Sartre był czołowym przedstawicielem egzystencjalizmu ateistycznego. Pod koniec życia odszedł od egzystencjalizmu i rozwinął własną wersję socjologii marksistowskiej.
Jego ostatnim znaczącym dziełem filozoficznym jest napisana w 1960 r. "Critique de la raison dialectique", w której starał się stworzyć syntezę egzystencjalizmu z marksizmem.
Jego współpracowniczką i towarzyszką życia była pisarka, feministka i filozof Simone de Beauvoir
Syn zawodowego oficera wojsk inżynieryjnych i matki, pochodzącej ze znanej rodziny intelektualistów z Alzacji (jej krewnym był Albert Schweitzer), Sartre zaraz po urodzeniu traci ojca i wychowywany jest przez same kobiety, które rozpieszczają go (to wytworzyło w nim wyraźny narcyzm i bezkrytyczną wiarę w swoje możliwości). Dziadek udziela mu podstaw wiedzy. Sartre wcześnie interesuje się literaturą i nauką.
W 1917 jego matka ponownie wychodzi za mąż, a Sartre zaczyna uczęszczać do liceum w La Rochelle; uzna później ten okres za "najgorszy w życiu" (ponieważ został wyrwany spod opieki adorujących go kobiet i utracił wyłączność do miłości matki).
W 1921 wraca pod opiekę matki do Paryża, gdzie uczęszcza do liceum Henryka IV. Tam odkrył w sobie wybitne zdolności przywódcze. Był wyjątkowo uzdolniony, ale jednocześnie lubił prowokować i szokować otoczenie. W tym czasie zaczął pisać pierwsze opowiadania satyryczne.
Podczas studiów w elitarnej École Normale Supérieure w Paryżu swoim pacyfistycznym skeczem w 1927 spowodował dymisję dyrektora. Czytał ponad 300 książek rocznie i pisał ogromne ilości piosenek, poematów, opowiadań i powieści.
Zbyt duża oryginalność spowodowała nieobronienie przez Sartre'a pracy doktorskiej z filozofii. Podczas przygotowań do powtórnego egzaminu poznał Simone de Beauvoir, w której zakochał się i nazywał swoją "konieczną miłością", co nie przeszkadzało mu w nawiązywaniu licznych związków z innymi kobietami.
W 1929 Sartre i de Beauvoir otrzymali doktoraty z filozofii (on- z pierwszą lokatą, ona- z drugą).
Po odbyciu obowiązkowej służby wojskowej Sartre zatrudnia się jako nauczyciel w Hawrze, chociaż nienawidził takiej pracy. Staje się jednak idolem uczniów. Potem pracuje w Instytucie Francuskim w Berlinie, gdzie poświęca się studiowaniu fenomenologii Husserl'a.
Pisarz
Pierwsza opublikowana w 1938 książka Sartre'a La Nausée (Mdłości), powieść filozoficzna i częściowo autobiograficzna, odniosła sukces. Przeniósł się do Neuilly-sur-Seine, gdzie napisał zbiór opowiadań le Mur (Mur).
Zmobilizowany w 1939 spędza bezczynny okres dziwnej wojny na pisaniu ogromnej ilości utworów (pisał po 12 godzin dziennie).
Podczas pierwszych walk w czerwcu 1940 dostał się do niewoli i osadzony był w obozie jenieckim w Niemczech, gdzie po raz pierwszy w życiu zaczyna odczuwać solidarność z innymi ludźmi; organizuje działalność kulturalną, pisze sztuki teatralne.
Dzięki fałszywemu zaświadczeniu lekarskiemu wychodzi na wolność w 1941 i przyjeżdża do Paryża. Włącza się w działalność ruchu oporu; tworzy organizację podziemną "Socjalizm i wolność". Pod koniec wojny został zwerbowany przez Alberta Camusa do innej organizacji konspiracyjnej "Walka". Pisze kolejne sztuki teatralne , m.in. Elektrę i Muchy.
Po wojnie zaczyna pisać artykuły do gazet (m.in. do "Le Figaro"), wyjeżdża do USA, gdzie przyjmowany był uroczyście jako bohater ruchu oporu.
Filozof-egzystencjalista
Dzięki założonej w 1945 gazecie filozoficzno-literackiej Les Temps modernes, Sartre stał się sławnym i popularnym pisarzem i filozofem. Organizuje słynne zebrania intelektualistów (m.in. Simone de Beauvoir, Maurice Merleau-Ponty i Raymond Aron) w paryskiej dzielnicy Saint Germain des Prés, podczas których propaguje egzystencjalizm (dzięki niemu stał się najpopularniejszym kierunkiem filozoficznym i "subkulturą" lat 40. i 50. XX w. z własnymi kawiarniami i muzyką jazzową).
Sartre stał się zwolennikiem marksizmu, ale sprzeciwiał się zdecydowanie z jednej strony: stalinizmowi, a z drugiej - kapitalizmowi. Piętnował wojnę w Indochinach, "imperializm" amerykański, gaullistów i ZSRR; domagał się Europy "neutralnej i socjalistycznej". Jednak próba utworzenia własnej partii politycznej skończyła się niepowodzeniem i Sartre zmuszony był zbliżyć się do Francuskiej Partii Komunistycznej.
Działacz polityczny
Razem z komunistami protestował przeciwko wojnie w Korei i uczestniczył w światowych kongresach pokoju, organizowanych przez władze ZSRR. Porzucił krytykę stalinizmu, napisał dramat Niekrasow, który potępiał prasę antykomunistyczną.
Brutalne zdławienie przez wojska radzieckie Powstania węgierskiego w 1956 powoduje jego zerwanie z partią komunistyczną.
Aktywnie popierał walkę narodowowyzwoleńczą w Algierii i w 1962 organizacja terrorystyczna OAS podłożyła bombę pod jego dom, jednak wybuch nastąpił podczas nieobecności Sartre'a.
Początkowo popierał rewolucję kubańską, jednak później zaczął krytykować nadużycia Fidela Castro.
Laureat Nagrody Nobla
W latach 60. Sartre starał się pogodzić egzystencjalizm z marksizmem w dziele Krytyka dialektycznego rozumu. Wycofuje się powoli z aktywnej dyskusji filozoficznej z nowym kierunkiem - strukturalizmem; pisze książki analizujące XIX wiek i twórczość literacką Flaubert'a. Podupadał na zdrowiu z powodu nałogowego zażywania amfetaminy i nadużywania alkoholu.
W 1964 głośna stała się jego odmowa przyjęcia literackiej nagrody Nobla za autobiograficzną powieść Słowa (Les Mots). Sartre uzasadnił tę decyzję tym, że żaden człowiek nie powinien być "uwieczniony" za życia. Tak samo odmówił przyjęcia Legii Honorowej i profesury w Collège de France. Te zaszczyty, zdaniem Sartre'a, "ograniczyłyby jego wolność".
Przyłączył się do protestów młodzieży, studentów i intelektualistów w maju 1968 w Paryżu: agitował, organizował demonstracje, dyskutował z robotnikami i studentami. Protestował przeciwko prezydenturze Charles de Gaulle'a i przeciwko interwencji radzieckiej w Czechosłowacji.
Aktywista lat 70.
Popierał studencki ruch maoistyczny, oraz różne organizacje lewicowe i feministyczne. W 1973 założył dziennik "Libération".
Chociaż popierał istnienie państwa Izrael (w 1976 jedyny raz w życiu zgodził się przyjąć doktorat "honoris causa" Uniwersytetu w Jerozolimie), to zawsze bronił sprawy Palestyńczyków i dążył do zawarcia pokoju między Izraelczykami i Arabami.
W 1972 wylew krwi do mózgu pozbawił Sartre'a wzroku, ale nie zahamował jego działalności: dalej dyktował książki, artykuły, prowadził debaty, interweniował (m.in. w sprawie przywódcy Frakcji Czerwonej Armii Andreasa Baadera). Apelował o uwolnienie dysydentów z ZSRR. W 1979 prosił prezydenta Francji o przyjęcie uciekinierów z Wietnamu, tzw. boat people.
W wieku 75 lat Sartre umarł na obrzęk płuc. Przed śmiercią poprosił o spowiedź, mimo że całe życie walczył z religią. Jego pogrzeb na cmentarzu Montparnasse w Paryżu zgromadził ponad 50.000 ludzi.
Zarys poglądów
Egzystencjalizm - kierunek filozoficzny, którego początki sięgają lat 40. XIX wieku. Impuls do jego rozwoju dał Soren Kierkegaard. Nawrót do jego filozofii dokonał się w latach 1920-30 a jego teoretykami stali się Heidegger, Jaspers, Marcel i sam Sartre. Według egzystencjalizmu - egzystencja poprzedza esencję, człowiek zaś ponosi pełną odpowiedzialność za własne czyny, co może w nim wywoływać poczucie samotności, zagubienia i zagrożenia w świecie, lęku przed śmiercią...
Najsłynniejsze dzieło Sartre`a "L'être et le néant" - "Byt i nicość" zostało opublikowane w 1943 r. Na pierwszej stronie Sartre określił je jako "zarys ontologii fenomenologicznej". Fenomenologia jest badaniem sposobu, w jaki rzeczy pojawiają się lub są obecne w świadomości. Fenomenologia nie jest jednak tylko prostym rejestrowaniem treści świadomości - bada ona jej struktury. Ontologia natomiast, stara się przede wszystkim odpowiedzieć na pytanie: co jest, jakie rodzaje rzeczy składają się na wszechświat. Ontologia fenomenologiczna bada więc związki między faktami w świecie i naszą ich świadomością.
Podstawowe pytanie Sartre`a brzmiało "Co to znaczy być istotą ludzką?". Jego odpowiedź jest zawarta już w samym tytule "Bytu i Nicości". Rzeczywistość ludzka składa się bowiem z dwu sposobów istnienia - bytu i nicości, zarówno bycia jak i niebycia. Istota ludzka istnieje jednocześnie jako byt-w-sobie ; rzecz lub podmiot i jako byt-dla-siebie czyli świadomość, będąca niebytem, niebędąca więc tą rzeczą, której jest świadoma. Sartre opisuje egzystencję bytu-w-sobie (czyli zjawiska lub rzeczy) jako "nieprzenikliwą dla samej siebie (...) dlatego że jest ona wypełniona samą sobą". Rzecz nie ma aspektów wewnętrznych i zewnętrznych - po prostu istnieje. Bytowi-dla-siebie, czyli świadomości nie przysługuje pełnia egzystencji, jest ona niebytem.
W powieści "Mdłości" Sartre zmusza czytelnika do uświadomienia sobie nieodpartej obecności i masywności rzeczy. Bohater - Antoine Roquetin w kolejnych epizodach z przerażeniem zdaje sobie sprawę, że jego doświadczenie jest zaburzone (stojąc na plaży podnosi kamień, którego uporczywe, przygniatające istnienie przeraża go). Opisując mdłości Roquetina - Sartre próbuje wywołać w nas odczucie nazywane przypadkowością istnienia. Gdyby spróbować zdefiniować istnienie, zasadniczą rzeczą, jaką należałoby powiedzieć, jest to, że "coś" przypadkiem jest. Nie ma nic, co poprzedzałoby istnienie i było jego przyczyną. Przypadkowość stanowi sedno rzeczy. Możemy dostrzec absurdalność przypadkowości - niewyjaśnionego istnienia każdej rzeczy, niedorzeczność, że istnienie świata nie ma żadnego sensu. Rodzi się więc pragnienie, by byt-dla-siebie istniał pełnym bytem rzeczy istniejącej, ale był też pozbawiony przypadkowości i przerw świadomości. Nie jest to możliwe. Świadomość nigdy nie może stać się bytem, a jednocześnie pozostać świadomością. Te dwa rodzaje istnienia są odrębne.
Będąc w istocie nicością - świadomość pragnie być "efektywnie zaangażowana w świat przyszły" i właśnie na tym polega nasza ludzka wolność. Wolność też jest nicością, a doświadczamy jej gdy stajemy się świadomi, czym nie jesteśmy, i gdy dzięki temu możemy wybrać, czym będziemy w przyszłości. Ponieważ nasza wolność jest nicością, nie dokonujemy wyborów na podstawie rzeczy, są one wyborami wartości i znaczeń. Aby wykonać jakąś czynność musimy wycofać się z naszego uczestnictwa w świecie, by zastanowić się, co nie istnieje - tę pustkę właśnie wypełnić możemy działaniem. Sartre uważa, że wybór działania jest wyborem nas samych, nie istnienia. Trzeba istnieć, żeby wybierać. Wybieramy natomiast swoją esencję - konkretny sposób przyszłego istnienia.
ISTNIENIE WYPRZEDZA ISTOTĘ I SPRAWUJE NAD NIĄ ZWIERZCHNICTWO. Jesteśmy w świecie jako rzecz i świadomość. Musimy stale "się" wybierać, zaprzeczając temu, czym jesteśmy, przenosząc to w przyszłość i wybierając siebie w przyszłości inaczej. Świadomie wybieramy siebie od nowa jako byt, który widzi czym był i kieruje się ku bytowi, którym jeszcze nie jest. Sartre nazwał to decyzją radykalną.
Psychoanaliza egzystencjalna - zmierza do zrozumienia podstawowego wyboru jednostki. Jej celem jest uświadomienie człowiekowi znaczenia jego wyboru, by mógł go zmienić, jeśli tego zapragnie. Sartre odrzuca ideę podświadomości, gdyż dla niego wybór jest tożsamy ze świadomością. Chodzi o to, że człowiek istnieje takim, jakim jest i nie ma innej przyczyny niż ta, że takim się wybrał.
Zła wiara - ma wiele postaci (kalka, stereotyp). Człowiek przygnieciony odpowiedzialnością wyboru znaczenia i wartości dla swego życia - znajduje ucieczkę w przyjmowaniu gotowych ról dających mu znaczenie, którego nie musi sam tworzyć. Zamiast żyć jak podmiot, który doświadcza swej wolności, żyje jak przedmiot pełniący określoną funkcję. Innym razem człowiek chce zaprzeczyć temu, czym aktualnie jest (np. gdy jest niewolnikiem nałogu) podejmując jakieś zobowiązanie, ale nie dotrzymuje go. Oszukuje więc sam siebie. Dla Sartre'a żyć w złej wierze to odwracać się od swojej wolności i tworzenia własnego znaczenia.
Sartre twierdził również, że odwracamy się od wolności by uniknąć towarzyszącej jej udręki. Udrękę odczuwamy dlatego, że tam gdzie nic nie warunkuje wyboru - wszystko jest możliwe (np. to, że spacerując po skalnym występie - rzucimy się w przepaść bez żadnej wyraźnej przyczyny). Udręka i smutek nie są jednak konieczną konsekwencją wolności, może ona być źródłem radości i odwagi. Jak stwierdził - żadna doktryna nie jest bardziej optymistyczna - przeznaczenie człowieka powierzono jemu samemu.
1
