Charakterystyka i ocena procesów funkcjonowania
Rynku wewnętrznego (Jednolity Rynek Europejski)
Unii Europejskiej w kontekście potencjalnych szans i zagrożeń wejścia Polski do Unii Europejskiej
Wprowadzenie
W ostatniej dekadzie XX wieku w całej Europie dokonały się wręcz przełomowe zmiany. Celem stworzenia Wspólnoty Europejskiej jest zdynamizowanie rozwoju gospodarczego tych państw poprzez likwidację barier dzielących Europę oraz utworzenie wspólnego rynku i unii gospodarczo-walutowej.
Budowa wspólnego rynku miała przebiegać w dwóch etapach. W pierwszym miała powstać unia celna umożliwiająca swobodny przepływ towarów i usług, natomiast etap drugi miał doprowadzić do swobodnej alokacji zasobów pracy i kapitałów.
Jednolity Rynek Wewnętrzny jest pochodną wielu czynników, lecz przede wszystkim postępu technicznego oraz rozwoju automatyzacji, robotyzacji, motoryzacji i telekomunikacji, a także działań opartych na rachunku ekonomicznym, a nie na intuicjach lub narodowych, regionalnych bądź środowiskowych tradycjach i uprzedzeniach.
Założyciele EWG w preambule traktatu o jej utworzeniu stwierdzają:
„... zdecydowani zapewnić rozwój społeczny i gospodarczy swoich państw... potwierdzający, że podstawowym celem ich wysiłków jest stała poprawa warunków życia i pracy narodów, uznający, że usunięcie istniejących przeszkód wymaga zgodnego działania w kierunku zapewnienia stałego rozwoju, równowagi w handlu i uczciwej konkurencji...”-
uzgodnili, że działalność Wspólnoty będzie obejmowała:
zniesienie opłat celnych, kwotowych ograniczeń handlu zagranicznym oraz innych barier handlowych między krajami członkowskimi;
ustanowienie wspólnej taryfy celnej i wspólnej polityki handlowej wobec państw nie stowarzyszonych w EWG;
likwidacje barier w zakresie przepływu osób, usług i kapitału między krajami członkowskimi, co wyznaczało już perspektywy przejścia do wyższego stopnia integracji gospodarczej-wspólnego rynku;
ustanowienie wspólnej polityki rolnej;
wprowadzenie wspólnej polityki transportowej;
ustanowienie ochrony wolnej konkurencji na obszarze Wspólnoty;
stworzenie systemu współdziałania i ustalenie zasad umożliwiających krajom członkowskim koordynację polityki gospodarczej;
dostosowanie ustawodawstwa krajów zrzeszonych w EWG odpowiednio do potrzeb wspólnego rynku;
utworzenie Europejskiego Funduszu Socjalnego, którego celem było stworzenie warunków sprzyjających zwiększeniu zatrudnienia i poprawie warunków życia ludności Wspólnoty;
stworzenie Europejskiego Banku Inwestycyjnego w celu finansowania różnych przedsięwzięć gospodarczych prowadzonych w krajach zrzeszonych w EWG;
stworzenie warunków do stowarzyszenia z dawnymi koloniami krajów członkowskich w celu zwiększenia wymiany handlowej i osiągnięcia wspólnego wpływu na pobudzenie ich rozwoju gospodarczego i społecznego.
Stowarzyszenie Polski ze Wspólnotą
Układ stowarzyszeniowy, którego pełna nazwa brzmi: Układ Europejski Ustanawiający Stowarzyszenie między Rzeczpospolitą Polską z jednej strony, a Wspólnotami Europejskimi i ich Państwami Członkowskimi z drugiej strony, podpisany został
16 grudnia 1991 r., ratyfikowany przez Sejm w lipcu 1992 r. (na XIX sesji). Po zatwierdzeniu go przez Parlament Europejski i ratyfikowaniu przez parlamenty państw członkowskich Wspólnoty, wszedł w życie 1 lutego 1994 r. W kwietniu 1994 r. Polska złożyła formalny wniosek o przyjęcie do Unii Europejskiej w charakterze pełnego członka.
Celem stowarzyszenia, poza utworzeniem strefy wolnego handlu, jest pełne członkostwo Polski we Wspólnocie. W preambule Układu podkreślono fakt „ że końcowym celem Polski jest członkostwo we Wspólnocie, a Stowarzyszenie, zdaniem stron, pomoże Polsce osiągnąć ten cel”
Główne założenia Układu Europejskiego
Uregulowania, które mają bezpośredni wpływ na szanse i zagrożenia naszych pozycji na JRE zawarte są w „ części III - Swobodny przepływ towarów ”, „ części IV - Przepływ pracowników, zakładanie przedsiębiorstw, świadczenie usług” oraz „ części V - Płatności, kapitał, konkurencja i inne postanowienia dotyczące gospodarki, zbliżenie przepisów prawnych”.
W art. 1 Układu Europejskiego określającym jego cele - dwa z nich mają znaczenie podstawowe; są to:
popieranie rozwoju handlu i harmonijnych stosunków gospodarczych,
stworzenie właściwych ram dla stopniowej integracji Polski ze wspólnotą.
Dalsze trzy: ustanowienie ram dla dialogu politycznego, podstawy pomocy
finansowej i technicznej WE dla Polski oraz popieranie współpracy w dziedzinie kultury - mają znaczenie uzupełniające. Oddaje to istotę rzeczy ponieważ handel wraz z towarzyszącymi mu usługami i szeroko rozumiana współpraca gospodarcza, są współcześnie głównymi formami współdziałania państw w ramach gospodarki światowej.
Szanse i zagrożenia Polskich interesów gospodarczych we Wspólnocie
W ujęciu makroekonomicznym
Przewodniczący Parlamentu Europejskiego K. Hansch widzi ogromne korzyści w stworzeniu stabilnej i bezpiecznej strefy, wolnej od konfliktów i rozciągającej się na cały kontynent. W przypadku niepowodzenia tego przedsięwzięcia: „ Zaleje nas fala międzynarodowej przestępczości, przemytu narkotyków i nielegalnej imigracji, zagrażająca bezpieczeństwu, stabilności, w dalszej perspektywie samej demokracji w państwach członkowskich”. Fiasko tego rodzaju doprowadziłoby - zdaniem k. Hanscha - do, być może nieodwracalnego rozłamu Unii. Poza tym kto zarabia więcej na handlu i współpracy gospodarczej, jak to ma miejsce w stosunkach Unii z Polską, traci więcej w przypadku stagnacji lub spadku obrotów.
Niezbędne jest stworzenie odpowiednich mechanizmów i instrumentów zapewniających prowadzenie polityki stabilizującej- zdaniem niektórych obserwatorów. Chodzi konkretnie o trzy obszary szczególnie istotne dla płynnego funkcjonowania polityki fiskalnej i monetarnej, zgodnie z zasadami i celami UE, a mianowicie o finanse publiczne, sektor finansowy i instrumenty polityki monetarnej oraz o mechanizmy regulujące kursy walutowe i ograniczenia związane z bilansem płatniczym. W szczególności zbyt duża część centralnego budżetu przeznaczana jest ciągle w krajach postsocjalistycznych na pokrywanie wydatków publicznych (na transport, energię, budownictwo mieszkaniowe, służbę zdrowia, oświatę, subsydia dla przemysłu); zmian wymagają takie elementy sektora finansowego, jak administracyjna kontrola wskaźników monetarnych, subsydiowanie kredytów, finansowanie deficytu budżetowego, manipulowanie kursami walutowymi.
Dostęp do JRE Polska ma ciągle ograniczony; sprzedając tam towary o niskich i najniższych wskaźnikach przetwarzania - surowce, materiały, wyroby standardowe, produkty rolnicze, a więc po niskich stosunkowo cenach - nie realizujemy korzyści strukturalnych, bądź też osiągamy je w sporadycznych tylko przypadkach.
Po wejściu Układu Europejskiego w życie ograniczenia w dostępie polskich towarów do JRE zostają stopniowo znoszone. Zwiększy się tym samym możliwość ich sprzedaży. Do Polski napłynie obcy kapitał, zmodernizujemy gospodarkę narodową, zmienimy strukturę produkcji na bardziej dostosowaną do potrzeb rynków światowych, zwiększymy korzyści z tytułu poprawienia wskaźnika przetworzenia naszych wyrobów i podniesienia skali produkcji. W ten sposób mamy szanse na powiększenie ogólnej sumy korzyści realizowanych na JRE.
Możliwy jest również scenariusz niepomyślny. Otwarcie JRE dla naszych towarów nie będzie takie na jakie liczymy. W eksporcie towarów, w których mamy przewagi komparatywne, Unia stosuje więcej przeszkód niż preferencji. Obcy kapitał nie napłynie w takich ilościach, aby zdecydowanie wpłynąć na zmianę i unowocześnienie naszej struktury gospodarczej, co nie jest oczywiste, ponieważ będzie to zależało od tego, czy uda się wreszcie zapewnić w naszym kraju stabilność polityczną. Właśnie zasoby kapitałowe okażą się niewystarczające, osiągnięcia nauki i techniki polskiej nie sprostają współczesnym wyzwaniom. Ochrona zewnętrzna naszego rynku przed konkurencją zagraniczną okaże się nieskuteczna. Wówczas nie tylko nie poprawimy swoich pozycji na JRE, ale stracimy już zdobyte.
Rozważania pesymistycznego scenariusza jest o tyle uzasadnione, że procesy, o których mowa przebiegają w bardzo niekorzystnych warunkach:
transformacji systemu z nakazowo-rozdzielczego w rynkowy,
konieczności zmiany i unowocześnienia tak struktury, jak i infrastruktury gospodarczej oraz dostosowania ich do bardzo wymagających rynków zachodnioeuropejskich,
nadmiernego zadłużenia kraju,
wyczerpania się prostych rezerw rozwijania eksportu,
brak przedsiębiorczości związanego zarówno z nieuregulowaniem stosunków własnościowych w Polsce, jak i brakiem tradycji w zakresie szkolenia menedżerskiego,
Już każdy z tych czynników wzięty oddzielnie stanowi poważne lub bardzo poważne utrudnienia w rozwoju naszego kraju, a cóż dopiero, gdy występują jednocześnie - razem.
Opinie związane z podpisaniem przez Polskę Układu o stowarzyszeniu są często krańcowo zróżnicowane. Optymiści liczą na sukces, na pomoc Wspólnoty, na siły kreatywne tkwiące w gospodarce rynkowej i obrotności Polaków; pesymiści wskazują na narastanie bardzo niekorzystnych zjawisk jak: ustalenie dopływu nowoczesnych technologii z Zachodu, spadek inwestycji w kraju, regres w rozwoju nauki i techniki w Polsce itp. W rzeczywistości, szanse Polski w UE w ujęciu makroekonomicznym zależą od spełnienia następujących podstawowych warunków:
od intensywności inwestycji w kapitał ludzki,
od wielkości i tempa inwestycji w kapitał rzeczowy, rozwój i transfer technologii, know-how,
od specjalistycznego kształcenia menedżerskiego,
Uchybienie któremukolwiek z tych warunków działa na rzecz zagrożeń naszych interesów na JRE.
Szanse i zagrożenia Przemysłu
Po okresie realnego sojcalizmu Polska odziedziczyła wadliwą strukturę przemysłu, charakterystyczną dla gospodarki „ źle rozwiniętej”. W latach 1990-1995 nastąpiło uwstecznienie naszego eksportu. Sprowadza się to do załamania lub wyeliminowania gałęzi technologicznie zaawansowanych bądź to na skutek utraty rynków wschodnich, bądź też wzmożonej konkurencji importu lepszych i tańszych wyrobów o wysokich i najwyższych wskaźnikach przetworzenia z UE. W związku z tym zmuszeni jesteśmy eksportować produkty, wprawdzie zgodnie z zasadą korzyści komparatywnych, ale w rejestrze pozbawionym korzyści strukturalnych, co wyraża się w osiąganiu niższych sum korzyści globalnych realizowanych poprzez handel w porównaniu z naszymi partnerami z UE.
Do wspólnoty wywozimy więc głównie surowce, materiały i wyroby pracochłonne, a przywozimy produkty wysoko przetworzone.
Jeżeli chodzi o wyższych wskaźnikach przetworzenia, to w Polskim wywozie do UE duże znaczenie mają tzw. sektory wrażliwe. W większej mierze wywarła na to wpływ unijna ochrona rynków „ wrażliwych”. Ponad ¾ naszego wywozu do UE stanowi 20 produktów o najniższych i niskich wskaźnikach przetworzenia, w tym takie wyroby wrażliwe, jak żelazo i stal, odzież i dodatki odzieżowe, obuwie i inne.
W wyrobach zaliczanych do kategorii przemysłowych dominują produkty standardowe o niskich wskaźnikach przetworzenia. W sumie elastyczność dochodowa popytu Wspólnoty na nasze towary jest niska. Ogranicza to możliwość przyspieszenia dynamiki eksportu i zwiększenia korzyści komparatywnych z tytułu wyższego udziału wyrobów wysoko przetworzonych, a więc droższych.
Tak więc na rynku wyrobów przemysłowych Wspólnoty, stanowiącym dla nas najwyższy, choć nie w pełni wykorzystywany segment przedsiębiorczości, napotykamy na konkurencję m.in. krajów daleko lepiej sytuowanych, bo chronionych wspólną taryfą celną. Podwyższenie standardów i wymogów jakościowych na Jednolitym Rynku Europejskim będzie działało podobnie. Niemniej jednak wydaje się, że niektóre branże i grupy towarowe mają w UE, z punktu widzenia technicznego, a zwłaszcza kadrowego, pewne szanse. Przykładowo można tu wymienić środki automatyki, informatyki, aparaturę pomiarową i przyrządy optyczne. W drugiej kolejności plasują się: łożyska, narzędzia metalowe, zmechanizowany sprzęt gospodarstwa domowego, urządzenia elektro-energetyczne, elektryczne źródła światła, farby i lakiery, wyroby z jedwabiu, dziewiarskie i pończosznicze, szkło gospodarcze, porcelana. Wiele z tych wyrobów zalicza się do grupy wysoko przetworzonych.
Szanse i zagrożenia rolnictwa
Jak wiadomo rolnictwo jest szczególnie „ wrażliwym” działem gospodarki, a polityka rolna jest przedmiotem wielu sporów i kontrowersji między krajami członkowskimi. Pojawienie się potencjalnych konkurentów budzi zawsze szereg protestów silnego lobby rolniczego.
Sytuacja polskiego rolnictwa w jego potencjalnym skonfrontowaniu ze Wspólnotą określa więc z jednej strony wewnętrzna polityka rolna państwa, kondycja konkurencyjna, efektywność, struktura, atrakcyjność oferty oraz z drugiej strony sztywne reguły obowiązujące we Wspólnocie.
Jedyną szansą polskiego rolnictwa jest jego restrukturyzacja i wzrost efektywności oraz specjalizacja w kierunku rolnictwa ekologicznego-tzn. produkcji tzw. zdrowej żywności. Jest to o tyle bardziej istotne, że asortyment oferty polskiej nie odbiega od możliwości produkcyjnych realizowanych we Wspólnocie a o szczególnym preferowaniu produkcji w oparciu o metody naturalne mówi art.20 p.5 Umowy o Stowarzyszeniu.
Umowa o Stowarzyszeniu potęguje szanse polskiej gospodarki. Wynika to z następujących faktów:
1.Zakłada ona ujednolicenie wielu przepisów prawa cywilnego oraz przystosowanie ich do reguł obowiązujących we Wspólnocie. W tym sensie „usztywnia” ona te reguły i uniemożliwia ich szybkie, uzasadnione krótkookresowymi i koniunkturalnymi względami zmiany. Dzięki temu stwarza stabilne i długofalowe podstawy prawne funkcjonowania gospodarki. Przedsiębiorcy, bankowcy nie muszą się obawiać nieuzasadnionych i z ich punktu widzenia trudnych do przewidzenia korekt w przepisach.
2.Umowa wymusza pewne zamiany, według założonego z góry planu. Określa więc jasno cele i metody działań - może przyspieszyć urynkowienie gospodarki.
3.Umowa zakłada pomoc dla Polski, w ramach specjalnych programów. Właściwe wykorzystanie funduszy może przyspieszyć w Polsce restrukturyzację gospodarki, przyspieszyć postęp techniczny, stworzyć bariery uniemożliwiające dalszą dewastacje środowiska naturalnego.
4.Znalezienie się Polski na „orbicie” EWG stwarza większe zainteresowanie naszym rynkiem wśród wysoko rozwiniętych krajów - spodziewać się można większego napływu kapitału i zakładania przedsiębiorstw w Polsce.
Strefa bezpieczeństwa wewnętrznego
Zasada wolnego przemieszczania się osób jest dla większości obywateli europejskich szansą osobistą i zawodową. Ale rządy dbające o bezpieczeństwo, którego pragną również obywatele, uzupełniły rozporządzenia dotyczące swobody poruszania się o przepisy mające zapewnić bezpieczeństwo publiczne na terytorium Wspólnoty i ochronę granic zewnętrznych.
Współpraca w zakresie spraw wewnętrznych i sprawiedliwości ( tytuł VI Traktatu o Unii Europejskiej ) obejmuje głównie cztery działy:
1.uzgodnienie prawa azylowego;
2.uregulowanie na szczeblu Unii przepisów o imigracji obywateli państw trzecich;
3.współpraca policyjna w celu skutecznego zwalczania przestępczości ponadgranicznej;
4.wypracowanie umów o współpracy w zakresie prawa cywilnego i prawa karnego;.
Nowe rozporządzenia Traktatu regulujące współpracę w dziedzinie sprawiedliwości i spraw wewnętrznych powinny znieść przeszkody w swobodnym przepływie osób.
Postanowienia Umowy dotyczące zakładania przedsiębiorstw a szanse Polski
Problem zakładania przedsiębiorstw na obszarze kraju partnerskiego przez obywateli i spółki pochodzące z drugiego kraju jest regulowany przez art. 45-55 Umowy.
Umowa przewiduje kilka postanowień i zasad:
1. Zasadę równego traktowania obywateli i przedsiębiorstw z kraju partnerskiego z obywatelami i przedsiębiorstwami kraju na terenie którego przedsiębiorstwo jest zakładane.
2. Zasadę wzajemności, a więc gwarantowanie przez Wspólnotę swobody otwierania przedsiębiorstw przez obywateli i spółki polskie oraz równocześnie tworzenie przez Polskę możliwości zakładania przedsiębiorstw przez obywateli i spółki z krajów Wspólnoty.
3. Zasadę asymetrii na korzyść Polski.
Wspólnota zagwarantuje w pełni zakładanie przedsiębiorstw przez obywateli i spółki polskie w momencie wejścia w życie Umowy, natomiast Polska będzie wprowadzała to prawo stopniowo w 10-letnim kresie przejściowym zgodnie z przyjętymi w art.45 kalendarium.
4. Klauzula bezpieczeństwa na korzyść Polski.
- okres przejściowy może zostać wydłużony przez Radę Stowarzyszenia na życzenie strony polskiej
- przepisy o swobodzie zakładania przedsiębiorstw nie obejmują kupna i sprzedaży bogactw naturalnych, terenów rolniczych i lasów
- Polska może być zwolniona z obowiązku zapewnienia swobody zakładania przedsiębiorstw obywatelom i spółką Wspólnoty w przypadku: gałęzi przechodzących restrukturyzację, gałęzi borykających się z trudnościami prowadzącymi do poważnych problemów społecznych, gałęzi w których następuje drastyczny spadek udziału firm polskich, gałęzi nowotworzących się w Polsce.
Zwolnienie to jednak nie powinno przekraczać 2 lat.
5. Dodatkowe koncesje na rzecz Wspólnoty. Szczególne traktowanie firm
działających na terenie Polski. Spółki te otrzymują w momencie wejścia w życie Umowy prawo do zakupu, użytkowania, wynajmu i sprzedaży nieruchomości oraz prawo do leasingu zasobów naturalnych, gruntów rolnych i lasów, jeśli jest to niezbędne do prowadzenia działalności gospodarczej.
6. Konieczność dostosowań prawnych. Umowa zobowiązuje Polskę do dokonania
Niezbędnych zmian w ustawodawstwie i przepisach w terminie nie przekraczającym
5 lat.
7. Ochrona krajowego rynku pracy.
Prawo zakładania przedsiębiorstw Wspólnoty na terenie Polski nie daje pracownikom krajów Wspólnoty możliwości dostępu do polskiego rynku pracy. Natomiast przedsiębiorstwa zagraniczne będą zatrudniały polskich pracowników w oparciu o polskie ustawodawstwo pracy.
Zakładanie przedsiębiorstw Wspólnoty na terenie Polski stwarza duże możliwości dla naszej gospodarki, gdyż:
1. Sprzyja napływowi kapitału zagranicznego, który jest niezbędny dla pobudzenia polskiego przemysłu.
2. Umożliwia tworzenie nowych miejsc pracy, jeśli wzrośnie liczba firm funkcjonujących na polskim rynku.
3. Przenosi na polski rynek doświadczenie zachodnie w zakresie zarządzania, marketingu i organizacji przedsiębiorstw.
4. Pobudza konkurencję.
5. Dzięki zasadzie wzajemności otwiera przed Polską możliwość zakładania przedsiębiorstw na rynku Wspólnoty.
6. Klauzule bezpieczeństwa stwarzają możliwość ograniczenia swobody zakładania przedsiębiorstw, jeśli zagraża to żywotnym interesom polskiej gospodarki.
7. Wymusza dostosowanie w dziedzinie ustawodawstwa polskiego i stanowi pewną gwarancję, że nowe rozwiązania prawne podążą za sprawdzonymi wzorcami europejskimi.
8. Stanowi krok w kierunku „ europeizacji” Polski przez tworzenie wspólnych przedsięwzięć, zagraniczne inwestycje, rozwój europejskiego managementu i europejskiej tożsamości.
Swoboda otwierania zagranicznych przedsiębiorstw może jednak zagrozić interesom słabszych polskich firm, które nie posiadają umiejętności działania na konkurencyjnym rynku.
Głosy społeczeństwa polskiego
Gra toczy się o to, czy mamy kontynuować tradycje Kongresu Wiedeńskiego, Traktatu Wersalskiego, Konferencji Jałtańskiej czy Poczdamskiej, a więc „wszystko o nas bez nas”, czy też należy złamać tę tradycje i sprawić, że faktycznie i praktycznie obowiązywała zasada „nic o nas bez nas”. I w tym właśnie celu należy przystąpić do UE, gdyż jest to jedyny sposób na autentyczne zabieganie o polski interes narodowy w miejscu, gdzie zapadają decyzje o losach Europy.
Najważniejszym argumentem przeciw jest zależność polityczna. Stracimy istotną część swobodnego decydowania o niektórych strefach życia głównie gospodarczego. Istnieje ryzyko, że nie będziemy traktowani jak równi partnerzy (obowiązują przepisy przewidują, że każde państwo członkowskie ma jednego przedstawiciela w Komisji, a tym czasem Francja i Niemcy wprowadziły już po trzech bez zmiany traktatu). Kraje członkowskie i kandydyjące powinny brać pod uwagę fakt, że choć wszyscy od zawsze jesteśmy w Europie, to jednak nasze kultury i historia dzielą nas i te różnice mogą być źródłem konfliktów.
Traktat o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej. W: Prawo Wspólnot Europejskich, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1996, s. 12
Nadzieje Parlamentu Europejskiego na przyszłość Unii, „Dialog Europejski” 1996
Por m. Lindsay, Spełnienie kryteriów to jeszcze nie wszystko „Dialog Europejski” 1995
Handel zagraniczny 1992, GUS, Warszawa 1993
Polska a Wspólnota Europejska - problemy i dylematy, Zielińska-Głębocka Anna 1992
1