Struktura JA

Regulacyjna teoria osobowości Reykowskiego nawiązuje do teorii poznawczych, ujmując osobowość jako system, którego podstawę egzystencji stanowi wymiana informacji z otoczeniem i ich przetwarzanie na informacje potrzebne do sprawnego działania w otoczeniu.

Składowe tego systemu to:

• mechanizmy popędowo-emocjonalne; jako wyłączny mechanizm regulacji zachowania występuje jedynie u bardzo małych dzieci lub w sytuacjach wyjątkowych, najczęściej patologicznych. Zwykle u dorosłych, zrównoważonych osób mechanizmy popęd.-emocjonalne podlegają silnemu wpływowi sieci wartości;

• sieć wartości - jej podstawową funkcją jest porządkowanie doświadczeń na subiektywnych skalach dobre—złe oraz ważne—nieważne. Sieć wartości ma zawsze indywidualny, subiektywny charakter. W toku rozwoju i socjalizacji dziecka na pierwotny, biologiczny oraz przypadkowy system wartości nałożony zostaje system społecznych reguł ważnych w środowisku w jakim wychowuje się dziecko. Powstaje bardzo silny system kontroli zachowania, wartościujący rzeczywistość i dążenia jednostki - u jednych jest on bardziej pierwotny, u innych bardziej prospołeczny a jeszcze u innych mający bardzo indywidualny charakter;

• sieć operacyjna - stanowi warunek poznawczej orientacji w otoczeniu, pozwala na trafne orientowanie się w otoczeniu, rozumienie zachodzących w świecie zależności, procesów i przemian, ich przewidywanie a także twórcze ujmowanie rzeczywistości, planowanie własnych działań sprawną ich realizację. Defekty funkcjonowania sieci poznawczej mają swoje istotne znaczenia dla jakości funkcjonowania jednostki.

• struktura Ja - kształtująca się w procesie doświadczania własnej osoby, jako podmiotu a równocześnie przedmiotu samopoznania. Informacje dotyczące stanu organizmu, przebiegu procesów umysłowych oraz emocjonalnych, informacje o wynikach własnych działań i opinie innych ludzi są rejestrowane przez jednostkę na równi z informacjami dotyczącymi zdarzeń zewnętrznych. Poprzez kumulację i integrację informacje te prowadzą z czasem do ukształtowania się struktury Ja - zaznaczającej się wraz z rozwojem mowy, a kończącej swój podstawowy rozwój wraz z osiągnięciem dojrzałości emocjonalno-społecznej.

Na strukturę Ja składają się:

- Poczucie tożsamości - czyli poczucie własnego istnienia, ciągłości, że jestem, że istnieję, oraz świadomość kim jestem. Poczucie tożsamości może być ujmowane zarówno w perspektywie osobistej jak i społecznej. Zawiera w swej treści poczucie odrębności od otoczenia, poczucie spójności i treści wewnętrznej. Istotą poczucia tożsamości jest świadomość własnej indywidualności i niepowtarzalności. Rozwój struktury Ja odbywa się w procesie indywiduacji przechodząc od utożsamiania własnej osoby z matką do wyodrębnienia Ja i różnicowania Ja od „my”. W trakcie różnorodnych relacji społecznych w toku procesów porównywania się z innymi następuje dookreślanie, różnicowanie i precyzowanie własnej tożsamości a także uznanie wielu obszarów Ja jako własnych. Dążenie do ochrony, jej podtrzymania, potwierdzania osiągniętego w toku rozwoju poczucia tożsamości stanowi podstawowy regulator zachowania człowieka.

- Poczucie kontroli - w tym także poczucie samokontroli. - zdolność rozróżniania informacji o skutkach własnej aktywności od informacji o skutkach działania innych oraz sił natury, przekonanie o możliwości wpływania na bieg zdarzeń staje się podstawą kształtowania się poczucia kontroli. Na poczucie kontroli składają się : poczucie bezpieczeństwa, czyli przekonanie o przewidywalności świata, oraz poczucie mocy - czyli przekonanie o możliwości osobistego wpływu na zdarzenia. Sprawowanie kontroli nad otoczeniem ma wartość nagradzającą, dzięki redukowaniu napięcia emocjonalnego. Niski poziom poczucia kontroli rodzi zwiększone zapotrzebowanie na informacje potwierdzające poczucie kontroli. W dążeniu do utrzymania poczucia kontroli i rzeczywistej kontroli wytwarza się swoisty typ mechanizmów przystosowawczych - mechanizmy manipulacyjne, których zasadniczym celem jest zdobywanie informacji potwierdzających poczucie kontroli a pośrednio także poczucie tożsamości i własnej wartości.

- Poczucie własnej wartości - powstaje dzięki procesom porównywania i odróżniania wartości własnej osoby od wartości innych osób, formowania się poczucia ważności własnej osoby i pozytywnego znaczenia - od ważności dla matki bliskich do autonomicznego poczucia wartości. Prawidłowo ukształtowaną strukturę Ja cechuje względnie stałe poczucie własnej wartości. Niedojrzałej strukturze Ja towarzyszy nieadekwatne - zaniżone lub zawyżone poczucie własnej wartości. Jest ono również bardzo niestabilne, łatwe do podważenia. Dążenie do utrzymania lub podnoszenia poczucia własnej wartości doznawania za wszelką cenę aprobaty społecznej staje się wówczas dominującym motywem zachowania.

Potrzeby Ja:

• dążenie ochrony i podwyższania własnej wartości;

• dążenie do kontroli własnej lub otoczenia (fizycznego i społecznego);

• potwierdzanie własnej tożsamości.

Potrzeby Ja są realizowane przez całe życie jednostki - u osób dojrzałych i zrównoważonych we względnej harmonii wszystkich subsystemów struktury Ja, oraz w zgodzie z normami społecznymi, potrzebami i dobrem innych ludzi, u niedojrzałych jednostek - często za wszelką cenę, bez uwzględniania racji wyższych, a nawet z ich naruszaniem.

Potrzeby Ja są tym silniejsze, żywotniejsze, aktywniej dominują zachowanie im mniej dojrzała jest struktura Ja, im mniej efektywne jest funkcjonowanie jej subsystemów.

Strukturę Ja może cechować większa lub mniejsza zwartość, spójność wewnętrzna. Dążenie do zwartości, niesprzeczności w zakresie koncepcji własnej osoby stanowi podstawę regulacji społecznego zachowania oraz dobrego przystosowania.

Wszelkie rozbieżności, sprzeczności w strukturze Ja są źródłem dysonansu poznawczego, silnych napięć, negatywnych emocji - uruchamiają działania naprawcze, zwykle na miarę dojrzałości i możliwości struktury Ja. Może być i tak, że rozbieżności w strukturze Ja budzić będą u jednostki silny lęk i wyzwalać silną obronność percepcyjną. Zniekształcony odbiór informacji zredukuje chwilowo dysonans lecz na dłuższą metę prowadzić będzie do zniekształcania doświadczenia i utrwalania rozbieżności między Ja realnym a Ja fasadowym. Tak więc wysoki poziom niezgodności w Ja prowadzi zazwyczaj do wzrostu aktywacji i silnego napięcia emocjonalnego, które pełni rolę pobudzająca i motywującą do przemian. Jednak nierozwiązane napięcie przeżywane w formie lęku i poczucia zagrożenia może sprzyjać różnym formom patologii aż do rozpadu i dezorganizacji osobowości.

Struktura Ja a spontaniczne zachowania agresywne.

Reakcje, zachowania agresywne mogą być stosunkowo łatwo wymodelowane, wyuczone we wczesnych stadiach rozwoju. Zawsze są jednak prymitywną, łatwo dostępną i stosunkowo ekonomiczną w wykonaniu formą rozwiązywania problemów własnego Ja, w porównaniu
z konstruktywnymi lecz bardziej złożonymi formami. Agresja ma tendencję do utrwalania się jako zachowanie obronno-adaptacyjne im skuteczniej i dłużej taka role pełni. Z biegiem czasu może wbudowywać się na stałe w automatyczne mechanizmy radzenia sobie i nabierać coraz większego znaczenia dla posługującej się agresja jednostki stając się swego rodzaju wartością samą w sobie.

Utrwalaniu się spontanicznej agresji sprzyjać mogą następujące okoliczności:

• wielkość zapotrzebowania na informacje potwierdzające, będąca funkcją niepewności co do własnej wartości i znaczenia oraz poczucia kontroli (zwykle w przypadku niedojrzałości struktury Ja)

• dysponowanie sprzyjającymi posługiwaniu się skuteczną agresją warunkami fizycznymi: siła, zręczność, wzrost, temperament itp.;

• ograniczona dostępność innych, bardziej konstruktywnych i społecznie aprobowanych sposobów rozwiązywania własnych problemów (np. silne napięcie emocjonalne)

Spontaniczna agresja może być wzbudzana na każdym poziomie struktury Ja:

Poczucie tożsamości - istotnym elementem w uruchamianiu zachowań agresywnych może być przekonanie o możliwości, zdolności i własnej gotowości do użycia siły, do brutalności
i bezwzględności. Można tu mówić o „skryptach” czy standardach agresywności rozpowszechnianych w niektórych rodzinach, środowiskach czy kulturach. Sprzeniewierzenie się standardom roli, najczęściej męskiej, okazanie się wrażliwym, miękkim, niezdolnym do przemocy - oznacza nie tylko utratę społecznego prestiżu ale przede wszystkim utratę tożsamości. Komentarze na temat agresywnego dziecka, etykietki, rozmowy na temat jego zachowania naznaczone bezradnością ale i swoistym podziwem, także i niektóre kary mogą tę tożsamość utrwalać, wzmacniać.

Poczucie kontroli - aktywność agresywna, jeśli jest skuteczna to w sposób szybki
i jednoznaczny dostarcza potwierdzenia własnej mocy, kompetencji, wpływu na sytuację. Akty agresji, destrukcji w sposób szybki, wyrazisty, a przy tym „dość tani” potwierdzają własna moc i kompetencję. Rozładowują przy tym negatywne emocje, niepokój, niwelują lęk
i poczucie bezradności. Źródłem satysfakcji agresora staje się możliwość i faktyczny wpływ na bieg zdarzeń, nawet, jeśli obiektywnie jest to wpływ negatywny, nieakceptowany, zły.

Poczucie własnej wartości - źródłem satysfakcji nie jest tu sam czyn agresywny lecz uzyskana w jej wyniku przewaga, wzrost własnej pozycji w układzie sił lub obniżenie pozycji przeciwnika.

Źródeł spontanicznej agresji można również upatrywać we własnościach sieci wartości.
Np. gdy w reprezentacjach wartości są usytuowane obiekty będące nośnikami negatywnych wartości, co czyni je preferowanym obiektem ataku w przypadku motywacji agresywnej wzbudzonej w innych instancjach regulacji
W niektórych określonych warunkach agresja lub jej skutki stanowią wartość dla jednostki (np. tylko dlatego, że ojciec nas lał wyrośliśmy na porządnych ludzi!...). Dzieje się tak zwłaszcza wtedy gdy człowiek przypisuje istotną wartość takim zachowaniom jak krzywdzenie innych, bicie, zabijanie, strzelanie, niszczenie nie jako środkom do celu ale jako zachowaniom samym w sobie. Gdy jego celem staje się samo „czynienie zła” - taką agresję nazywa się agresją destruktywną czyli wrogą.

OSOBOWOŚĆ

W ujęciu regulacyjnej teorii osobowości Reykowskiego

OSOBOWOŚĆ:
MECHANIZMY POPĘDOWO-EMOCJONALNE Dążenie do zaspokajania pierwotnych popędów, elementarnych potrzeb + temperament	SIEĆ WARTOŚCI Indywidualny system wartości powstały w wyniku złożenia się: pierwotnego, przypadkowego systemu wartości + systemu społecznych reguł ważnych w danym środowisku (socjalizacja)	SIEĆ OPERACYJNA: zdolności i predyspozycje wrodzone oraz ukształtowane, + doświadczenia, + system wiedzy oraz nabyte umiejętności	STRUKTURA JA:
						POCZUCIE TOŻSAMOŚCI poczucie własnego istnienia, + świadomość, kim się jest + identyfikacja z osobami znaczącymi oraz z pełnioną rolą	POCZUCIE KONTROLI zdolność do rozróżniania informacji o skutkach własnego działania od informacji o skutkach działania innych oraz natury + przekonanie, że ma się możliwość wpływania na bieg wydarzeń	POCZUCIE WŁASNEJ WARTOŚCI Powstałe dzięki: pierwszym relacjom z osobami znaczącymi (ważność i wartość dla matki) + procesom porównywania się z otoczeniem

---