być tania?" nie da się wprost odpowiedzieć. Zakres problemów, jakie są do uregulowania w krajowej energetyce odnawialnej jest bardzo duży. Sam odbiorca energii elektrycznej nie udźwignie ceny ekologicznej energii.

Realizacja rozwoju energetyki odnawialnej wymaga aktywnej państwa i dopływu środków finansowych. Kraje, gdzie osiągnięto pozytywne wyniki we wprowadzaniu takiej energetyki, prowadziły aktywną politykę wspierania i dofinansowywania ekologicznej energii. Wprowadź no różne mechanizmy, z których najbardziej efektywne okazywały systemy subsydiowania ceny ekologicznej energii. W krajach tych sukces był możliwy także dzięki prowadzeniu stabilnej polityki inwestycyjni w zakresie źródeł odnawialnych.

Małe elektrownie wodne jako źródło energii odnawialnej na terenach wiejskich

Rozwój OZE może stać się dobrodziejstwem dla terenów wiejskich pod warunkiem że zostaną stworzone przez rząd RP rzeczywiste warunki do ich rozwoju ( a nie żeby były one nie tylko dyskryminowane, ale nawet otwarcie niszczone, jak ma to miejsce w stosunku do firm wiatrowych, od których zakłady energetyczne zaprzestały odbioru energii). Liczne MEW i elektrownie biogazowe unicestwiane SA ekonomiczne przez samowolne obniżanie ceny odbioru przez zakłady energetyczne, grubo poniżej kosztów produkcji.

Tej sytuacji patronuje prezes Urzędu Regulacji Energetyki, który oficjalnie stwierdził, że „(...) „należy koncentrować się na problemach energetyki opartej na węglu, a energetykę odnawialną rozwijać w miarę możliwości finansowych kraju”. A więc jest to dokładnie przeciwko wszystkim wytycznym UE i podpisanym przez Polskę traktatom o ochronie atmosfery i przeciwdziałaniu zmianom klimatu. Powstała paradoksalna sytuacja, że polityką energetyczną kraju, resortem gospodarki i Urzędem Regulacji Energetyki rządzi tzw. lobby węglowe, czyli kilku szefów spółek węglowych i kopalń! W tej sytuacji należy się poważnie liczyć z możliwością, że właściciele prywatnych MEW (których jest przeszło 400*) oraz kilkunastu wielkich farm wiatrowych, którzy zostali doprowadzeni do bankructwa przez czynniki rządowe (które głoszą poparcie dla OŹE) będą zmuszeni w tej tragicznej sytuacji zwrócić się do międzynarodowych organizacji sądowniczych o odszkodowania od Rządu, a od organów Unii Europejskiej o renegocjacje uzgodnień akcesyjnych w zakresie energetyki i środowiska.

Perspektywy energetyki wiatrowej w Polsce z punktu widzenia właściciela elektrowni

Zasadnicze kontrowersje są związane z ocenami ekonomicznych aspektów energetyki wiatrowej. Mimo powszechnie obowiązującej doktryny rynko­wej, z zasad konkurencji wyłączane są źródła OZE, a proekologiczna praktyka państw przyjmuje postać preferencji i bezpośred­niego lub pośredniego subsydiowania tych technologii. Zasadnicze trudności napotyka współpraca OZE z istniejącym systemem elektroenergetycznym, skomplikowana w wielu krajach ustawowym obo­wiązkiem zakupu energii od tej klasy producentów. W przypadku źródeł mniej mocy i niewiele ważących w strukturze wytwórców, integracja z systemem sprawiała pewne (ale ograniczone w skutkach) kłopoty. Jednakże ekspansja OZE stwarza problemy jakościowo nowe i wymagające nowego spojrzenia na rolę sieci przesyłowych i przedsiębiorstw energetycz­nych przyszłości.

Prognozy > oczekuje się że w latach 2004-2007 wprowadzone zostaną jednostki o mocach do 3 MW co spowoduje znaczne obniżenie jednostkowych kosztów wytwarzania energii. Potencjał finansowy światowego rynku energii wiatrowej wynosi od 4,2 do 8,5 mld USD.

Prądnice dla małych elektrowni wiatrowych

Budując np. wiatrak najlepiej wykorzystać prądnice wolnoobrotowe, dzięki czemu eliminujemy lub upraszczamy (mniejsze przełożenia) przekładnię, konstrukcja staje się prostsza i dużo bardziej trwała. Prądnice takie są dostępne w Polsce, jest również możliwe sprowadzenie do naszego kraju drogą wysyłkową tego typu urządzeń z zagranicy, jednak należy liczyć się z tym, że oprócz podawanej ceny zapłacimy duże koszty bankowe przesyłki pieniędzy, a do tego może dojść cło (nie wiem jakie są przepisy pod tym względem).

Zakres mocy: 1-150 kW (większe dostępne na życzenie),

Synchroniczna prędkość obrotowa: 188, 375, 600, 750, 1000, 1500, 3000 obr/min.

Cechy prądnic:

- wysoka sprawność (do 97%),

- duża sztywność napięcia przy zmianach obciążenia,

- prosta konstrukcja (brak uzwojenia w wirniku oraz szczotek, komutatorów itp.),

- bezobsługowa praca,

- duża trwałość i niezawodność.

Słoneczne systemy grzewcze

Kolektory słoneczne. Współpraca kolektorów słonecznych z istniejącą instalacją grzewczą

Źródła energii odnawialnej - możliwości dofinansowania inwestycji

Specyfiką polskiego systemu finansowania ochrony środowiska, która wyróżnia nasze rozwiązania na tle innych państw jest funkcjonowanie czterostopniowego systemu celowych funduszy pozabudżetowych ochrony środowiska i gospodarki wodnej. Narodowego, Wojewódzkich, Powiatowych i Gminnych.

Fundusze zasilane są z opłat za gospodarcze korzystanie ze środowiska wnoszonych przez podmioty gospodarcze oraz z kar za przekraczanie dopuszczalnych norm zanieczyszczeń. W przypadku 2 pierwszych funduszy, które mają osobowość prawną i mogą udzielać pożyczek, zwrot rat kredytowych i odsetek stanowi obecnie główne źródło ich dochodów. Z funduszy tych pochodzi średnio ok. 25% wszystkich środków finansowych, jakie są dostępne w Polsce na inwestycje proekologiczne. Uzupełnieniem tak rozbudowanego systemu finansowania są fundacje krajowe i zagraniczne w tym Ekofundusz administrujący środkami pochodzącymi z konwersji części zadłużenia zagranicznego na inwestycje proekologiczne. Z zagranicznych źródeł finansowania pochodzi jedynie ok. 5% środków przeznaczonych na ochronę środowiska Kredyty różnych banków stanowią 12-13%. Krajowy system finansowania ochrony środowiska, musi być stopniowo modyfikowany z myślą o oczekiwanym przystąpieniu do grona państw Unii Europejskiej. Udział energii ze źródeł odnawialnych w bilansie energetyki pierwotnej kraju zgodnie z Pilotażowym Programem Komisji Europejskiej powinien osiągnąć 14% w 2020r. Obecnie wynosi on około 2,5.

2002 / 4

Elektrownie wiatrowe

Zasada działania elektrowni wiatrowej. Charakterystyka konstrukcji elektrowni wiatrowych. Energetyka wiatrowa w Polsce > Najbardziej korzystnymi rejonami kraju do lokalizacji elektrowni wiatrowych są:

- Wybrzeże Kaszubskie, od Koszalina do Helu (powyżej 5-6 m/s),

Pobrzeże Słowińskie z wyspą Uznam (powyżej 5 m/s),

Północna Suwalszczyzna (4.5-5 m/s).

Do rejonów o średnich warunkach wiatrowych można zaliczyć'. Nizinę Mazowiecką, Beskid Śląski i Żywiecki oraz wschodnią część Kotliny Sandomierskiej.

Podane prędkości są średniorocznymi prędkościami wiatru, mie­rzonymi na wysokości 30 m nad poziomem terenu.

Energetyka wiatrowa - różne interesy, różne spojrzenia

Długa lista pytań > Skoro dysponujemy obecnie dużymi nadwyżkami mocy energetycznych, a podaż przerasta popyt, utrzymujący się praktycznie na niezmienionym poziomie od pięciu lat (przy mającym tendencję zniżkową zapotrzebowaniu ze strony przemysłu), czy koncentrowanie się na energetyce wiatrowej jest zadaniem priorytetowym? Tym bardziej, skoro Rozpisano już konkurs ofert na budowę Bełchatowa 2, z blokiem na parametry nadkrytyczne 883 MW?

Energetyczny problem cenowy > Średnia cena energii elektrycznej pochodzącej z elektrowni wiatrowych w skali całej Polski kształtowała się w 2000 roku na poziomie 235,89zł za MW, a z różnego typu elektrowni wodnych od 67,80 do 141,35 zł (w przypadku tzw. małych elektrowni wodnych.)

Problemy duże i małe > Prędkość wiatru jest zmienną losową. A z losowością łączy się aspekt stosunkowo niewielkiego wykorzystania elektrowni wiatrowych w stosunku do innych rodzajów energii. Zazwyczaj szacuje się ich pełne wykorzystanie w ciągu roku od około tysiąca do dwóch tysięcy godzin. Stąd (według danych amerykańskich) udział energetyki wiatrowej w systemach energetycznych regionów czy krajów nie powinien przekraczać 12%, maksymalnie 15% mocy. Oczywiście, przy takim niewielkim wykorzystaniu energii wiatru w Polsce, wyolbrzymianie zagrożeń związanych z bezpieczeństwem energetycznym kraju wydaje się nie na miejscu. Ale bezwzględnie należy o nim pamiętać.

W kręgach energetyki zawodowej formułowane są też sugestie, iż można się nawet obawiać, że koszty, które trzeba będzie ponieść na zapewnienie odpowiednich rezerw mocy, mogą okazać się wyższe niż korzyści płynące z korzystania z energetyki wiatrowej.

Ostatni przykład z terenu Niemiec, gdzie w ostatnich łatach jest bardzo silnie rozbudowywana energetyka wiatrowa, jest nader znamienny. "Wskutek bardzo silnych wiatrów trzeba było zatrzymać duże farmy wiatrowe i zaistniała konieczność korzystania z rezerw z innych źródeł.

2002/ 3

Odnawialne źródła energii

Historia i początki OZE. Różne rejony świata różne OZE dominujące. OZE mogą się przyczynić do zwiększenia bezpieczeństwa energetycznego i rozwoju regionalnego. Zalety OZE - Brak odpadów.

Wykorzystywane obecnie odnawialne źródła energii elektrycznej w Stanach Zjednoczonych umożliwiają zmniejszenie o ok. 70 milionów ton tlenków węgla emitowanych rocznie do atmosfery.

Udział energii odnawialnej w bilansie energetycznym Stanów Zjednoczonych wynosi już obecnie ok. 10%, podobnie jak energii jądrowej. W 1998 roku najwięcej energii odnawialnej w USA wytworzyły elektrownie wodne - 55%, elektrownie wykorzystujące biomasę - 38%, elektrownie geotermalne - 5%, elektrownie słoneczne - 1% oraz elektrownie wiatrowe - 0,5%.

Obrót na światowym rynku ogniw słonecznych w 1998 wynosił 1 miliard dolarów.

W niemieckiej miejscowości Hripoldstein wybudowano budynek obracający się w stosunku do słońca. Umożliwia on op¬tymalne wykorzystanie prormemowama słonecznego. Budynek, nazwany Hehottop (Helios - Słońce), ma kształt walca. Jest umieszczony na pionowym wsporniku i składa się z trzech kondygnacji o łącznej wysokości 22 m. Opiera się na betonowym słupie o wysokości 14,5 m i średnicy 3 m. Na dachu budynku umieszczono dodatkowo ogniwa słoneczne o mocy 5,5 kW Obiekt jest sterowany elektronicznie i ustawia się w zimie oraz w okresach przejściowych stroną przeszkloną ku słońcu, natomiast w okresie letnich upałów stroną osłoniętą.

GOSPODARKA PALIWAMI I ENERGIĄ

NR 10 PAŹDZIERNIK 2003

Hiszpański system wsparcia energetyki odnawialnej - aspekt prawny.

Hiszpania jest jednym ze światowych potentatów w pozyskiwaniu energii ze źródeł odnawialnych. Silnym bodźcem dla wzmożenia intensywności działań publicznych na rzecz rozwoju energetyki odnawialnej był i jest wzrost ekonomiczny, a co za tym następuje zwiększające się zapotrzebowanie na energię. Hiszpania nie należy do krajów zasobnych w duże złoża własnych konwencjonalnych surowców energetycznych. Import nośników energii jest zbyt kosztowny dla gospodarki krajowej. Dlatego tez kolejne rządy skupiały się na poszukiwaniu rozwiązań alternatywnych. Początkowo nastąpił rozwój energetyki nuklearnej. Obecnie elektrownie wykorzystujące paliwa jądrowe dostarczają 25% całości wytwarzanej energii. Jednak społeczeństwo odnosi się niechętnie do rozwoju tego sektora. Dlatego też począwszy od lat osiemdziesiątych w Hiszpanii nastąpił znaczny rozwój wykorzystania zasobów odnawialnych. Sprzyjają temu zarówno warunki geograficzne jak i konsekwentna polityka państwa oraz krajów związkowych. Wsparcie publiczne zostało wyartykułowane w regulacjach prawnych. W Hiszpanii występują 3 stopnie ustawodawstwa: unijne, krajowe i lokalne.

System wsparcia: Hiszpania charakteryzuje się dużą liczbą mechanizmów wspomagających rozwój energetyki odnawialnej. Niezwykle rozbudowany system wsparcia wynika z założenia, iż koszty powinny być rozłożone jak najbardziej równomiernie a pomoc powinna być wykorzystana efektywnie. Podstawę tego systemu stanowią odpowiednie postanowienia ww. regulacji ogólnokrajowych oraz akty wspólnot autonomicznych.

Amerykański system prawny a rozwój energetyki odnawialnej

Osiągnięcia amerykańskiego systemu wsparcia

Działania prawodawcy amerykańskiego charakteryzują się typowo racjonalnym podejściem do rozwoju energetyki odnawialnej. Amerykańskie rozwiązania mają jeden zasadniczy cel - rozwój gospodarczy. Jest to postawa znacznie różniąca się od stanowiska Unii Europejskiej. Europa poczuwa się w większym stopniu do odpowiedzialności za ochronę środowiska, nawet jeżeli ma to ujemny wpływ na zasady wolnej gospodarki. Rozbieżności pomiędzy Wspólnotą Europejską a Stanami Zjednoczonymi najbardziej uwidoczniły się w sprawie zmian klimatycznych, ale nie należy również zapominać o kwestii nie-ratyfikowania przez Stany Zjednoczone Konwencji Brazylijskiej w sprawie przemieszczania odpadów niebezpiecznych. Zatem postanowienia prawa amerykańskiego odnoszące się do czystej energii są usytuowane w innym otoczeniu, aniżeli to ma miejsce w systemie prawa wspólnotowego.

Jednak Stany Zjednoczone są krajem, w którym najszybciej zauważono, że konsekwencją kosztów środowiskowych są koszty ekonomiczne. To właśnie w Ameryce Północnej najszybciej i najbardziej efektywnie następuje przełożenie badań naukowych na sukcesy gospodarcze. Najlepszym przykładem takiego skutecznego powiązania ochrony środowiska z zasadami wolnej gospodarki było zapoczątkowanie w Stanach Zjednoczonych prac nad wprowadzeniem handlu pozwoleniami na emisje zanieczyszczeń. Pomimo odmiennego od europejskiego podejścia do energetyki odnawialnej, w omawianym kraju następuje szybki rozwój wykorzystania zasobów odnawialnych. Przeznacza się znaczne środki na rozwój nowych technologii, zwłaszcza związanych z wykorzystaniem wodoru. Jednak źródła czerpiące z zasobów odnawialnych powstają bardzo nierównomiernie. Stanowi to konsekwencje dużej samodzielności władz stanowych oraz dużego zróżnicowania podejścia do zagadnienia energetyki odnawialnej w poszczególnych stanach. Na szczególną uwagę zasługuje prawo Kalifornii, które w znacznym stopniu przyczyniło się do dużego udziału czystej energii w całkowitej konsumpcji stanu. Kalifornia dzięki odpowiednim regulacjom uzyskała korzystny udział czystej energii w całkowitej konsumpcji oraz jest liderem nowych technologii w zakresie odnawialnych źródeł energii na rynku amerykańskim. Według szacunków w 2020 r. w samej Kalifornii będzie zatrudnionych bezpośrednio w podsektorze energetyki odnawialnej około 140 tysięcy osób, natomiast w całych Stanach Zjednoczonych powyżej 1,3 miliona osób.

NR 9 WRZESIEŃ 2003

Kierunki rozwoju rozproszonej energetyki opartej na biomasie

Największą sprawnością przetwarzania charakteryzują się technologie chemicznego przetwarzania biomasy, której głównym składnikiem jest celuloza. W tej grupie znajdują się drzewa oraz krzewy szybko rosnące. Drzewa stanowią ośrodek zainteresowania leśnictwa. Natomiast jako uprawa rolnicza najlepiej nadają się krzewy szybko rosnące. W tej grupie największym zainteresowaniem cieszą się wierzba i malwa pensylwańska ze względu na największą wydajność energetyczną z 1 ha.

Ponadto oba te gatunki nadają się do przetwarzania chemicznego zapewniając zwiększenie sprawności energetycznej.

Dodatkowym atutem tych roślin jest możliwość bezpośredniego spalania w początkowej fazie wdrażania systemu. Jednak docelowym kierunkiem działania powinno być właśnie przetwarzanie chemiczne, czyli produkcja metanolu, jako podstawowego paliwa przyszłości wykorzystywanego w ogniwach paliwowych, czyli urządzeniach bezpośrednio przetwarzających metanol w energię elektryczną.

Bioenergia w postaci metanolu jest jedynym nośnikiem energii, który może stać się źródłem czystych ekologicznie technologii napędu środków transportu. Paliwem strategicznym nie będzie ani paliwo oparte na rzepaku, ani etanol ponieważ mogą one znaleźć zastosowanie tylko w silnikach wewnętrznego spalania, które zostaną zastąpione przez ogniwa paliwowe. Mogą one stanowić paliwo uzupełniające w określonym czasie i - jeżeli to może pomóc rolnictwu, nawet w ograniczonej skali - należy to czynić. Należy jednak mieć na uwadze, że nie będą one strategicznymi paliwami tworzącymi nieograniczony rynek zbytu.

Zasoby energetyczne dotyczące biomasy w Polsce mogą być podzielone na dwie grupy:

1. nośniki energii przeznaczone do bezpośredniego spalenia (drewno, słoma, osady ściekowe) wytwarzające energię cieplną i energię elektryczną

2. wytworzone z biomasy paliwa takie jak: biogaz, bioetanol, gaz pirolityczny, metanol - poprzez technologie przetwarzania chemicznego i biologicznego.

Spalanie bezpośrednie ma na celu produkcję ciepła w podstawowym segmencie na potrzeby własne, w elektrowniach stacjonarnych produkcję ciepła i prądu elektrycznego.

Nowe technologie w skojarzeniu ciepła i prądu elektrycznego są na rynku już od 40 kW.

Wytwarzanie paliwa z biomasy. Technologia ta docelowo skierowana jest na wytwarzanie metanolu, który ma mieć ogromne zastosowanie w transporcie do zasilania ogniw paliwowych. Metanol można produkować stosując gaz naturalny lub gaz powstały w wyniku gazyfikacji biomasy. Jednak tylko to ostatnie rozwiązanie może stanowić paliwo neutralne wobec efektu cieplarnianego. Technologia uzyskiwania metanolu z biomasy oparta jest na procesie pirolizy. Umożliwia ona uzyskanie maksymalnie wysokich sprawności energetycznych (rzędu 90 procent) przy spełnieniu norm ochrony środowiska. Piroliza odbywa się w generatorze komorowym, a wytworzony gaz może być spalany w kotle wodnym lub parowym ( w celu osiągnięcia ciepła) lub można przeznaczyć go do dalszej obróbki w celu uzyskania metanolu. Urządzenie do zgazowywania biomasy jest również idealnym rozwiązaniem do utylizacji odpadów.

Wobec powyżej przedstawionych prognoz, wydaje się, iż uprawa biomasy z przeznaczeniem do celów energetycznych to uprawa, na którą będzie zbyt nieograniczony. Ponadto ze względu na nieopłacalność jej transportu poza region uprawy, musiałaby być przetwarzana na terenie o promieniu 30-40 km od miejsca, gdzie jest uprawiana. W ten sposób z konieczności tworzono by rozproszone miejsca pracy na obszarach wiejskich.

NR 8 SIERPIEŃ 2003

Wykorzystanie odnawialnych zasobów energii w rolnictwie i na pozostałych obszarach wiejskich

Dla obszarów wiejskich istotne są zwłaszcza: korzyści społeczne (np. oszczędności wynikające z wykorzystania tanich lokalnych źródeł energii; nowe miejsca pracy przy wytwarzaniu, montażu i obsłudze urządzeń, produkcji i przygotowaniu paliw), korzyści ekologiczne (m.in. ograniczenie niskiej emisji na obszarach wiejskich, poprawa stosunków wodnych towarzysząca instalacjom spiętrzającym), zróżnicowanie profilu produkcji rolnej (np. uprawy roślin energetycznych na gruntach ubogich i skażonych). Restrukturyzacja rolnictwa stanowi sferę szczególnych zainteresowań Ministerstwa w zakresie zmiany profilu produkcji rolnej (np. uprawy roślin przemysłowych, w tym energetycznych) i rozbudowy infrastruktury na obszarach wiejskich (np. rozbudowy sieci ciepłowniczej wykorzystującej biopaliwa.

NR 7 LIPIEC 2003

Czy energetyka będzie w stanie ograniczać emisję CO2?

NR 5-6 MAJ - CZERWIEC 2003

Definiowanie polskiej polityki rozwoju odnawialnych źródeł energii

Przedstawione dokumenty i informacje wykazują, wykorzystanie OZE jest w znacznym stopniu utrudnione przez istniejące niejasności i ograniczenia instytucjonalne. Wynikające z tego opinie można sprowadzić do wyrażonych wypowiedzi:

1. Brak jest definicji dotyczącej zakresu pojęciowego odnawialnych źródeł energii (OZE). Dokumenty Unii Europejskiej korzystają z pojęcia odnawialnych (renewable) jednak i tu trudno znaleźć, co kryje się za tym określeniem. W przypadku systemu normowego ICS istnieje określenie „alternatywne źródło energii", co można uznać za synonim słowa „inne" jednak nie definiuje się tutaj czy dotyczy to jedynie pozostałych, nie wymienionych bezpośrednio rodzajów odnawialnych źródeł energii.

2. Przedmiotem decyzji politycznych w obszarze energetyki, gdy mowa jest o bezpieczeństwie energetycznym kraju czy Ziemi jako całości, są „odnawialne źródła energii", gdzie słowo „odnawialne" stanowi synonim słowa „niewyczerpalne".

3. Wykorzystanie OZE nie dotyczy wykorzystania zachodzącego aktualnie zjawiska przyrodniczego (naturalnego) do potrzeb energetycznych lecz przede wszystkim - doboru technologii przekształcenia pierwotnej („przyrodniczej") formy energii w formę pochodną, przydatną do praktycznego wykorzystania (ciepło, energia elektryczna, energia potencjalna czy inne). Czymś innym jest bowiem wykorzystanie energii solarnej do zaspokojenia bytowych potrzeb grzewczych o temperaturze od 25°C do 55°C niż produkcja energii elektrycznej z solarnych układów wysokotemperaturowych lub ogniw fotowoltaicznych.

4. Problematyka emisji tzw. gazów cieplarnianych i poszerzenia zakresu stosowania OZE nie powinny być ze sobą wiązane w sposób automatyczny. Aczkolwiek uruchomienie większości z poznanych typów OZE nie prowadzi do zwiększania ilości CO2 w atmosferze Ziemi, to jednak nie można tego powiedzieć o wszystkich OZE. Wykorzystanie np. niektórych źródeł wód geotermalnyeh, często nasyconych gazami, może być źródłem emisji nowych ilości CO, czy innych gazów „szklarniowych". Każdy przypadek propozycji wykorzystania OZE powinien być przeanalizowany odrębnie również z punktu widzenia problemów ekologicznych.

5. Ograniczając się do problematyki polityki energetycznej Polski w zakresie wykorzystania OZE powinno się wyraźnie zdefiniować następujące zagadnienia:

• Przyczyny, dla których budżet państwa powinien wspierać (lub nie) intensyfikację wykorzystywania określonego sposobu wykorzystania OZE, z punktu widzenia specyficznych potrzeb i uwarunkowań społeczeństwa polskiego w sytuacji jego obciążenia wysokimi kosztami zachodzących od ponad dziesięciu lat przemian spoleczno-gospodarczych.

• Określenie punktu docelowego proponowanych scenariuszy rozwoju polskiej energetyki odnawialnej wraz z podaniem harmonogramu dla kolejnych lat, co najmniej w wartościach globalnych, lepiej jednak z podziałem na udział sugerowanych OZE i polecanych, jako obiecujące, technologii wykorzystania tych OZE.

NR 4 KWIECIEŃ 2003

Niskoemisyjne techniki spalania - problemy i perspektywy

Pod pojęciem niskoemisyjnych technik spalania kryje się taka organizacja spalania, która zapewnia zmniejszoną emisję NOx , w porównaniu do emisji NOx z konwencjonalnych systemów spalania. Środki, jakie ma do dyspozycji konstruktor niskoemisyjnych systemów spalani, są nader skromne:

- obniżanie temperatury,

- rozdział powietrza,

- aerodynamika spalania,

- redukujące właściwości bogatego płomienia.

W przypadku spalania pyłu węglowego możliwość obniżania temperatury spalania jest ograniczona z powodu obawy utraty stabilności. Najskuteczniejszym środkiem zmniejszenia emisji NOx jest umiejętne operowanie powietrzem i paliwem, żeby wytworzyć bogate i ubogie strefy spalania, w celu ograniczenia generacji, a następnie redukcji tlenków azotu.

Dzięki niskoemisyjnym technikom spalania osiągnięto wielki sukces zmniejszając emisję NOX w stopniu pozwalającym spełnić wymagania ochrony środowiska. Biorąc pod uwagę przyszłe unijne ograniczenia emisji NOX należy sądzić, że w przypadku kotłów pyłowych opalanych węglem brunatnym możliwe będzie, także w Polsce, zmniejszenie udziału NOX w spalinach poniżej 200 mg/m3 (6%O2), natomiast w przypadku kotłów pyłowych opalanych węglem kamiennym prawdopodobnie niezbędne okaże się użycie katalizatorów.

Obecnie coraz więcej uwagi poświęca się problemom związanym z negatywnymi skutkami związanymi ze stosowaniem niskoemisyjnych technik spalania - korozją, szlakowaniem oraz niedopałem. Intensywność tych zjawisk w dużym stopniu związana jest z rodzajem spalanego paliwa oraz przebiegu procesu spalania, a techniki niskoemisyjnego spalania, którym towarzyszy stopniowe spalanie, stanowią większe zagrożenie korozją niż tradycyjne techniki spalania.

NR 3 MARZEC 2003

Wpływ wykorzystania energii odnawialnej na wyczerpywanie naturalnych zasobów nieodnawialnych

Wykorzystanie energii odnawialnej ma na celu oszczędzanie naturalnych zasobów nieodnawialnych.

Nieodnawialne zasoby naturalne podlegają wyczerpywaniu w miarę ich wykorzystywania i można je oceniać w jednostkach masy, energii lub egzergii. Zasoby odnawialne powstają wciąż na nowo i w razie braku wykorzystania ulegają rozproszeniu, a więc ich egzergia jest w sposób ciągły niszczona i równocześnie w sposób ciągły odradza się(Egzergia jest tą częścią energii, która daje się przetworzyć w danym otoczeniu w każdą formę energii). Nie jest więc możliwe i logicznie poprawne porównywanie zasobów nie­odnawialnych z odnawialnymi.

Odnawialne źródła energii lub substancji można więc okreś­lić w jednostkach masy na rok oraz w jednostkach mocy energetycznej lub egzergetycznej.

W dalszej części artykułu opisywane są wpływy poszczególnych źródeł energii odnawialnej np. kolektorów słonecznych , elektrowni wiatrowych czy małych elektrowni wodnych. Dużo wzorów > wniosek oczywisty wykorzystanie energii odnawialnej zmniejsza wyczerpanie zasobów nieodnawialnych.

Spalanie i współspalanie biomasy - korzyści i zagrożenia

Współspalanie węgla z biomasą ma wiele zalet w porównaniu ze spalaniem tych paliw oddzielnie. W tym procesie uzyskuje się zwiększenie sprawności cieplnej w wyniku zmniejszenia strat niecałkowitego spalania.

W procesie współspalania węgla z biomasą redukcji emisji szkodliwych dla środowiska gazów (CO2, SO2, NO_x) towarzyszy równoczesne zwiększenie sprawności przetwarzania energii chemicznej węgla, zwłaszcza węgli trudno spalających się.

Do biomasy zalicza się zarówno produkty uboczne rolnictwa, przemysłu drzewnego i miejskiej gospodarki komunalnej (zrębki drzewne, odpady drewna kawałkowego, trociny), rolnictwa (słomy różnego rodzaju, wytłoczki itp.) oraz uprawy roślin szybko rosnących i traw (wierzba krzewiasta, malwa pensylwańska, róża itd.).

Węgiel i biomasa mają taki sam podstawowy skład pierwiastkowy. Różna jest natomiast zawartość głównych pierwiastków: węgla, wodoru, azotu, tlenu i siarki. Biomasa zawiera średnio czterokrotnie więcej tlenu w porównaniu do węgla energetycznego, dwukrotnie mniej węgla, a także mniej siarki, azotu i popiołu (5-10 razy mniej, w zależności od rodzaju biomasy). Konsekwencją tych właściwości jest wysoka zawartość części lotnych (65-80%) i wysoka reaktywność biomasy, co wymusza konieczność stosowania odpowiednich rozwiązań zabezpieczających ich jej efektywne energetyczne przetworzenie (zwłaszcza w przypadku spalania muszą one zapewnić warunki zupełnego spalania wydzielających się w krótkim czasie lotnych produktów rozkładu biomasy). Niekorzystną cechą biomasy jest jej wysoka i zmienna, w zależności od rodzaju biomasy i okresu sezonowania, zawartość wilgoci (od 10 do 60%). Skutkiem tej właściwości jest niższe ciepło spalania biomasy. Kolejną różnicą jest gęstość: od 100 kg/m³ dla słomy do 500 kg/m³ dla drewna i od 800 do 1330 kg/m³ dla węgla, co powoduje, iż koszty transportu jednostki energii chemicznej biomasy są dużo wyższe od węgla. Opłacalność energetycznego stosowania biomasy przy uwzględnieniu cen węgla (ok. 200 zł/tonę) preferuje lokalne jej wykorzystanie w rozproszonych źródłach wytwarzania energii i przy założeniu, że pozyskanie biomasy odbywa się w promieniu do 50 km (cena biomasy wynosi ok. 120-140 zł/ton).

W porównaniu do węgla biomasa charakteryzuje się dużo wyższą zawartością tlenków wapnia, potasu i fosforu, zmienną i czasem wysoką zawartością chloru, które mogą prowadzić do wzmożonej korozji oraz narastania agresywnych osadów kotle podczas bezpośredniego spalania. Większości tych problemów można uniknąć stosując współspalanie biomasy z węglem. Rozwiązanie to nie wymaga ponadto - w przeciwieństwie do energochemicznego przetwarzania samej biomasy - ponoszenia kosztów na budowę nowych instalacji.

Korzyści ekologiczne > Niezależnie od zastosowanej technologii spalania, dodatek biomasy do węgla powoduje znaczące zmniejszenie emisji dwutlenku siarki i tlenków azotu, odpowiedzialnych za występowanie zjawiska kwaśnych deszczów, a także zanieczyszczeń organicznych, w tym wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych. Zawarte w biomasie związki wapnia stanowią sorbent dla wydzielającego się w trakcie spalania węgla SO2. Dlatego możliwość redukcji siarki ma szczególne znaczenie w przypadku współspalania biomasy z węglami wysoko zasiarczonymi. Stopień redukcji emisji CO2, podstawowego gazu cieplarnianego, jest uzależniony od wielkości substytucji pierwiastka C zawartego w paliwie bazowym (węglu), zgodnie z zasadą, iż ilość CO2 pochłaniana przez biomasę w trakcie jej wzrostu jest równa ilości CO2 uwalnianej w trakcie jej spalania. Stopień redukcji zanieczyszczeń organicznych generalnie jest wyższy niż wynika to ilości dodanej biomasy. Uzyskanie takiego efektu wymaga optymalizacji udziału biomasy oraz parametrów procesu spalania, ponieważ w przeciwnym razie emisja zanieczyszczeń organicznych może wzrosnąć.

Stosowanie biomasy oznacza również powstrzymanie degradacji środowiska następującej w wyniku eksploatacji paliw kopalnych oraz deponowania w środowisku odpadów pochodzących z przemysłu wydobywczego. Przyczynia się też do ograniczenia procesów erozji gleby i zaburzeń stosunków wodnych. Ponadto dzięki uprawom roślin energetycznych zwiększa się ilość asymilowanych przez te rośliny zanieczyszczeń powietrza. Niezagospodarowanie biomasy groziłoby zwiększeniem emisji gazów cieplarnianych, m.in. metanu i CO2, które zostałyby uwolnione w procesach niezorganizowanej jej biodegradacji.

NR 2 LUTY 2003

Szanse rozwoju rynku pracy dzięki wykorzystaniu odnawialnych źródeł energii

Wnioski:

• Rynek pracy w energetyce odnawialnej dynamicznie się rozwija, a prognozy przewidują utrzymanie się tego trendu w długim okresie.

• Wykorzystanie odnawialnych źródeł energii tworzy więcej stanowisk pracy niż paliw kopalnych (od dwu- do pięciokrotnie wyższego zapotrzebowania na miejsca pracy według różnych źródeł) i rozszczepialnych (kilkunastokrotnie więcej stanowisk pracy) w przeliczeniu na jednostkę produkcji czy mocy zainstalowanej.

• Wpływ wykorzystania odnawialnych źródeł energii na rynek pracy zależy od wielu czynników takich jak: organizacja dotychczas funkcjonującego systemu zaopatrzenia w paliwa i energię, krajowe wydobycie lub import paliw kopalnych, tempo rozwoju energetyki odnawialnej.

• Wzrost liczby miejsc pracy, towarzyszący rozwojowi energetyki odnawialnej, jest większy przy krajowej produkcji urządzeń i technologii OZE (oraz ich imporcie).

• Zatrudnienie w różny sposób wzrasta przy wykorzystaniu poszczególnych źródeł energii odnawialnej, największy rozwój rynku pracy stymuluje energetyczne wykorzystanie biomasy dające zatrudnienie mieszkańcom obszarów wiejskich przy pozyskaniu biopaliw odpadowych, uprawach energetycznych oraz przygotowaniu biomasy do potrzeb instalacji energetycznych.

• Rozwój energetyki odnawialnej jest szczególnie korzystny dla rynku pracy w rolnictwie i na obszarach wiejskich, gdzie dostępność odnawialnych źródeł energii jest większa.

• Powstawanie stanowisk pracy na obszarach wiejskich daje możliwość poprawy ich szans rozwojowych (nowe źródła dochodów, lepsze zaopatrzenie w energię), pozwala też ograniczyć koszty związane z migracja, ludności wiejskiej do miast.

• Produkcja energii ze źródeł odnawialnych tworzy nowe stanowiska pracy głównie w małych i średnich przedsiębiorstwach.

• Potrzebne są badania zmian na rynku pracy w polskiej energetyce odnawialnej, zatrudnienia pośredniego związanego z jej rozwojem oraz utraty stanowisk pracy i przesunięć siły roboczej w innych gałęziach gospodarki.

---