Oświecenie, Oswiecen


1.

Zagadnienia ogólne

Geneza nazwy

Terminem oœwiecenia nie nazywamy ani okreœlonej formacji w dziejach politycznych czy społecznych, ani kierunku czy systemu filozoficznego, ani nawet jednolitego zespołu konwencji artystycznych czy literackich. Nazwa ta służy głównie do oznaczenia prądu kulturowego, który obejmując wszystkie te dziedziny usiłował poddać je pod ocenę i kierownictwo wiedzy doœwiadczalnej i rozumu, okreœlonego wówczas mianem œwiatła naturalnego.

Oœwiecenie było bodaj pierwszą w nowożytnych dziejach formacją kulturową całkowicie „œwiadomą" swego istnienia. Ówczeœni ludzie mówili często o swych czasach jako o „wieku rozumu"(w Anglii), „wieku filozofów" (we Francji), czy „wieku oœwieconym". Ten ostatni termin powstał w Niemczech i rychło rozpowszechnił się w całej Europie, nadając z czasem nazwę całemu okresowi literackiemu.

Czas trwania epoki i okresy oœwiecenia

Pamiętając o umownoœci dat w dziejach kultury, można wyodrębnić trzy zasadnicze fazy polskiego oœwiecenia:

M wczesną - od lat 40 XVIII w. do roku (1764 elekcja Stanisława Augusta)

M dojrzałą (zwaną też czasami stanisławowskimi) - lata 1764 - 1795 (III rozb. Polski)

M schyłkową (zwaną póŸniej oœwieceniem lub oœwieceniem postanisławowskim) - lata 1795 - 1822 - (początek romantyzmu)

Najważniejsze wydarzenia historyczne

POLSKA EUROPA

1733 - podwójna elekcja - Stanisław Leszczyński i August III - początek wojny sukcesyjnej 1764 - Stanisław August Poniatowski królem 1740 - Fryderyk II królem Prus, Maria Teresa - Austrii 1762 Katarzyna II cesarzową Rosji

1768 -1772 Konfederacja barska 1772 - I rozbiór Polski 1773 - Kasata zakonu jezuitów 1775 - Rada Nieustająca 1780 - projekt Kodeksu praw A. Zamoyskiego 1788 - 1792 Sejm Wielki 1791 - Konstytucja 3 maja 1792 - Targowica 1793 - II rozbiór Polski 1794 - Insurekcja Koœciuszkowska 1795 - III rozbiór Polski 1776 - Niepodległoœć United Stanes of America 1789 - La Revolution (Liberte Egalite Fraternite) 1791- Konstytucja we Francji 1792 - Republique Francaise

1797 - Legiony we Włoszech 1813 - wojska rosyjskie w Warszawie 1799 - Napoleon Bonaparte konsulem we Francji a od 1804 cesarzem 1812 - Napoleon w Rosji 1813 - Battle of Lipsk 1814 - Abdykacja Napoleona 1815 - Battle of Waterloo 1815 - Kongres Wiedeński - Królestwo Polskie 1822 - Brazylia cesarstwem - koniec oœwiecenia

Przemiany społeczne i gospodarcze

Na zachodzie walczono o wolnoœć, a w Polsce - o ograniczenie nadużyć wolnoœci, o jej nowe rozumienie; Tam problemem była równoœć, u nas - likwidacja jej pozorów i rozszerzenie na inne poza szlacheckim stany. Na zachodzie istotną kwestią była zasada podziału władzy, szlachecki parlamentaryzm już dawno wprowadził taki podział, który teraz wymagał jednak usprawnienia i wyeliminowania rażących deformacji. Na zachodzie znamienne było dążenie do ograniczenia władzy centralnej, w Polsce zaœ - koniecznoœć jej wzmocnienia jako sposób zapobieżenia szlacheckiej anarchii. Tam główną siłą społeczną forsującą nowe idee było mieszczaństwo, u nas siłę tę stanowiła szlachta, a wœród pisarzy i działaczy oœwiecenia przeważali duchowni.

Ponadto ówczesna RP była zagrożona utratą niepodległoœci. Nadrzędną sprawą stała się walka o naprawę RP. Oœwiecenie polskie nie było więc - jak póŸniej je okreœlano - „kopią kopii", „drzewem obcego szczepu". Miało swoje własne cechy i uwarunkowania.

Odkrycia naukowe i techniczne

  1. 1753 - indukcja elektryczna - J. Canton;

  2. 1765 - moment bezwładnoœci - L. Euler;

  3. 1767 - pierwsza kolej żelazna - Reynolds;

  4. 1775 - Samuel Crompton doskonali przędzarkę;

  5. 1775 - Włoch Alessandro Volta konstruuje „Elektrofor" - Ÿródło prądu

  6. 1776 - Hatton wynajduje strugarkę do drewna - 4 Pinoki;

  7. 1781 - James Watt ulepsza maszynę parową;

  8. 1783 - pierwszy lot balonem;

  9. 1799 - maska przeciwgazowa;

  10. 1800 - Thomas Young odkrył interferencje œwiatła;

  11. 1802 - bateria galwaniczna;

  12. 1805 - Thomas Plucknett wynalazł kosiarkę do zboża i trawy;

  13. 1808 - „Claremont" (parowiec) - na linii NYC - Albany;

  14. 1811 - prawo Avogadry;

  15. 1812.12.8. - pierwsza eksploatowana lokomotywa;

  16. 1814.11.14. - „Times" - gazeta;

  17. 1816 - złoża węgla w Dąbrowie Górniczej - Staszic;

  18. - Staszic otwiera szkołę górniczą w Kielcach i Uniwersytet w Warszawie;

  19. 1821- Faraday - podstawy silnika elektrycznego;

Poglądy filozoficzne i postawy

Empiryzm - (empiria = doœwiadczenie); prekursorem był angielski filozof Francis Bacon; kładł nacisk na rolę doœwiadczenia w procesie poznawania œwiata, odrzucając to wszystko, czego nie da się potwierdzić praktycznie.

Racjonalizm - twórcą był Kartezjusz (:Rozprawa o metodzie"); przywiązywał on szczególną wagę do roli rozumu w poznawaniu prawdy, był zwolennikiem systematycznego, rozumowego ładu w dochodzeniu do prawdy, odrzucał wszelkie uprzedzenia i przesądy; przedstawicielami tego kierunku byli Wolter oraz Denis Diderot.

Deizm - owoc racjonalizmu przeciwstawiającego się wiedzy objawionej i dogmatom wiary; deiœci uznawali istnienie Boga jako stwórcy œwiata, uznawali też wagę nakazów moralnych płynących z religii, odrzucali objawienie i wyznaniowe formy wiary; deistami byli Diderot oraz Wolter, obaj walczący z fanatyzmem religijnym.

Ateizm - (lub materializm) pogląd odrzucający istnienie Boga; pojawił się w pismach francuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha.

Irracjonalizm - pogląd filozoficzny, głoszący, że rzeczywistoœć jest niedostępna poznaniu rozumowemu i odwołujący się do przekonań wyprowadzonych z intuicji, wiary, instynktu i tradycji; wykształcił się pod koniec epoki oœwiecenia.

Sensualizm - Ÿródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe, twórcą tego kierunku był John Locke; twierdził on, że człowiek rodzi się rodzi się jako „czysta karta" (tabula rasa), nie mając doœwiadczeń, wrodzonych idei czy zasad, które kształtują się dopiero w ciągu życia.

Postawę ludzi oœwieceniowych znamionowały: utylitaryzm (najważniejszy cel postępowania to pożytek jednostki i społeczeństwa), humanitaryzm, optymizm, krytycyzm.

Gatunki literackie:

- bajka

- satyra

- poemat heroikomiczny

- komedia

- sielanka

- powieœć

- esej

- felieton

- poemat heroiczny

- poemat opisowy

- komedia dell'arte

- oda

Prądy artystyczne i ich cechy

Klasycyzm - wyznaczał poezji cele utylitarne, stawiał przed nią zadania dydaktyczno - moralizatorskie, wyrastające z przekonania o ogromnej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo.

Sentymentalizm - traktował literaturę jako sposób pokazania wewnętrznego życia człowieka oraz kształtowania autentycznych, odrzucających pozory więzi międzyludzkich, co również prowadziło do moralizatorstwa; głównym ideologiem sentymentalizmu był francuski pisarz Jakub Rousseau; termin sentymentalizm upowszechnił się dzięki powieœci angielskiego pisarza Lawrence'a Sterne'a „Powieœć sentymentalna"; nawiązując do wielu nurtów myœli filozoficznej (m.in. empiryzmu i sensualizmu), sentymentalizm kładł nacisk na analizę jednostkowej sytuacji człowieka, na tkwiące w nim wewnętrzne sprzecznoœci; analizował też sytuację społeczną, podkreœlając negatywną rolę sztucznie tworzonych barier i podziałów stanowych.

Rokoko - styl charakterystyczny dla wytwornej i subtelnej (rozrywkowej) twórczoœci - dla pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy; istotą jego było rozumienie piękna jako wartoœci podstawowej, dającej przyjemnoœć obcowania z wytworami sztuki.

2. Filozofowie doby oœwiecenia wobec kwestii poznania, Boga, człowieka, moralnoœci, cywilizacji, tolerancji, władzy. Wkład Woltera, Ch. L. de Montesquieu, J. Locke'a, D. Diderota, J. J. Rousseau w rozwój kultury. Encyklopedyœci. Pojęcia: deizm, ateizm, racjonalizm, materializm, empiryzm, sensualizm, libertynizm, wolterianizm. Powiastka filozoficzna jako gatunek literacki na podstawie „Kandyda" Woltera. Poglądy Marcina (manicheizm) i Panglossa (nawiązanie do filozofii Leibniza). Wolter wobec cywilizacji. Motyw krainy Eldorado i jego funkcja ideowa. Wymowa zakończenia utworu.

Encyklopedyœci.

Encyklopedyœci to grupa francuskich filozofów, naukowców i literatów, którzy współpracowali przy tworzeniu „Wielkiej encyklopedii francuskiej", z którą był związany szeroki ruch umysłowy XVIII - wiecznej Francji. Sformułowali ideologię, która stała się wyrazem œwiatopoglądu oœwiecenia przez połączenie idei sensualizmu i racjonalizmu, deizmu, antropocentryzmu oraz utylitaryzmu. W ich programie dominowała krytyka chrzeœcijaństwa i postulat laicyzacji kultury. Przeciwstawiali się autorytetowi Koœcioła i przygotowywali grunt intelektualny rewolucji francuskiej 1789 r. Do głównych encyklopedystów oprócz D. Diderota i J. d'Alemberta, należeli: Wolter, Montesquieu, J. J. Rousseau, G. L. Buffon.

Pojęcia:

deizm - pogląd uznający istnienie Boga, jego nakazów oraz stworzenie przez niego œwiata, ale nie ingerencji Boga w sprawy ludzkie

ateizm - (a - nie, theos - bóg) odrzucenie religii, Boga i zasad wiary na korzyœć materii

racjonalizm - (ratio - rozum) wiara w potęgę ludzkiego rozumu, jako tej siły, która jest najważniejsza w poszukiwaniu prawdy i wiedzy o œwiecie. Wywodzi się od Kartezjusza i jego słynnej dewizy „Cogito ergo sum" - myœlę więc jestem.

materializm - kierunek wywodzący się z założenia, iż œwiat istnieje obiektywnie, niezależnie od œwiadomoœci, która jest wtórna

empiryzm - teoria, która uznaje doœwiadczenie (empirię) za najlepszy sposób poznania prawdy i badania œwiata. Twórcą jest Franciszek Bacon, a teoretykiem John Lock, który uważał, że człowiek rodzi się jako nie zapisana karta, która zapełnia się przez doœwiadczenia.

sensualizm - zaufanie wobec zmysłów ludzkich jako najlepszej metody poznawania i badania œwiata

libertynizm - początkowo znaczył dążenie do wolnoœci. W trakcie epoki nabrał negatywnego zabarwienia postawy ludzi bez moralnoœci, rozpustnych, ucztujących i wyszydzających œwiętoœci.

wolterianizm - ogół tendencji filozoficznych i politycznych, głoszonych przez Woltera, a propagowanych przez jego zwolenników. Istotą tej koncepcji jest wolnomyœlicielstwo, tolerancja, prawo do posiadania i głoszenia swoich poglądów przy szacunku dla postaw innych ludzi. Wolterianizm to także styl charakterystyczny dla Woltera - błyskotliwy, elegancki, dowcipny.

Powiastka filozoficzna jako gatunek literacki na podstawie „Kandyda" Woltera.

Powiastka filozoficzna to gatunek literacki stworzony przez Woltera, w którym nadrzędna teza filozoficzna ilustrowana jest za pomocą fabuły, często żartobliwej. Przedstawione wydarzenia mają charakter przykładów opatrzonych komentarzem, niekiedy ironicznym. Służyła przede wszystkim szerzeniu nowych, oœwieceniowych poglądów

Utwór Woltera jest wymierzony w optymistyczny nurt filozofii oœwiecenia. Kandyd (fr. candid - uczciwy, poczciwy) i jego mistrz Pangloss są zwolennikami tej filozofii, lecz konfrontacja z przykrymi doœwiadczeniami życiowymi wykazuje jej niedorzecznoœć. Odbywają wiele wędrówek, w tym także do cudownej krainy Eldorado. Mają wiele przygód, a bohater odnajduje swą ukochaną Kunegundę i postanawia się ograniczyć w życiu o „uprawy własnego ogródka", czyli ograniczeniem się do pracy nad sobą. W utworze narrator ironicznie opisuje i odnosi się do arystokracji, która uważa się za najdoskonalszą. Występują fragmenty refleksyjne np. dotyczące negatywnych cech człowieka.

Opowiastka służyła propagowaniu nowych poglądów oœwieceniowych. Przeciwstawiając się przez krytykę i oœmieszenie fanatyzmowi religijnemu, zabobonom, uległoœci człowieka wobec mechanizmów życia codziennego.

Poglądy Marcina (manicheizm) i Panglossa (nawiązanie do filozofii Leibniza).

Marcin był uczonym podróżującym z Kandydem do Bordeaux. Rozmawiali w czasie podróży na tematy filozoficzne. Marcin stwierdził, że czuje się manichejczykiem. Nie jest przekonany o słusznoœci swoich przekonań, lecz nie potrafi myœleć inaczej. Manichejczycy (uczniowie Manesa urodzonego w II w. w Persji) przyjmują, ze œwiat jest dziełem dwóch sprzecznych, ale wiecznych i niezależnych pierwiastków: dobra i zła. Stąd dualizm człowieka, który jest zły przez swoją materialnoœć. Marcin uważa, że człowiek jest i był od zawsze z natury zły. Życie na Ziemi, z wyjątkiem Eldorado, jest pełne cierpienia i chaosu. W życiu doczesnym dominuje pierwiastek zła.

Pangloss - mistrz Kandyda, nauczyciel metafizyko- teologo- kosmolo- nigologii. Jego koronne twierdzenie brzmiało, iż nie ma skutków bez przyczyny. Na tej podstawie udowadniał, że:

„Na tym najlepszym z możliwych œwiatów zamek jego wysokoœci barona jest najpiękniejszym z zamków, pani baronowa zaœ najlepszą z możliwych kasztelanek."

Do obalenia tej teorii nie potrzeba jednak było wiele. Gdy baron przyłapał Kandyda z Kunegundą, w zamku zapanował chaos.

Pangloss swoje poglądy głosi nawet mimo zdarzających się wokoło nieszczęœć. Uważa, że wszystko na œwiecie dzieje się najlepiej, choć jego życie, jak sam stwierdził, było straszną męką (wieszano go, krajano, chłostano i zmuszano do pracy na galerach). Uważa, że praistniejąca harmonia jest najpiękniejszym wymysłem na œwiecie. Zawsze pyszni się i cieszy, że był i jest filozofem. Twierdzi, że jemu, jako filozofowi, nie przystoi zmieniać zdania.

Poglądy Panglossa nawiązywały do filozofii niemieckiego filozofa i matematyka Leibniza. Uważał on, że œwiat jest zbiorem monad, substancji niematerialnych, niepodzielnych, spontanicznych w zachowaniu. Monady, różniące się między sobą doskonałoœcią tworzą strukturę hierarchiczną - od najniższych (ciała organiczne) do monady najwyższej (Bóg). Działanie monad jest uporządkowane dzięki „harmonii wprzód ustawionej", którą stwórca założył przy jego budowie. Czyli œwiat jest doskonały i nie ma skutku bez przyczyny.

Wolter wobec cywilizacji.

Wolter uważał stan cywilizacji w swoich czasach za niedoskonały. Poprzez swoją twórczoœć pragnął to zmienić. Przede wszystkim postęp cywilizacji nie jest możliwy bez zmiany œwiatopoglądu mas. Należy je nauczać, oœwiecać. Na literaturę nakłada funkcje utylitarne (użytkowe) i przypisuje ogromną rolę edukacji i wychowaniu. Służyła także tym celom obszerna, wielotomowa „Encyklopedia". Propagował wzór osobowy człowieka oœwieconego, czyli racjonalisty, encyklopedysty, erudyty, optymisty. Był przeciwnikiem zacofania i zabobonów, które hamują rozwój cywilizacji.

Motyw krainy Eldorado i jego funkcja ideowa.

Kandyd wraz ze swym towarzyszem Kakambo do Eldorado przybyli czółnem, pozwalając się ponieœć prądowi rzeki. Była to położona na wyspie cudowna kraina, gdzie rozmawiano po peruwiańsku, językiem Kakamba, a dzieci bawiły się zabawkami ze złota i diamentów. Zostali tam wspaniale ugoszczeni w bezpłatnej gospodzie utrzymywanej przez rząd. 172 - letni starzec opowiedział im, że kraj ich jest otoczony niedostępnymi skałami i przepaœciami, więc są bezpieczni przed drapieżnymi Europejczykami. Wierzą w jednego Boga, o nic go nie proszą, tylko mu dziękują, bo wszystko im dał. Bohaterowie zostali przedstawieni królowi, zaproszeni na ucztę oraz oprowadzeni po mieœcie. W Eldorado spędzili miesiąc. Na polecenie króla zbudowano olbrzymią machinę, na której wyniesiono ich stamtąd ponad góry (wraz z żywnoœcią, darami, złotem, drogimi kamieniami oraz setką baranów, aby to wszystko im wiozły). Po stu dniach wędrówki zostały im tylko dwa barany.

Kraina Eldorado jest utopią, która nie może zaistnieć w prawdziwym œwiecie. Zaraz po wydostaniu się z niej bohaterowie widzą œwiat takim jaki jest naprawdę. W mieœcie Holendrów spotykają leżącego bez ręki i nogi Murzyna. Opowiedział im, że rękę stracił w wypadku przy pracy, a nogę ucięto mu za ucieczkę. Na ten widok Kandyd westchnął do Panglossa, że będzie musiał wyrzec się jego optymizmu. Na Ziemi nie ma sprawiedliwoœci i harmonii. Eldorado jest jedynie kontrastem, marzeniem wszystkich ludzi.

Wymowa zakończenia utworu.

Kandyd odbył wiele podróży i poznał wiele osób. Poznał także różne filozofie i odmienne œwiatopoglądy. Wreszcie ustatkował się jednak i w końcowej scenie prowadzi rozmowę z Panglossem i Marcinem. Kandyd doszedł do wniosku, że trzeba uprawiać swój własny ogródek. Panglos powiedział, że kiedy człowieka wprowadzono do ogrodu Eden, to nakazano mu tam pracować, więc człowiek stworzony jest nie do odpoczynku, lecz do pracy. Na to Marcin dodał: „Pracujmy nie rozumując, to jedyny sposób, aby życie uczynić znoœnym."

Następnie wszyscy trzej zaczęli pracować w ogrodzie. Mały kawałek ziemi przyniósł niespodziewany dochód.

Wolter przeprowadził swych bohaterów przez kraje i kontynenty ku niezupełnie szczęœliwemu zakończeniu. W sensie filozoficznym oznacza ono odrzucenie zarówno łatwego optymizmu, jak i najczarniejszego pesymizmu. Mimo przeciwnoœci losu - róbmy, co do nas należy.

Wolter - (Voltaire, 1694 - 1778), naprawdę nazywał się Francois Maria Arouet - był mieszczaninem francuskim, zagorzałym racjonalistą, prawnikiem i jednoczeœnie poetą, dramaturgiem, publicystą, powieœciopisarzem, historykiem oraz filozofem w jednej osobie. Wolter był racjonalistą i deistą, niestrudzenie propagował rozum ludzki, tolerancję religijną, postęp cywilizacyjny i techniczny, głosił też postulat niezależnoœci jednostki ludzkiej. W swych wypowiedziach zażarcie zwalczał instytucje feudalne (zwłaszcza dwór i Koœciół), krytykował również skostniałe obyczaje i przesądy, tak mocno zakorzenione jeszcze w społeczeństwie francuskim w drugiej połowie XVIII stulecia. Wolter był współautorem „Encyklopedii", pisywał też słynne „Powiastki filozoficzne", z których najpopularniejszą i najbardziej znaną był „Kandyd" (1759). „Kandyd" to powiastka filozoficzna, której nadrzędnym celem była rozprawa z oœwieceniowym optymizmem, znajdującym swe Ÿródła w Rousseau i Leibniza.

Carles de Montesquieu - (Monteskiusz, 1689 - 1755) - francuski myœliciel i pisarz polityczny, opublikował „Listy perskie" w 1721 r. Wykorzystując modę na wschodnie tematy, a także zabezpieczając się przed ewentualnymi represjami, ocenę współczesnej cywilizacji przekazał w formie korespondencji dwóch Persów. Montesquieq wyprzedził znacznie rozważania Jana Jakuba Rousseau i zajął się nie tylko przedstawieniem wad i zalet cywilizacji: oczyma swych perskich bohaterów ocenia chrzeœcijaństwo, bardzo krytycznie wypowiadając się o inkwizycji oraz kwestiach prawdziwoœci wiary, dla nich bowiem prawdziwą religią jest islam.

John Locke - (1632 - 1704) - filozof angielski, zajmował się głównie badaniem Ÿródeł i granic ludzkiego poznania. Stworzył pojęcie „idei", rozumiejąc je jako wszelką rzecz będącą przedmiotem myœli. Twierdził, że idee nie są wrodzone, że umysł jest jak czysta karta (tabula rasa) nie zapisana żadnymi znakami, na której œlad pozostawia jedynie doœwiadczenie. Słusznie uchodzi więc Lock za twórcę empiryzmu i prekursora europejskiego oœwiecenia. Zdecydowały o tym także jego koncepcje pedagogiczne, zmierzające do ukształtowania człowieka o zdrowym umyœle, użytecznego dla siebie i innych, zapewniającego tym samym sobie i innym szczęœcie. Jednym z podstawowych owego powszechnego szczęœcia miała być tolerancja.

Denis Diderot - (1713 - 1784) - był synem bandyty i nożownika. Sławę i zaszczyty zapewnił sobie niezwykle ciężką pracą, zdobywając wykształcenie wbrew woli ojca. Był więziony za swe bezkompromisowe poglądy, wielokrotnie przeœladowany, a nawet oskarżany przed parlamentem. Diderot to jedna z najbardziej znanych osobistoœci europejskiego oœwiecenia, œwiatły filozof, doskonały obserwator otaczającej go rzeczywistoœci. Był redaktorem naczelnym „Encyklopedii, czyli słownika rozumowanego nauk, sztuk i rzemiosł", wydawanej w latach 1751 - 1772, napisał także „Myœli filozoficzne" (dzieło zostało spalone na polecenie parlamentu francuskiego) oraz niezwykle popularna powiastkę filozoficzna „Kubuœ fatalista", wydaną już po œmierci pisarza. Był zwolennikiem racjonalizmu, deizmu i materializmu.

Jean Jacques Rousseau - (1712 - 1778) -był synem genewskiego zegarmistrza, głosił postulaty ucieczki od degradującej człowieka cywilizacji i powrotu do natury. Rousseau jest uważany za twórcę sentymentalizmu, czyli literackiego i umysłowego prądu, niezwykle istotnego w drugiej połowie XVIII wieku. Sentymentalizm charakteryzował się przesadną czułostkowoœcią, wrażliwoœcią, dominacją uczucia nad rozumem, w czym można dostrzec pierwiastki zapowiadające nową epokę historyczno-literacką, romantyzm. Szczególnie znanym dziełem Rousseau jako sentymentalisty jest "Julia, czyli Nowa Heloiza" (1761), powieœć epistolarna, czyli napisana w formie listów. W tym przypadku jest to korespondencja dwojga kochanków: Julii i Saint-Preux. Na plan pierwszy wysuwają się uczucie dwojga bohaterów, doskonale widać prymat pierwiastka emocjonalnego nad intelektualnym. Rousseau był przez pewien czas związany z encyklopedystami, lecz ich drogi rozeszły się. Encyklopedyœci propagowali postęp cywilizacyjny i techniczny, z czym Rousseau nie mógł się pogodzić.

Wokół Diderota oraz Woltera skupiła się z biegiem czasu grupa czołowych myœlicieli, filozofów i naukowców kraju. Łączył ich racjonalizm i wspólny cel - opracowanie ogromnego dzieł, mającego zrewolucjonizować sposób postrzegania œwiata przez miliony ludzi na całym œwiecie. Tym dziełem była „Encyklopedia, czyli słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł". Jej autorami, obok wspomnianych już Diderota i Woltera, byli między innymi: Montesquieu, d'Alembert, Buffon, Condilac, Marmontel, Helwecjusz, Turgot i, przez pewien tylko czas, Rousseau.. „Encyklopedia..." była wydawana w latach 1751 - 1722, w sumie ukazało się 28 tomów, nie licząc póŸniejszych uzupełnień. Znalazło się w niej wiele haseł będących œwiadectwem oœwieceniowego, racjonalistycznego spojrzenia na œwiat, zerwania z dotychczasowym sposobem pojmowania otaczającej człowieka rzeczywistoœci. Przedsięwzięcie grupy francuskich myœlicieli stało się wielkim tryumfem rozumu ludzkiego, prawdziwym symbolem epoki oœwiecenia. Był to jednoczeœnie bardzo silny cios w panujące jeszcze w drugiej połowie XVIII wieku zacofanie, zabobon i feudalizm. Twórców „Encyklopedii..." okreœla się mianem encyklopedystów.

Wielka Encyklopedia Francuska powstawała przez wiele lat, zawierała siedemnaœcie tomów textu i jedenaœcie tomów ilustracji. Prace nad nią rozpoczęto w 1750 r., kierowali edycją Diderot i d'Alembert - w encyklopedii zamknięto nową myœl - wizję wolnego, otwartego na wiedzę i postęp człowieka, wiarę w tolerancję i rozum, protest przeciw przemocy. Dziœ encyklopedia jest symbolem myœli oœwieceniowej.

traktatach filozoficznych, polemikach, esejach.

3.

3. Klasycyzm, sentymentalizm, rokoko - typowe gatunki, przykłady literackie, poetyki, odzwierciedlenie w sztuce. Klasycyzm stanisławowski a klasycyzm francuski. „Cyd" J. P. Corneille'a jako arcydzieło francuskiego klasycyzmu. Rola tego dramatu w rozwoju teatru francuskiego. Bohaterowie „Cyda" i ich œwiat wartoœci (honor, rozum, wola). Powieœć epistolarna jako gatunek literacki. Obraz miłoœci w „Nowej Heloizie": sytuacja społeczna bohaterów, sposób przeżywania, wrażliwoœć. Związek utworu z poglądami J. J. Rousseau na temat człowieka, moralnoœci i cywilizacji.

Klasycyzm - to kierunek programowy nawiązujący do antycznej teorii poezji. W drugiej połowie XVII wieku we Francji ukształtowała się konwencja literacka klasycyzmu oparta na założeniach filozoficznych racjonalizmu. Teoretykiem literatury klasycyzmu był Mikołaj Boileau, który w poemacie pt. „Sztuka poetycka" (1674) umieœcił normy poetyckie obowiązujące aż przez półtora wieku w całej Europie. Na język polski poemat ten przełożył Franciszek Ksawery Dmochowski w 1788 r. i nadał tytuł „Sztuka rymotwórcza".

Klasycyzm uznawał za cel sztuki osiągnięcie doskonałoœci (tak jak Arystoteles) w realizacji piękna i prawdy jako zaakceptowanych przez rozum, uniwersalnych wartoœci. WyobraŸni i uczuciom klasycyœci przeciwstawiali rozum, przypisywali mu podstawową rolę w tworzeniu sztuki. Reprezentatywnymi bohaterami utworów klasycystycznych, zwłaszcza tragedii, byli ludzie wysoko urodzeni. Formalny rygoryzm klasycyzmu nakazywał powrót do zasady trzech jednoœci, obowiązującej w dramacie. Rygoryzm gatunkowy obejmował hymn, odę, epopeję. W zakresie języka klasycyzm stawiał wymogi jasnoœci i czystoœci. Ideałem był język aforystyczny, intelektualno - pojęciowy, odwołujący się do wzorów retorycznych. Najpełniej reprezentuje nowe tendencje twórczoœć Ignacego Krasickiego. Wszystko to, co wulgarne, potoczne, należało usunąć lub złagodzić wykwintnym omówieniem.

Konwencja literacka klasycyzmu ogarnęła literaturę Europy oœwieceniowej, przyczyniła się do napływu wzorów francuskich. Nowy styl twórczoœci nazwano nie klasycznym, ale klasycystycznym lub pseudoklasycznym, bo stawiał za wzór nie starożytne dzieła klasyczne, ale ich naœladownictwa francuskie. W Polsce klasycyzm był głównym Ÿródłem literackim okresu Oœwiecenia. literatura w czasach stanisławowskich, stosując prawidła polityki klasycystycznej, przywróciła językowi polskiemu piękno i uczyniła z niego œrodek propagowania idei Oœwiecenia. W istniejących warunkach politycznych do dbałoœci o formę dodano cel dydaktyczny - literatura musiała bawić i uczyć jednoczeœnie. W tym czasie na czoło wysuwają się inne gatunki literackie, przede wszystkim oda, tragedia, epopeja.

Zasady tworzenia utworu:

  1. doskonałoœć wykonania (piękno treœci musi być równoległe z pięknem formy)

  2. powinny być zachowane zasady prawdopodobieństwa w odniesieniu do rzeczywistoœci

  3. rozum miał być kryterium w doborze tematu utworu literackiego

  4. kompozycja powinna mieć charakter regularny

  5. wykwintnoœć i prostota języka (w kwestii jasnoœci sformułowań i komunikatywnoœci przekazywania myœli)

  6. sztuka pisania powinna być żmudną pracą nad kształtem formy utworu literackiego

Sentymentalizm - to kierunek umysłowy i literacki w Europie w drugiej połowie XVIII wieku, ukształtowany w opozycji do klasycyzmu i obowiązujących rygorów społecznych i estetycznych, głoszących prymat uczuć nad rozumem oraz powrót ludzkoœci do pierwotnej prostoty i życia w bliskim kontakcie z naturą. W literaturze zaznaczył się subiektywizmem i nastrojowoœcią (melancholia, tkliwoœć, rzewnoœć, przesadna wrażliwoœć, czułoœć, czułostkowoœć). Sentymentalizm wywarł wpływ na sztukę rokoka (malarstwo sentymentalno - nastrojowe i sielankowe, szczególnie francuskie). Nazwa wywodzi się od tytułu powieœci Wawrzyńca Sterne'a „Podróż sentymentalna". Najpełniejszy wyraz założeń sentymentalizmu dał Jan Jakub Rousseau w utworze „Nowa Heloiza".

Sentymentaliœci za Ÿródło twórczoœci literackiej uznawali wewnętrzne przeżycia człowieka. Przykładem jest sielanka Franciszka Karpińskiego „Laura i Filon". Owa sentymentalna postawa twórczoœci Karpińskiego, wywarła znaczny wpływ na dalszy rozwój literatury polskiej. Przykładem jest poezja Dionizego KniaŸnina wyrażająca indywidualne widzenie œwiata („Oda do wąsów"). Filozoficznym podłożem sentymentalizmu były teorie empiryzmu i sensualizmu, uznające doœwiadczenie zmysłowe jednostki za główne Ÿródło wiedzy o œwiecie.

Sentymentaliœci nie podzielali przekonania wyznawców klasycyzmu o ładzie i harmonii œwiata, dostrzegali kryzys moralny współczesnej im cywilizacji. Przyczyn upatrywali w odejœciu ludzkoœci od stanu naturalnej, pierwotnej prostoty. Przykładem jest twórczoœć Jana Jakuba Rousseau („Emil", „Nowa Heloiza"). Autorzy - sentymentaliœci byli przekonani o możliwoœci powrotu do natury. Podejmowali tematykę wiejską, zwracali uwagę na rolę przyrody w życiu człowieka, bohaterami utworów czynili prostych ludzi, najczęœciej pasterzy. Za Ÿródło twórczoœci literackiej uznawali wewnętrzne przeżycia człowieka: miłoœć, czułostkowoœć, smutek i radoœć. Często smutek objawia się łzami, gdyż płacz traktowany jest w poezji jako przejaw czułego serca. Ulubione gatunki sentymentalistów:

  1. powieœć sentymentalna

  2. sielanka

  3. komedia łzawa

Sentymentalizm oœwieceniowy wywodził się z poglądów Rousseau, które zwracały uwagę nie tylko na koniecznoœć powrotu człowieka do natury, ale i na doskonałoœć ludzi żyjących w bezpoœrednim kontakcie z naturą. Rousseau twierdził, iż rozum nie może być jedynym narzędziem poznania, że pewne zjawiska można poznać tylko uczuciem i intuicją. Innowacją sentymentalizmu był zwrot ku przeszłoœci narodowej („Pieœci Osjana"). Do przedstawicieli polskich sentymentalistów zaliczyć można Franciszka Karpińskiego, Franciszka Dionizego KniaŸnina. Ten pierwszy sformułował założenia sentymentalizmu w Polsce w rozprawie „O wymowie w prozie albo w wierszu" (1782)

Rokoko - styl w sztuce europejskiej uważany za ostatnią fazę baroku, występujący w architekturze, ornamentyce, meblarstwie, rzemioœle artystycznym, w muzyce itp. Słowo pochodzi z języka francuskiego: rococo - rocaille- muszla zdobiąca grotę. Rokoko to styl charakteryzujący się lekkoœcią i dekoracyjnoœcią form, swobodną kompozycją, asymetrią, płynnoœcią linii oraz motywami egzotycznymi. W literaturze charakteryzuje się wytwornoœcią i lekkoœcią form literackich, zwłaszcza krótkich wierszy (np.: anakreontyków, epigramatów), skłonnoœcią do sielankowoœci i sentymentalizmu. Rokoko kształtowało się jako wyraz zmian w œrodowiskach dworskich, było związane ze swobodą życia towarzyskiego. Filozoficznym podłożem rokoka był epikureizm (sławiący urok i przyjemnoœci życia). W sztuce rokokowej najważniejszy był wdzięk, za cel jej uznawano wyrafinowaną zabawę. Zamiłowanie do motywów mitologicznych to wspólna cecha rokoko i klasycyzmu, a idylliczne przedstawianie życia pasterzy œwiadczy o związkach rokoko z sentymentalizmem. W Polsce znamiona rokoko wystąpiły już w architekturze czasów saskich. Reprezentantami rokoko w literaturze byli twórcy skupieni wokół puławskiego dworu Czartoryskich (J. Szymanowski), elementy tego stylu widoczne są w poezji Stanisława Trembeckiego i Kajetana Węgierskiego. Poezja rokokowa służyła wyłącznie rozrywce i „rozkosznej zabawie". Odpowiadały jej małe formy poetyckie pełne wdzięku, żartobliwe, dowcipne, o kunsztownej budowie i o tematyce zazwyczaj miłosnej.

Klasycyzm stanisławowski - trwał od 1765 roku (wstąpienie Poniatowskiego na tron) do roku 1780. Zasługi króla Stanisława Augusta Poniatowskiego dla kultury polskiej były ogromne. Swoim mecenatem obejmował nie tylko literatów, ale i malarzy, rzeŸbiarzy, architektów. Sprowadził do Polski wybitnych artystów tej miary co Dominik Merlini, Marcello Bacciarelli (malarz). Również na jego zlecenie tworzył Canaletto, Zygmunt Vogel. Król ponadto był kolekcjonerem rozumiejącym swoją pasję jako społecznie ważną misję kulturalną. Jego bezcenne zbiory rycin, obrazów, starych monet, medali i rzeŸb stały się fundamentem polskiego muzealnictwa, tym bardziej, iż za jego przykładem poszli liczni magnaci i bogaci mieszczanie. Król wydawał ponadto słynne „obiady czwartkowe", z jego inicjatywy założono pierwszy w Polsce teatr publiczny (1765), pierwszą œwiecką szkołę państwową, zwaną Korpusem Kadetów (Szkoła Rycerska), jak również czasopismo moralne „Monitor" (1765). To również na wniosek króla powołano pierwsze w Europie ministerstwo oœwiaty - Komisję Edukacji Narodowej (1773).

Klasycyzm francuski - we Francji zaczął bardzo intensywnie rozwijać się nurt dworski. Podbudową filozoficzną klasycyzmu były poglądy Kartezjusza, autora utworu „Rozprawa o metodzie". Za najważniejszą wartoœć ludzką uznawał on rozum. Natomiast celem myœlenia powinno być odkrywanie prawdy. Poniższy cytat jest ujęciem kartezjanizmu:

Zmyœlenie jest żywiołem i duszą poety

Gdy wytkniętej rozumem nie przechodzi mety

Tą granicą jest rzeczywistoœć prawdopodobna i dostępna ludzkiemu rozumowi.

Ludwik XIV prowadził rządy absolutystyczne. Artyœci byli głównie skupieni wokół jego dworu. Nawiązywali do literatury antycznej i renesansowej. Chcieli tę literaturę udoskonalić. Wzorcami byli zatem Platon, Arystoteles, Horacy. Zabiegano o wyszukaną formę wypowiedzi, o wykwintnoœć słowa. W literaturze nie mogły znaleŸć się sformułowania z życia wzięte. W utworach głównie chodziło o elegancję, tematem zaœ mogło być tylko piękno, ogłada. Odbiorcy z kolei to ludzi z elit intelektualnych. W efekcie doszło do stworzenia nowej poetyki, konwencji literackiej. Zasady sformułował wierszem Mikołaj Boileau w traktacie pt. „Sztuka poetycka". Dzieło to opiera się na wywodach Kartezjusza. Twierdzi on, iż są dwa wyznaczniki literatury: piękno i rozum. Dzieło Boileau stało się kanonem zasad w ówczesnej Europie w XVII i XVIII stuleciu.

We Francji najdoskonalszym twórcą był Molier. Z zawodu był tapicerem, lecz rozkochał się w działalnoœci teatralnej. Był dostarczycielem dla własnego i innych zespołów. Sam był aktorem. Nie trzymał się rygorystycznie zasad Boileau. Napisał ok. 30 komedii („Skąpiec", „Chory z urojenia", „Mieszczanin szlachcicem", „Szkoła żon", „Mizantrop", „Poczucie wykwintnoœci", „Œwiętoszek").

Klasycyzm francuski był prekursorski w stosunku do epoki zwanej Oœwieceniem, która zapanowała w Europie w wieku XVIII. Ta epoka rozwinęła się na podstawie zasad œwiatopoglądowych francuskiego klasycyzmu.

Bohaterowie „Cyda" i ich œwiat wartoœci (honor, rozum, wola)

Roderyk, czyli Cyd - Honor, tak jak przystało na rycerza, jest dla niego wartoœcią najwyższą, której bronić należy zgodnie z rycerskim obyczajem przodków nawet szpadą, gdy zajdzie potrzeba, do ostatniej kropli krwi. Bowiem splamić honor i okryć się hańbą było stokroć gorsze dla rycerza niż œmierć. W obronie czci rodu staje przed dramatycznym wyborem - honor albo miłoœć. By pomœcić ojca, musi zabić ojca ukochanej Chimeny. Chwila wahania wobec tego dramatycznego splotu okolicznoœci jest bardzo krótka, bowiem jako rycerz wie, że decyzja jest jedna. Mszcząc ojca naraża się na utratę Chimeny, ale wybierając miłoœć, a utraciwszy honor, nie tylko zawiedzie ojca, ale przestanie być godnym uczucia wybranki swego serca. Zrozpaczony Cyd przeżywa chwilę bólu i rozgoryczenia, ale podejmuje z pełną determinacją decyzję przekonany o jej słusznoœci. Zdaje sobie sprawę, że ojciec Chimeny to przeciwnik doœwiadczony i otoczony sławą. Pomocna mu jest w tej trudnej sytuacji młodzieńcza brawura, pewnoœć siebie, a także wiara we własne męstwo, siłę i słusznoœć sprawy, za którą staje do pojedynku. Ta nieugięta postawa budzi uznanie nawet przeciwnika. Ten stanowczy, nieugięty w decyzjach, mężny i bezwzględny w walce rycerz, pogromca Maurów, wobec ukochanej kobiety okazuje należny jej szacunek, pokorę i delikatnoœć. Wie, że obroniwszy honor rodu, zranił jej serce, dlatego zdesperowany zwycięzca oddaje swe życie w ręce Chimeny, bez której traci ono sens. Gotów jest ponieœć œmierć od ciosu znacznie słabszego przeciwnika, by zadoœćuczynić kochance. Decyzja ta właœciwie jest najwyższym dowodem miłoœci złożonym Chimenie, a zarazem próbą sprowokowania jej, by wyznała skrywane dotąd uczucie. Gdy mu się to udaje odzyskuje radoœć życia i pewnoœć siebie. Pełen młodzieńczej fantazji, uskrzydlony miłosnym uniesieniem, podejmuje pojedynek z Sanktym, mimo królewskiego zakazu.

Główną cechą Cyda jest wiernoœć. Wiernoœć wpojonym zasadom, których broni bez względu na przeszkody. Wierny jest swojej miłoœci i wybrance, choć ta gotowa jest skazać go na œmierć, wierny jest również ojczyŸnie i swemu królowi, któremu pragnie służyć jak najlepiej, bo tego wszystkiego wymaga od niego rycerski honor, a tego bronić czasem jest o wiele trudniej niż życia.

Cyd jest postacią niezwykle dynamiczną wewnętrznie, o silnej i wyrazistej osobowoœci. To człowiek zdecydowany, silny, obdarzony silną wolą i nieugiętym charakterem, ponad wszystko ceniący honor i posiadający okreœloną hierarchię wartoœci, jednoczeœnie zaœ wrażliwy i nie pozbawiony serca, czujący głęboko i przeżywający wiele wewnętrznych dramatów. Panuje jednak nad gwałtownymi uczuciami i namiętnoœciami, które nim targają, w działaniu zdając się na rozum.

Chimena - to kobieta stanowcza, dążąca do wyznaczonego celu, niezłomna, uparta i zdecydowana, ma ogromne poczucie własnej i rodowej godnoœci. Mężna i dumna jak przystało na córkę don Gomesa. Choć kocha Rodryga, nie zdradza się z tym uczuciem, gotowa w każdej chwili podporządkować się woli ojca. Po œmierci ojca zachowuje się nie jak słaba kobieta, zdaje sobie sprawę z ciążącego nad nią obowiązku zadoœćuczynienia wiekowym zwyczajom - w obronie honoru starego rodu żąda zemsty na Rodrygu, hardo dochodząc swoich praw nawet przed królem. Jej miłoœć jest niełatwa i dramatyczna. Dramatem w tej miłoœci jest duma Chimeny, która wyżej stawia honor swego rodu, własną godnoœć niż własne uczucie. Ale jednak wyrzec się go nie umie. Chimena chce dorównać Rodrygowi dumą, odwagą, siłą woli i okazać się tym samym godną jego uczucia i wyboru. Chcąc zasłużyć na miłoœć Rodryga, wystawia siebie i jego na wielką próbę. Wyniosła, nieposkromiona i niezależna, a nawet okrutna (wobec Sanktego, którego posyła na niechybną œmierć) swoją dumą i stałoœcią, skrywanego do końca, ogromnego uczucia zdaje się być godna szlachetnego Rodryga, dla którego honor ma taką samą wagę.

Królewna, czyli Infantka - jej miłoœć jest bezinteresowna, skryta i skazana na niepowodzenie, lecz ona niczego nie żąda i nie oczekuje, mimo że w jej czystej i dumnej duszy rozgrywa się dramat nie mniejszy niż w sercu pary głównych bohaterów. Z tą różnicą, że swoje rozterki przeżywa w samotnoœci, gdyż wie, że jej miłoœć do Rodryga jest niestosowna w oczach dworskiej etykiety. Mimo walki z ogarniającym ją uczuciem miłoœci, silniejszym od niej, nigdy się z nim nie zdradzi. Jej miłoœć okazuje się wielkoduszna. Pragnąc szczęœcia Rodryga, sprzyja jego miłoœci do Chimeny, pomagając i pocieszając w chwilach rozpaczy. Jest dumna, że obdarzyła uczuciem rycerza nad rycerzami i to jej wystarcza. Ceni swój honor najwyżej i choć nieszczęœliwa, cierpi w milczeniu, z podniesioną głową i potrafi cieszyć się szczęœciem ukochanego, choć serce jej jest pełne bólu. Infantka to mężna, dumna, obdarzona silną wolą kobieta, o wnętrzu bogatym i subiektywnym, naznaczonym głębokimi przeżyciami i uczuciami, nad którymi umie panować rozumem.

Powieœć epistolarna jako gatunek literacki

Powieœć epistolarna to taka, która została napisana w formie listów. O akcji i bohaterach dowiadujemy się od samych postaci korespondujących między sobą listownie. Przykładami tego typu gatunku literackiego jest „Nowa Heloiza" (J. J. Rousseau) i „Cierpienia młodego Wertera" (J. W. Goethe).

„Cyd" jako dzieło francuskiego klasycyzmu

Autor zachował zasady trzech jednoœci (akcja jest zamknięta w ciągu 24 godzin, rozgrywa się w Sewilli, dotyczy dziejów Rodryga, starającego się o rękę Chimeny). Bohaterowie przeżywają głębokie konflikty psychologiczne i moralne. Rozdarci są między obowiązkiem a uczuciem, obrażoną ambicją a miłoœcią. Targani sprzecznymi uczuciami, choć zdają się działać emocjonalnie i bez chwili wahania, to przecież swoje zachowania i czyny poddają analizie, uzasadniają je, a wyciągając wnioski, tworzą normę postępowania. W rezultacie dostrzegamy, że ich działania i spontaniczne odruchy podporządkowane są silnej woli i nadrzędnemu rozumowi.

Rola dramatu „Cyd" w rozwoju teatru francuskiego

„Cyd" został entuzjastycznie przyjęty przez publicznoœć. Tłumy walczyły o najpodlejsze nawet miejsce w sali. „Cyd" był czymœ nowym, zwiastował teatralny przełom, który właœnie nadchodził. Utwór był komedią, choć arcywzorem była tragedia. Okazał się dziełem przełomowym i niezwykłym. Na scenie ujrzano w całym dramatyzmie zindywidualizowane charaktery postaci kierujących się w działaniu namiętnoœcią. Już nie jakieœ ponadindywidualne typy, abstrakcyjne wzorce postaci, które wyrażały schematy zachowań, ale bohaterowie pełni wielkiej namiętnoœci, która pozostawała w konflikcie z normą moralną wyrażającą nakaz bezwzględny, pojawili się teatrze Marais. Było to skutkiem przemian, które od dawna dawały o sobie znak, a w „Cydzie" znalazły wyraz wieloraki i silnie zaakcentowany.

Kończyły się czasy sensualistycznego baroku. Do życia został powołany bohater o silnym życiu uczuciowym i niezłomnej woli. Wyrażał on konflikt, który powstaje w starciu racji honoru i obowiązku z namiętnoœcią.

Obraz miłoœci w „Nowej Heloizie": sytuacja społeczna bohaterów, sposób przeżywania, wrażliwoœć. Związek utworu z poglądami J. J. Rousseau.

W „Nowej Heloizie" młodzi bohaterowie są wybierani przez rodzinę (do połączenia węzłem małżeńskim). Wybierając ich rodzice brali pod uwagę stan zamożnoœci i pochodzenie. Nie jest to naturalne i dlatego Rousseau zwraca na to uwagę. Wszystko jest tu jednak potraktowane ze spokojem i czułoœcią. Przyroda jest natomiast tłem, zabarwieniem, człowiek przeżywa swe uczucia w kontakcie z naturą. Pomimo rozłączenia ludzi kochających się nie ma w utworze elementów buntu. Miłoœć ta jest jednak miłoœcią dramatyczną, skazaną na niepowodzenie i niemożnoœć realizacji. Dla Julii i Abelarda liczy się tylko uczucie, wszystko inne można przezwyciężyć, podporządkować bezgranicznej miłoœci. Inaczej sądzi otoczenie. Tym dwojgu po prostu nie wypada się spotykać zbyt wiele ich dzieli, nie są dla siebie stworzeni, prezentują inne sfery społeczeństwa, zasady moralne, czy też stan posiadania. To dla głównych bohaterów nie jest ważne, innego zdania są jednak konserwatywni rodzice. Miłoœć kochanków pozostaje w konflikcie z normami społecznymi i konwenansami.

Abelard jest człowiekiem bardzo wrażliwym, czułym, analizującym miłoœć do drugiej osoby, wspólnie spędzone chwile. Zachwyca się pięknem krajobrazów miejskich, ale także urodą ukochanej, potrafi wyobrażać sobie jej postać, tęsknić i myœleć o niej. Jest typowym sentymentalnym kochankiem.

Rousseau był twórcą teorii „powrotu do Ÿródeł", zwracał uwagę na czułoœć i dobroć jako pierwotne wartoœci natury ludzkiej, nie skażonej przez cywilizację. Za najważniejszą cnotę człowieka uważał prostotę. Nieustające przyczyny zła widział w układzie stosunków społecznych (korzystnych jedynie dla uprzywilejowanej klasy rządzącej) i opartej na nich etyce. Inspirował pisarzy do zwrócenia uwagi na człowieka jako jednostkę przeżywającą podwójny konflikt: wewnętrzny między pierwotną „naturą" a „kulturą" oraz zewnętrzny - ze społeczeństwem.

1. Wkład rodziny Czartoryskich w rozwój polskiej kultury.

Jako pierwsi z rodu Czartoryskich w działalnoœć oœwiatową i kulturalną zaangażowali się Książe Adam Kazimierz Czartoryski, pisarz i bliski współpracownik króla Stanisława Augusta oraz jego żona Izabela. W nawiązaniu do renesansowej tradycji, w swojej rezydencji w Puławach stworzyli oni nowy typ magnackiego mecenatu i literackiego. Byli zarówno uczestnikami intensywnego życia kulturalnego, jak również założycielami wielu placówek kulturalno - oœwiatowych.

Ogromne znaczenie miało założenie w 1776 roku przez króla Szkoły Rycerskiej zwanej Korpusem Kadetów, której komendantem był Książe Adam. Była to pierwsza w Polsce placówka naukowa wyłączona od wpływów zakonów. Celem nauki było przygotowanie młodych ludzi do służby wojskowej, ale przede wszystkim zwracano uwagę na wykształcenie intelektualne kadetów oraz wyrobienie w nich wzorowej postawy patriotycznej i moralnej.

Czartoryski opracował na użytek uczniów Katechizm kadetów - specjalny zbiór zasad, którymi młodzież mogła się kierować w swoim postępowaniu. Hymnem szkoły stał się wiersz Ignacego Krasickiego "Œwięta miłoœci kochanej ojczyzny".

Książe Czartoryski jako członek Komisji Edukacji Narodowej stał się jednym z reformatorów systemu oœwiaty. Ponadto napisał przedmowę do komedii "Panna na wydaniu", w której zawarł program dla tworzącego się teatru polskiego.

Izabela Czartoryska również wspiera rozkwit kultury w Puławach - m.in. jest założycielką puławskiego oœrodka kultury, patronuje powstawaniu obiektów takich jak np: sentymentalny park w stylu angielskim ; jest także autorką książek dla ludu.

Rodzinna tradycja wspierania przedsięwzięć kulturalnych przekazana została także dalszym pokoleniom :

- Książe Adam Jerzy Czartoryski - syn Adama Kazimierza - mecenas nauki i sztuki

- Książe Konstanty Czartoryski - syn Adama Kazimierza - mecenas sztuki i muzyki

- Książe Władysław Czartoryski - założyciel Muzeum Czartoryskich w Krakowie

FRANCISZEK KARPIŃSKI

Różnorodnoœć tematyczna :

Tematyka utworów Karpińskiego jest związana bezpoœrednio z biografią autora :

- miłosne sielanki (m.in. "Do Justyny. Tęsknoœć na wiosnę") odzwierciedlają młodzieńczą miłoœć do Justyny

- zaangażowane politycznie wiersze patriotyczne (np :"Pieœń dziada Sokalskiego w kordonie cesarskim) - związane są z pobytem na dworach magnackich (m.in. u Czartoryskiego), w pobliżu króla oraz z niepokojem poety o losy ojczyzny (pierwszy rozbiór Polski)

- dramaty i rozprawy (m.in. "O wymowie w prozie albo w wierszu") są wyrazem chęci podzielenia się wiedzą literacką doœwiadczonego już pisarza oraz ustosunkowania się do panujących zasad poetyckich (sentymentalizm)

- pamiętnik "Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem"- jest utworem podsumowującym życie poety ubarwionym ciekawymi spostrzeżeniami i przemyœleniami autora

Karpiński pisał również utwory : religijne (pieœni nabożne), wiersze o charakterze społecznym, a także dokonywał wielu przekładów.

Obraz miłoœci w poezji Karpińskiego :

Przykładem utworu o tematyce miłosnej jest sielanka "Do Justyny. Tęsknoœć na wiosnę". Pozornie nie jest to wiersz o miłoœci, lecz porównanie budzącego się na wiosnę do życia œwiata natury ze stanem ducha podmiotu lirycznego. Lecz przyglądając się dłużej można zauważyć, że utwór ten jest próbą autoanalizy - samotny podmiot opisuje stan psychiczny i cierpienia spowodowane zawodem miłosnym lub tęsknotą za ukochaną. Chociaż wszystko dookoła rozkwita, w jego sercu jest żal, tęsknota i smutek.

Takie zdominowanie życia przez miłoœć, smutek, żal, nadwrażliwoœć są charakterystyczne dla sentymentalizmu.

Jeszcze wyraŸniej widać to na przykładzie sielanki sentymentalnej "Laura i Filon". Utwór ten pokazuje parę tytułowych bohaterów, młodych zakochanych ludzi. Akcja rozgrywa się na wsi, na tle przyrody i opowiada o rozterkach i radoœciach, jakie niesie ze sobą miłoœć. Gdy Laura przybywa na spotkanie z ukochanym "pod umówionym jaworem" nikt na nią nie czeka .

"Oto już jawor... Nie masz miłego!

Widzę, że jestem zdradzona!

On z przywiązania żartuje mego;

Kocham zmiennika Filona."

Powoduje to podejrzenie o niewiernoœć, co kończy się atakiem rozpaczy i złoœci, pod czas którego Laura rozbija o drzewo koszyk i targa różowy wieniec. Wtedy zza pobliskich zaroœli wybiega Filon i uspakaja Laurę tłumacząc, że chciał tylko przekonać się o jej miłoœci. Utwór kończy się pogodzeniem się kochanków, wzajemnymi wyznaniami miłoœci i przysięgą wiecznej wiernoœci. W utworze tym ważne jest (charakterystyczne dla sentymentalizmu) zwrócenie uwagi na œwiat przeżyć wewnętrznych, próba analizy psychiki zakochanych i wpływu miłoœci na zachowanie człowieka.

Motywy patriotyczne w poezji Karpińskiego i sposób ich prezentacji :

Karpiński nie jest obojętny wobec ówczesnych problemów społecznych i politycznych. Dzięki temu powstały takie utwory jak : elegia "Tęsknoœć do kraju"- poœwięcona konfederacji barskiej, "Pieœń dziada Sokalskiego w kordonie cesarskim" , "Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta, ostatniego polskiego króla z domu Jagiellonów".

"Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta" :

Podmiot liryczny zwraca się do zmarłego przed ponad dwoma wiekami króla i przedstawia mu tragiczną sytuację, w jakiej znalazł się kraj pozbawiony tak wspaniałych władców (Jagiellonów). Utwór ten jest wyrazem tęsknoty do królów, którzy kochają swój kraj, jest również przywołaniem przeszłoœci, kiedy to Rzeczpospolita była krajem potężnym, zamożnym i "od morza do morza".

"Pieœń dziada Sokalskiego w kordonie cesarskim" :

Utwór ten powstał po I rozbiorze Polski; stylizowany jest na wzór żałobnych œpiewów dziadowskich, plebejskich.. Ukazuje on tragiczną sytuację, w jakiej znalazła się Rzeczpospolita (kordon cesarski ma znaczyć tyle co zabór austriacki). Szczególnie przejmująca wydaje się być personifikacja biedy, która najpierw

„Długo nad granicą stała,

Wolnoœci dotknąć się bała"

a póŸniej wkroczyła do Polski i uwięziła wolnoœć. W zniewolonym kraju panoszą się austriaccy urzędnicy, otoczeni przez pochlebców. Dochodzi do poniżania króla, wyœmiewania się z autorytetu władcy.

„Pochlebcy go otaczają,

Palcem biednego stykają.

Ot mówią, koœć polizuje,

Dawnej wolnoœci żałuje"

Liryka religijna Karpińskiego:

Wybitnym osiągnięciem Karpińskiego był œpiewnik przeznaczony dla ludu (1792) - " Pieœni nabożne" , w których skład weszły między innymi :

-"Pieœń poranna" - ("Kiedy ranne wstają zorze")

-"Pieœń wieczorna"- ("Wszystkie nasze dzienne sprawy")

- "Pieœń o narodzeniu Pańskim" - ("Bóg się rodzi, moc truchleje")

Według Karpińskiego Bóg jest wszechmogącym i sprawiedliwym sędzią. Pisarz czuje się mały wobec potęgi Boga, lecz nie obawia się go, gdyż stwórca jest nieskończoną dobrocią i wybacza człowiekowi jego grzechy. Karpiński prosi Boga o opiekę nad nim i wszystkimi ludŸmi, pragnie również, aby pomógł człowiekowi wejœć na dobrą drogę i chronić go przed zbłądzeniem.

"Niedołężnoœć człowieka

Twojego ratunku czeka!"

Bóg jest człowiekowi potrzebny, bo bez niego jest bezbronny - pogrążyłby się całkowicie w grzechu i zepsuciu.

"Laura i Filon" Marii Jasnorzewskiej - Pawlikowskiej jako polemika z sentymentalnym wzorcem wrażliwoœci :

Na podstawie sielanki F.Karpińskiego "Laura i Filon" Jasnorzewska - Pawlikowska krytykuje model sentymentalnego przestawiania pojęć takich jak miłoœć, tęsknota, czy zazdroœć. Wykorzystując ramy kompozycyjne Karpińskiego, opierając się na głównych elementach sielankowych i sentymentalnych (jawor, koszyk z wikliny, maliny) poetka tak dobierała skojarzenia i œrodki stylistyczne, że cały melancholijny nastrój "rozsypał się w proch.

"Koszyk miły pleciony był z cienkiej wikliny,

maliny w nim różowe œmiały się po cichu..."

Pisarka starała się udowodnić tym samym fałsz i powierzchownoœć sentymentalnej wrażliwoœci, która nie ujawnia prawdziwych uczuć i przeżyć. Według Jasnorzewskiej historia Laury i Filona wygląda jak ze starego kiczowatego francuskiego romansu, który nie ma nic wspólnego z rzeczywistoœcią.

"Laura miała łzy w oczach i przepaskę modrą,

wœród książkowej, pożółkłej i francuskiej woni

leżała, chudą rękę oparłszy o biodro"

W wierszu poetki wszystko jest żywe i ma swój wymiar ("jawor szumiący, ponury i siny" , "koszyk miły pleciony był z cienkiej wikliny"). Według Jasnorzewskiej romans z oœwiecenia był tak sztuczny, suchy i "płaski ( jak kwiat w książce)", że nie był w stanie nawet zainteresować, a co dopiero oczarować.

4.

Sytuacja społeczna, gospodarcza i polityczna w Polsce w XVIII wieku. Specyfikacja oœwiecenia polskiego. Twórcy oœwieceniowi wobec rzeczywistoœci (rola twórcy, funkcja literatury, dydaktyzm). Działalnoœć Stanisława Augusta Poniatowskiego („Monitor", teatr publiczny, Szkoła Rycerska, obiady czwartkowe i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne"). Rola publicystyki i teatru w dziele reformy.

Wkład braci Załuskich, S. Konarskiego, S. Leszczyńskiego, S. Staszica, H. Kołłątaja i jego współpracowników oraz F. S. Jezierskiego w dzieło reformy. Komisja Edukacji Narodowej - powstanie i działalnoœć. Kwestie społeczne i polityczne w „Powrocie posła" J. U. Niemcewicza. Konstytucja 3 maja. Oœwieceniowi reformatorzy wobec kwestii władzy wykonawczej, władzy ustawodawczej, skarbu, obronnoœci państwa, edukacji i wychowania, sytuacji chłopstwa, sytuacji mieszczaństwa (synteza).

SYTUACJA SPOŁECZNA, GOSPODARCZA I POLITYCZNA W POLSCE XXVIII WIEKU

Literatura oœwiecenia rozwijała się w dramatycznym okresie dziejów narodu polskiego. Osłabienie państwa za panowania dynastii Wettinów (August II i August III) już od początku XVIII wieku stwarzało nieustanna sytuacje zagrożenia. Narastające trudnoœci były przede wszystkim wynikiem kryzysu demokracji szlacheckiej i wzmocnienia pozycji rywalizujących rodów magnackich, których działalnoœć wymykała się spod kontroli państwa. Ustrój Rzeczypospolitej oparty na wybieranych organach władzy mógł funkcjonować sprawnie jedynie pod warunkiem wysokiego poziomu œwiadomoœci społecznej i politycznej warstwy powołanej do rządzenia krajem. W czasach saskich została naruszona równowaga między myœleniem kategoriami państwa, wymagającym poœwięceń i kompromisów, a obsesyjnie strzeżoną ideą szlacheckiej wolnoœci. Wygrywali na tym możnowładcy, uprawiając odpowiednia propagandę i stosując szantaż polityczny, jeœli tylko w ich interesie leżało osłabienie władzy centralnej, a często też obcy mocarze, którzy od dawna dążyli do podporządkowania sobie Rzeczypospolitej. Bardzo skutecznym sposobem paraliżowania władzy centralnej było stosowanie zasady liberum veto, uznawanej przez znaczną częœć szlachty za „Ÿrenicę wolnoœci". Anarchia w państwie, zwłaszcza zaœ nadużywanie niebezpiecznego prawa zrywania sejmów, miała nieobliczalne następstwa w dziedzinie etyki społecznej. Niemożnoœć skutecznego działania na szczeblu państwowym stwarzała naturalne warunki pracy pozornej, bądŸ zniechęcała do publicznej aktywnoœci, zwłaszcza że szlachcic posesjonat miał miniaturowe „państwo" w swojej własnej zagrodzie, gdzie mógł sprawować władzę w sposób dyktatorski, pędząc życie „szczęœliwego ziemianina".

Genezę oœwiecenia wiąże się z kryzysem społecznym i intelektualnym feudalizmu. Większoœć ówczesnych państw europejskich była monarchiami absolutnymi i na walce z tym anachronicznym w XVIII wieku ustrojem skupiła się uwaga ludzi owej epoki.

W Polsce nie było monarchii absolutnej. Kryzys dotyczył tu więc sarmatyzmu oraz jego politycznych i kulturalnych skutków. Należy do nich zaliczyć zarówno szlachecki republikanizm i parlamentaryzm ze wszystkimi narosłymi przez wieki deformacjami., jak i towarzyszącą szlacheckiemu poczuciu potęgi literaturę, bezkrytyczną i pełną ozdobnego pustosłowia. Najważniejsze przejawy tego kryzysu zanotował ówczesny œwiadek i uczestnik wydarzeń, nieznany autor „Nagrobka Królestwa Polskiego".

„Zatrzymaj się chwilę, wędrowcze, który przebiegasz szybko Polskę. I cóż tak długo podziwiasz? Nie jest bezpieczny postój w tej krainie, w której nie rządzi ani król, ani prawo, ani rozum (…) Stąd królowie - a bezkrólewie, sejm oszalały, sejmiki kłótliwe, posiedzenia pełne zatargów, ustawy jak drwiny, kler nic nie wart, biskupi nieprzydatni, ministrowie nieudani, senatorowie zdrajcy, szlachta zmienna, trybunały przedajne, miasta wynędzniałe, miasteczka niewolnicze, wsie puste, pola jak ugory, oficerowie łupieżcami, regimentarz zbrodniarzem, przełożeni niedojrzali, urzędnicy im podobni, konnica - łupieżcy, piechota obdarta, a całe wojsko nędzą, rzemiosło rycerskie złem, wojna nie wojną, bitwa ucieczką. Zobaczywszy i usłyszawszy to wszystko, odejdŸ, kochany wędrowcze, a nam wyproœ lepsze czasy".

Tak więc bezprzykładna anarchia, całkowicie pozorny charakter szlacheckiej demokracji i równoœci, upadek gospodarczy i utrata możliwoœci stanowienia o losach własnego państwa - czego przejmującym dowodem stał się tzw. Sejm Niemy z 1717 r. -zadecydowały o odmiennoœci polskiego oœwiecenia.

SPECYFIKA OŒWIECENIA POLSKIEGO

Znamienną cechą polskiego oœwiecenia był nie spotykany nigdzie w takiej rozciągłoœci związek polityki z kulturą. Daje o tym œwiadectwo już sam podział okresu. Poszczególne fazy rozwoju formacji przypadają na trzy całkowicie odmienne epoki: panowanie Augusta III, czasy Stanisława Augusta Poniatowskiego i pierwsze ćwierćwiecze po utracie niepodległoœci. Podział wewnętrzny okresu stanisławowskiego również musi uwzględniać daty wydarzeń politycznych : 1772 (koniec wojny barskiej i pierwszy rozbiór Polski) oraz 1778 (początek Sejmu Czteroletniego).

Na Zachodzie walczono o wolnoœć, w Polsce - o ograniczenie nadużyć wolnoœci, o jej nowe rozumienie. Tam problemem była równoœć, u nas - jej rozszerzenie na inne, poza szlacheckim, stany. Na Zachodzie istotną kwestią była zasada podziału władzy, (na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą), szlachecki parlamentaryzm dawno już wprowadził taki podział, który teraz wymagał jedynie usprawnienia i wyeliminowania rażących deformacji. Na Zachodzie znamienne było dążenie do ograniczenia władzy centralnej, w Polsce zaœ - koniecznoœć jej wzmocnienia jako sposób zapobieżenia szlacheckiej anarchii. Tam główną siłą społeczną forsującą nowe idee było mieszczaństwo, u nas - mimo jego ważkiego udziału - siłę tą stanowiła szlachta, a wœród pisarzy i działaczy oœwiecenia przeważali duchowni.

Przezwyciężenie kryzysu politycznego i moralnego było głównym celem polskiego oœwiecenia, sprawa jednak nie ograniczała się do konfliktów wewnętrznych. Należało brać pod uwagę zupełnie realne zagrożenie państwa ze strony sąsiednich mocarstw, które od dawna prowadziły politykę niedopuszczania do zmian mających wzmocnić władzę Rzeczypospolitej.

Wiek XVIII był dla Prus, Rosji i Austrii okresem wzrostu potęgi opartej na scentralizowanej władzy ( tzw. oœwieceniowy absolutyzm), sprawnie działającej administracji i racjonalnym systemie podatkowym, który umożliwiał utrzymywanie olbrzymich armii. Protagoniœci (bojownicy) oœwiecenia w Polsce nie zawsze doceniali grozę sytuacji geopolitycznej i niezbyt dobrze orientowali się w zawiłoœciach polityki międzynarodowej.

TWÓRCY OŒWIECENIOWI WOBEC RZECZYWISTOŒCI

Twórcy oœwieceniowi zawierają w swych wypowiedziach krytykę istniejącego stanu Rzeczypospolitej. Patrząc z pozycji obserwatorów (jak np.: Ignacy Krasicki) wskazują i krytykują wady, proponują reformy. A nawet opowiadają się po stronie sejmowych reformatorów i agitują na rzecz ich postulatów. Krytykują więc liberum veto, konserwatywną postawę sarmacką, powoływanie króla na drodze elekcji, niesprawiedliwoœć prawa wobec mieszczan i wsi, ciemnotę oraz niski stan szkolnictwa.

Literatura jest sposobem wyrażenia swoich opinii i poglądów, a także recepty, która miałaby uzdrowić znajdującą się w katastrofalnym stanie Rzeczypospolitą. I tak twórcy proponują zreformowanie prawa, zniesienie liberum veto, tron dziedziczny, równoœć stanów, reformę oœwiaty. Wyrazem tych dążeń jest słynna Konstytucja 3 Maja - najnowoczeœniejsza w ówczesnej Europie.

Teoretyczne wypowiedzi znajdują się w publicystyce, natomiast literaci, do przedstawienia swych postulatów używali barwnych przykładów, porównań, fabuły oraz humoru. Wady szlachty polskiej stały się tematem satyr i komedii.

Myœliciele, twórcy oœwieceniowi starali się poprzez swoje utwory pokazać właœciwą drogę nowym pokoleniom Polaków. Podjęli się zadania bycia nauczycielami narodu. Pouczali jakie zachowania i trendy wpływają na rozwój kraju, a jakie przyczyniają się do upadku Rzeczypospolitej. Ich twórczoœć miała znaczenie nie tylko literackie, nabrała charakteru moralizatorskiego, dydaktycznego. Stała się drogowskazem w postępowaniu dla wielu ludzi.

„MONITOR"

W roku 1765, z częstotliwoœcią dwa razy na tydzień, zaczął wychodzić „Monitor". Nazywany „czasopismem moralnym", wzorowany na angielskim „Spektatorze" („The Spectator" - obserwator), inspirowany i wspierany finansowo przez króla, stał się główną trybuną propagowania reform.

Redagowany w pierwszym okresie przez Adama Kazimierza Czartoryskiego oraz przez Ignacego Krasickiego, korzystając z piór Bohomolca, Konarskiego czy Naruszewicza, poruszał „Monitor" bardzo wiele aktualnych i różnorodnych tematów. W nowych, krótkich formach publicystycznych - esejach, artykułach, felietonach, reportażach, listach do redakcji i odpowiedziach na listy - autorzy monitorowi krytykują sarmackie zacofanie, postulują nowy wzór osobowy oœwieconego szlachcica, biorą w obronę mieszczan i chłopów, piszą o problemach gospodarczych i politycznych Polski, walczą o tolerancję religijną i o œwiecką edukację.

Przemycają (ostrożnie - by nie zrazić czytelników radykalizmem) myœli i koncepcje filozofa angielskiego Locke'a, Francuzów Woltera i Rousseau oraz francuskiej Encyklopedii. Zajmują się także sprawami teatru i literatury oraz czystoœci i poprawnoœci języka.

„Monitor" był szkołą ideologii oœwiecenia oraz szkołą literatury, przez którą przeszło wielu pisarzy tej epoki. Wydawany był przez 21 lat (do 1785 r.), lecz największą rolę odegrał w pierwszych trzech latach swego istnienia.

Na łamach czasopisma propagowano idee oœwiecenia, walczono z ciemnotą i zacofaniem, oœmieszano sarmatyzm szlachecki. Głównym przedmiotem krytyki stała się obyczajowoœć szlachecka, a przede wszystkim pijaństwo, marnotrawstwo, życie nad stan, okrucieństwo wobec poddanych, pogoń za cudzoziemszczyzną.

TEATR PUBLICZNY

W tym samym roku co „Monitor" (czyli 1765), również z inicjatywy króla, założono w Warszawie pierwszy w dziejach Polski stały teatr publiczny. Wydzierżawiono dla niego gmach. zwany Operalnią, w którym zaczęły występować trzy zespoły: francuski, włoski i polski. Zespół polski zadebiutował 19 listopada niezbyt udaną komedią Józefa Bielawskiego „Natręci".

W początkach roku 1766 król zjednał dla teatru Franciszka Bohomolca, mającego już spore doœwiadczenie w pisaniu komedii dla jezuickiej sceny szkolnej. Bohomolec zaczyna więc teraz tworzyć komedie „dla teatrum", włączając się w realizację królewskiego programu reform.

Według autorów „Monitora" komedia „œmiech wznieca i prowadzi do obrzydzenia przywar cnotom towarzyskim przeciwnych". Inaczej mówiąc, ma ona uczyć bawiąc. I tak, Bohomolec oœmieszał i krytykował zabobony, przesądy i inne wady sarmackie, a także powierzchowne uleganie wpływom i modom zagranicznym. Staruszkiewicz (człowiek zacofany i przesądny, którego cała wiedza ogranicza się do informacji zawartych w starym kalendarzu) i Figlacki to dwa typy różnych, negatywnych bohaterów, w rozmaitych wariantach doœć często pojawiające się w jego komediach, dominujących przez dwa lata na scenie polskiej.

W póŸniejszych latach ważną rolę w rozwoju komedii odegrał Franciszek Zabłocki, a przełomową w rozwoju i upowszechnieniu teatru - Wojciech Bogusławski.

SZKOŁA RYCERSKA

Kolejną inicjatywą króla było założenie Szkoły Rycerskiej zwanej też Korpusem Kadetów w roku 1765. Jej komendantem został bliski wówczas współpracownik Stanisława Augusta Poniatowskiego książę Adam Czartoryski. Szkoła nie tylko przygotowywała do służby wojskowej , lecz dawała gruntowną i wszechstronną wiedzę oraz kształtowała postawy patriotyczne i moralne. Dowodem przykładanie wagi do tych spraw był zbiór zasad postępowania, nazwany Katechizmem kadeckim, opracowany przez komendanta Szkoły, zaœ jej niejako oficjalnym hymnem stał się wiersz Ignacego Krasickiego „Œwięta miłoœci kochanej ojczyzny".

OBIADY CZWARTKOWE

Nazywano je również „obiadami literackimi", „uczonymi" i „rozumnymi". Gromadziły one na Zamku (latem w Łazienkach) prawdopodobnie od roku 1771 najwybitniejszych poetów, publicystów i działaczy polskiego oœwiecenia. Bywali na nich Konarski, Bohomolec, Naruszewicz, Trembecki, do czasu odcięcia przez granicę rozbiorową - Krasicki, Józef Wybicki, Andrzej Zamoyski. Obiady - na których przedstawiano w całoœci lub we fragmentach poważne prace literackie, dyskutowano ważne projekty reform ustrojowych, ale i zabawiano się wierszami swawolnymi - sprzyjały [ponoć - przyp. aut.] rozwojowi twórczoœci literackiej, nawiązującej do tradycji starożytnego i francuskiego klasycyzmu.

Obiady czwartkowe zostały zorganizowane przez króla (który nie ustawał w wysiłkach by na rzecz wydŸwignięcia kraju z zacofania kulturalnego i społecznego) po konfederacji barskiej w 1768 roku (miała charakter antykrólewski) i po działaniach militarnych wojsk carskich (pretekstem była właœnie konfederacja barska), które to działania wojenne trwały cztery lata, a ich zwieńczeniem był pierwszy rozbiór Polski w 1772 roku. Rozpoczęcie walk spowodowało zawieszenie - na okres siedmiu lat - działalnoœci teatru publicznego oraz osłabienie bojowej publicystyki „Monitora".

„ZABAWY PRZYJEMNE i POŻYTECZNE"

„Zabawy Przyjemne i Pożyteczne" stały się z czasem nieoficjalnym organem obiadów czwartkowych. Był to pierwsze pismo literackie, którego pierwszym redaktorem był Jan Albertrandi, a po dwóch latach objął to stanowisko Adam Naruszewicz. Wzorem artysty był Jan Kochanowski.

Na łamach „Zabaw" (wydawanych w latach 1770-1777) ogłaszali swe oryginalne i tłumaczone utwory najwybitniejsi poeci czasów stanisławowskich tacy jak Krasicki, Naruszewicz, KniaŸnin, Zabłocki i Węgierski. Pismo to przyczyniło się do kształtowania smaku literackiego i rozwijało zamiłowanie do książki. „Zabawy" stały się tym dla rozwoju literatury, czym był „Monitor" dla idei „naprawy społeczeństwa".

ROLA PUBLICYSTYKI I TEATRU W DZIELE REFORMY

· Teatr

W 1765 r. powstał w Warszawie pierwszy teatr publiczny, stając się od razu narzędziem wychowania szerokich rzesz widzów teatralnych, przede wszystkim szlachty i mieszczan. Teatr przestał być instytucją zamkniętą, dostępną jedynie dla wybrańców, dla których dawał przedstawienia teatr królewski lub ten czy inny teatr magnacki. Służąc oœwieceniowej zasadzie, by „uczyć - bawiąc" wykorzystuje się na scenie komedie, które poprzez żart i humor oœmieszały groŸne dla ogółu wady szlacheckie i uczyły zarazem krytycznie myœleć oraz nakazywały widzieć wady ustroju.

· Publicystyka

W okresie oœwiecenia nie znano terminu „publicystyka", oznaczającego dziœ piœmiennictwo omawiające aktualne problemy polityczne, społeczne, gospodarcze czy kulturalne. Znano samo zjawisko, obecne w formach różnorodnych.

Publicystyka współtworzyła polskie oœwiecenie we wszystkich jego fazach. Koncentrowała się przede wszystkim na aktualnych problemach społecznych i politycznych kraju. Wielcy pisarze tego okresu podejmują rozpaczliwe próby zreformowania kraju, wzmocnienia wewnętrznego i odnowienia dawnej potęgi militarnej Rzeczypospolitej.

W roku 1788 rozpoczyna swe obrady Sejm Wielki, zwany Czteroletnim. Jest to ostatnia szansa dla kraju. Po stronie obozu reform opowiadają się największe umysły XVIII-wiecznej Polski. Ludzie ci popierają zdecydowanie obóz reform, starają się w swych wywodach, rozprawach, apelach, apostrofach, inwokacjach (niekiedy rozpaczliwych, pełnych niepokoju, sarkastycznych) pozyskać sojuszników dla swego bloku politycznego.

Czasopismo „Monitor" pełniło podobną funkcję jak teatr tyle, że nie na scenie, ale słowem pisanym walczyło z ciemnotą i zacofaniem, żądało zniesienia liberum veto, propagowało nowe wzorce i nowe hasła w dziedzinach : politycznej, społecznej, ekonomicznej oraz literackiej. Opowiadało się za i nawoływało do reformy kraju.

Ukierunkowanie ideowe nie przeszkadzało oœmieszaniu wad bardziej uniwersalnych, w tym „modnych obyczajów", którymi chlubiły się damy modne oraz salonowi młodzieńcy, nazwani póŸniej fircykami.

Program edukacji społeczeństwa obejmował szerzenie najnowszych zdobyczy wiedzy, filozofii, ekonomii, nauk przyrodniczych. „Monitor" zamieszczał eseje popularyzujące wiedzę o teatrze i formach literackich (satyra, bajka), poruszał różne kwestie życia kulturalnego. W myœl haseł merkantylizmu propagował przemysł i handel, zwalczając szlacheckie uprzedzenia do pracy w tych dziedzinach. Stwierdzał, że praca chłopów decyduje o sile i bogactwie Rzeczypospolitej. Podkreœlał przy tym moralne walory ludzi z niższych stanów, ich uczciwoœć i pracowitoœć, które przeciwstawiał próżniactwu szlachty.

Publicyœci „Monitora" starali się wzbudzić żywe zainteresowanie czytelnika i pozyskać opinię publiczną. Urozmaicali formy publikacji (felieton, esej, list, diariusz, powiastka), stosowali œrodki komizmu, stwarzając niekiedy pozory lekkiego traktowania sprawy. Z „Monitora" przenika logika i siła argumentacji, którymi autorzy chcieli zarazić czytelników.

Najwybitniejszymi publicystami byli :

· Stanisław Staszic „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego"

„Przestrogi dla Polski"

· Hugo Kołłątaj „Do Stanisława Małachowskiego , referendarza koronnego o przyszłym sejmie Anonima listów kilka", „Do Przeœwietnej Deputacji"

· Franciszek Jezierski „Katechizm o tajemnicach rządu polskiego"

· Stanisław Konarski „O skutecznym rad sposobie"

· Stanisław Leszczyński „Głos wolny wolnoœć ubezpieczający"

Wkład braci Załuskich, S. Konarskiego, S. Leszczyńskiego, S. Staszica, H. Kołłątaja i jego współpracowników oraz F. S. Jezierskiego w dzieło reformy.

Andrzej i Józef Załuscy, uczeni dostojnicy Koœcioła (obaj byli biskupami), założyli w Warszawie w roku 1747 pierwszą polską bibliotekę publiczną, która miała być nowoczesnym oœrodkiem myœli naukowej. Prowadzili działalnoœć edytorską, wydali uporządkowany przez Konarskiego zbiór praw polskich.

Stanisław Konarski: publicysta, pisarz i poeta należący do zakonu Pijarów. Dostrzegał potrzebę reformy szkolnictwa, włączał się aktywnie w życie polityczne i intelektualne. Współpracował m. in. z Józefem Załuskim, wspierał też kandydaturę Stanisława Leszczyńskiego na tron Rzeczypospolitej.

W roku 1740 dzięki staraniom Konarskiego otwarto pierwszą nowoczesną polską szkołę - przeznaczone dla szlacheckiej młodzieży Collegium Nobilium. Wprowadził w niej reformę oœwieceniowej pedagogiki, kładąc akcent na nauki przyrodnicze, prawne, ekonomię, geografię, historię i języki nowożytne. Nowa była także metoda nauczania, oparta na logicznym myœleniu i łącząca wiedzę teoretyczną z praktyką. W Collegium Nobilium nie było kar cielesnych, zaœ od nauczycieli wymagano zaœ nie tylko wiedzy, ale i wysokich zasad moralnych. Nowa szkoła kształcić miała œwiadomych obywateli, przygotowując ich do życia publicznego.

Za zasługi dla dobra kraju król Stanisław August obdarował go medalem z napisem: „temu, który oœmielił się być mądry".

Stanisław Leszczyński: działacz kulturalny i polityczny, niedoszły król. Ostro krytykował nierząd i anarchię, zjawiska, które niszczyły polskie państwo, a zarazem proponował ustrojową reformę w duchu oœwiecenia myœli demokratycznej. Jego program był jednak z góry skazany na niepowodzenie, ponieważ autor nie ważył się wystąpić przeciwko zasadzie liberum veto.

Stanisław Staszic: zasłynął jako organizator życia kulturalnego, społecznego oraz działacz na polu oœwiaty i przemysłu. W traktacie Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego dokonuje wnikliwej krytyki politycznej i społecznej sytuacji Polski. Występuje szczególnie ostro przeciwko magnatom, których obarcza winą za upadek państwa. Omawia słaboœci Rzeczypospolitej i proponuje program radykalnych reform, polegający przede wszystkim na:

  1. ukróceniu anarchii szlacheckiej (zniesienie liberum veto)

  2. wzmocnieniu władzy i siły militarnej

  3. zmianie modelu edukacji społeczeństwa

W Przestrogach dla Polski pisarz kontynuuje pod wieloma względami idee zawarte w Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego. Rozważa przede wszystkim problemy ustrojowe i społeczne. Ponownie oskarża magnatów, domaga się przywilejów dla mieszczan, jednak dla chłopów nie przewiduje praw obywatelskich, a jedynie zniesienie pańszczyzny.

Hugo Kołłątaj: ksiądz, wybitny pisarz polityczny. Początki jego twórczoœci literackiej wiążą się z działalnoœcią Komisji Edukacji Narodowej, na której polecenie podjął się m. in. reformy Uniwersytetu Jagiellońskiego. W okresie Sejmu Czteroletniego należał Kołłątaj do najbardziej aktywnych przedstawicieli stronnictwa patriotycznego. Wokół niego skupiła się grupa publicystów i działaczy, którą nazwano KuŸnicą Kołłątajowską. Należeli do niej m. in. radykalny pisarz Franciszek Salezy Jezierski oraz poeta, tłumacz i publicysta Franciszek Ksawery Dmochowski. Poglądy polityczne Kołłątaja bliskie były programowi Staszica. W swoich dwóch najważniejszych dziełach: Do Stanisława Małachowskiego... O przyszłym sejmie Anonima listów kilka oraz Prawo polityczne narodu polskiego, żądał przede wszystkim:

  1. zniesienia liberum veto

  2. praw dla mieszczan

  3. wolnoœci dla chłopów

Franciszek Salezy Jezierski: działacz oœwiatowy, publicysta, pisarz. Pracował w Komisji Edukacji Narodowej m. in. jako generalny wizytator szkół koronnych. Współpracownik H. Kołłątaja, czołowy publicysta KuŸnicy Kołłątajowskiej; rzecznik radykalnych reform społecznych i politycznych (m. in. przyznanie praw politycznych mieszczaństwu).

Oœwieceniowi reformatorzy wobec kwestii władzy wykonawczej, władzy ustawodawczej, skarbu, obronnoœci państwa, edukacji i wychowania, sytuacji chłopstwa, sytuacji mieszczaństwa (synteza).

Osoba Pogląd

S. Jezierski H. Kołłątaj S. Staszic

+ + + uwłaszczenie chłopów i poprawa ich warunków życia

+ + zwiększenie przywilejów mieszczan (utworzenie w Sejmie drugiej izby)

+ + + likwidacja liberum veto i przyjmowanie ustaw większoœcią głosów

+ + sukcesja tronu (zniesienie wolnej elekcji i wprowadzenie dziedzicznoœci tronu)

+ + prawa sprawiedliwe, jednakowe dla wszystkich stanów

język polski językiem wykładowym

+ + opodatkowanie wszystkich stanów

+ + reforma oœwiaty

+ wychowanie obywatelskie i patriotyczne młodzieży

+ + reforma podatkowa

+ rozwój handlu

+ + wzmocnienie armii

Komisja Edukacji Narodowej - powstanie i działalnoœć. Kwestie społeczne i polityczne w „Powrocie posła" J. U. Niemcewicza. Konstytucja 3 maja.

Po przeprowadzeniu przez papieża kasacji zakonu jezuitów, który w Polsce prowadził większoœć szkół, pojawiła się szansa na ogromne zmiany, wynikające z tego, iż państwo przejęło majątki i kolegia jezuickie.

Dlatego w roku 1773 na wniosek króla Sejm Delegacyjny powołał Komisję Edukacji Narodowej, powierzając jej całokształt prac związanych z organizacją szkolnictwa. Komisja zreformowała Akademię Wileńską i Krakowską oraz nadała im nazwy Szkoły Głównej Litewskiej i Szkoły Głównej Koronnej. KEN była pierwszym w Europie ministerstwem oœwiaty, a jej główne hasło brzmiało: "Stworzyć naród przez wychowanie publiczne".

Podjęła się przygotowania obywateli do pracy dla zreformowanego państwa.

W szkołach zniesiono łacinę jako język wykładowy i zastąpiono ją językiem polskim. Wprowadzono poglądową metodę nauczania, zamiast pamięciowe, wœród przedmiotów nauczania znalazły się: rolnictwo, ogrodnictwo, które łączono z doœwiadczeniem, oraz znajomoœcią praw fizyki i chemii. Wprowadzono też tak zwane ćwiczenia cielesne.

Znaczną pomocą w pracach Komisji było założone w 1779 roku Towarzystwo Ksiąg Elementarnych, zajmujące się opracowywaniem podręczników szkolnych, dostosowanych do nowego, zreformowanego programu nauczania.

Problematyka, jaką podejmuje "Powrót posła" podejmuje zagadnienia bardzo istotne dla dobrego funkcjonowania politycznie sprawnego państwa. Poruszona jest tu między innymi kwestia liberum veto i wolnej elekcji, wprowadzenia dziedzicznoœci tronu i możliwoœć wejœcia w sojusz z Prusami przeciwko Rosji, zwiększenie liczby regularnych wojsk oraz ulżenie doli chłopa (prowadzenie właœciwej polityki wobec chłopstwa.

Ważne jest również to, że J. U. Niemcewicz pokazuje, że to są postulaty, i że istnieje też inna wizja Polski. Jest to niechęć do jakichkolwiek reform.

Są tu ukazane również różne postawy ludzkie i społeczne, np. "żona modna" - żona starosty Gadulskiego, jest to zaopatrzona we wzorce francuskie, pełna sztucznoœci, rozczytana w głupich romansidłach leniwa kobieta.

Jeszcze jedną podobną postacią jest Szarmancki, wyrachowany uwodziciel i bezwzględny, nie cofający się przed oszustwem łowca posagów. Polityką nie interesuje się w najmniejszym stopniu, o wiele ważniejsze są dla niego wszelkie zabawy i gry hazardowe. Jest pewnym siebie zarozumialcem.

Walery reprezentuje tu młodego, postępowego szlachcica, zwolennika reform (tak samo jego ojciec).

Wysiłki reformatorskie "oœwieconych" znalazły najpełniejszy wyraz w czasie prac Sejmu Czteroletniego, rozpoczętego w roku 1788. Wiekopomnym uwieńczeniem jego działalnoœci była Konstytucja 3 maja z roku 1791, znosząca liberum veto, wprowadzająca dziedzicznoœć tronu, nadająca prawa mieszczanom i biorąca w opiekę chłopów.

"Upadły pęta niewoli i nierządu" - oœwiadczali marszałkowie sejmu, a pruski minister pisał z niepokojem: "Polacy zadali œmiertelny cios monarchii pruskiej, wprowadzając dziedzicznoœć tronu i konstytucję lepszą od angielskiej".

Konstytucja jest też groŸna dla imperium rosyjskiego. Dlatego w następnym roku zostaje ogłoszona Konfederacja Targowicka. W konsekwencji Konfederacja ta doprowadziła do drugiego rozbioru Polski.

5.

Bajka jako gatunek literacki. Bajka epigramatyczna i narracyjna. Twórcy bajek. Funkcja morału (wybrane przykłady z twórczoœci I. Krasickiego). Obraz ludzkich wad w bajkach I. Krasickiego. Obraz społecznoœci ludzkiej i rządzących nią praw w bajkach I. Krasickiego. Ocena społeczeństwa w bajkach I. Krasickiego i „Kandydzie" Woltera - porównanie.

Bajka jest gatunkiem synkretycznym, sytuującym się na pograniczu liryki i epiki. Nie brakuje w niej także elementów dramatycznych. Bajka to krótki utwór wierszowany, w którym pod postaciami zwierząt kryją się ludzie. Bajki mają jednak różną formę, bardzo rozpiętą skalę stylistyczną i nie zawsze jej bohaterami są zwierzęta.

Już w starożytnoœci utrwaliły się dwa sposoby przetwarzania bajek ezopowych (Ezop uważany jest za twórcę gatunku). Doprowadziło to do ukształtowania dwóch odmian gatunku:

-Bajka epigramatyczna - jak wskazuje nazwa powstała na bazie epigramatu, za którego twórcę uważa się Simoidesa z Keos. Tak jak epigramat odznaczała się zwięzłą formą. Ograniczała do minimum fabułę i opisy na rzecz sentencjonalnoœci i refleksyjnoœci. Mimo redukcji elementów akcji nie przestawała być zasadniczo utworem fabularnym. Nawet najkrótsze bajki starożytni Rzymianie nazywali „fabula". Ten typ bajki uprawiał Lessing, a także, w dużej częœci swojej twórczoœci bajkopisarskiej, Krasicki.

-Bajka narracyjna - jest bardziej rozbudowana, przybiera formę miniaturowej fabuły, niekiedy swym kształtem przypomina nowelę. Taką postać mają w przeważającej mierze bajki La Fontaine'a i częœć bajek Krasickiego.

Bajka jako gatunek literatury dydaktycznej ma na celu pouczenie, formułowanie wskazówek dotyczących zasad postępowania w œwiecie. sens moralny bajki może być wyeksponowany w dwojaki sposób:

* poprzez bezpoœrednie sformułowanie morału, który zostaje umiejscowiony na początku bądŸ na końcu utworu, ( „Szczurek i matka"

Widząc, że myszą igra, chwalił szczurek kota.

Rzekła matka do niego: Fałszywa to cnota;

Na pozór on jest grzeczny, a wewnątrz, a wewnątrz jad mieœci,

Najokrutniejszy taki, co gryzie a pieœci. )

* poprzez taką konstrukcję sytuacji, z której jednoznacznie wynika pointa i nie ma potrzeby jej ponownego powtarzania.( „Jagnię i wilcy"

Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie.

Dwóch wilków jedno w lesie nadybali jegnię.

Już go mieli rozerwać, rzekło: „Jakim prawem?"

„Smacznyœ, słaby i w lesie". - Zjedli niebawem. )

Twórcy bajek:

~ Ezop (Grecja - VI w . p. n. e.) uważany za twórcę bajek

~ Simonides z Keos (Grecja - VI\V w. p. n. e.) autor pieœni chóralnych, piewca władców i uroczystoœci dworskich, był także twórcą licznych epigramatów

~ Jean de La Fontaine (Francja - oœwiecenie) uważany za bajkopisarza wszech czasów

~ Lessing (Niemcy - oœwiecenie)

~ Kryłow (Rosja - oœwiecenie)

~ Trębecki

~ Naruszwicz

~ Krasicki

Ocena społeczeństwa w „Kandydzie" Woltera:

Racjonalnoœć œwiata wyraża się w działaniu w nim praw uniwersalnych. Absolutna wiedza dana jest nie człowiekowi, ale Bogu. Prawidłowoœć, racjonalnoœć i moralnoœć œwiata gwarantuje jego stwórca Istota Najwyższa. Tajemniczy Bóg wyraża się w Ladzie natury, działaniu jej uniwersalnych prawd. Człowiek też jest racjonalny. W chaosie zachowań ludzkich znać niezmienną i jedyną człowiekowi naturę. Dobrą - gdyż jest częœcią moralnego wszechœwiata. Niedoskonałoœci człowieka są jego cechami swoistymi. Postępowanie człowieka okreœlone przez racje natury i informacje biegnące do zmysłów nie przekracza granic wyznaczonych przez prawa Uniwersum, ale równoczeœnie jest też wolne. Wolter wyróżnił trzy rodzaje zła:

- metafizyczne, wynikające z niedoskonałoœci wszystkiego w stosunku do Boga

- fizyczne, polegające na cierpieniu i œmierci nieodłącznych od życia, związanych z działaniem praw natury

- moralne, związane z posiadaną przez człowieka możliwoœcią wyboru, wolną wolą

1. W życiu ludzkim jest więcej szczęœcia niż niedoli, bo ludzie na ogół chcą żyć bardziej niż nie chcą żyć.

2. Ludzie proœci, nie skażeni cywilizacją, ambicjami i roszczeniami są szczęœliwi

3. Coœ złego dla jednostki może być dobre dla grupy.

4.Brak stwierdzenia dobrych skutków wydarzeń œwiadczy tylko o naszej niewiedzy.

5.Rzadkoœć samobójstw œwiadczy o zasadniczoœci optymizmu.

6. Ludzi proœci są szczęœliwi.

Obraz œwiata jaki ukazuje Krasicki jest niewesoły. Jest to œwiat, w którym panuje prawo silniejszego, a chytroœć, przebiegłoœć i podstęp biorą górę nad szlachetnoœcią, prostodusznoœcią i prawem. Zło przywdziewa różne maski, dobro nie zwycięża prawie nigdy. Przyczyny takiego stanu rzeczy tkwią w ułomnej, niedoskonałej naturze człowieka.

6.Satyra jako gatunek literacki. Satyra a bajka.

Satyra to utwór oœmieszający lub piętnujący opisywane w nim zjawiska. Są one często przerysowane, przejaskrawione, pokazane w "krzywym zwierciadle". Autorzy chętnie posługują się ironią, kpiną czy karykaturą.

Satyra może być składnikiem rozmaitych gatunków (komedia, powieœć, skecz, piosenka); w wieku XVIII była także samodzielnym gatunkiem nawiązującym do utworów poetów rzymskich (m.in. Horacego). Stworzyli oni kanon gatunku i jednoczeœnie jego rozmaite odmiany: satyrę obyczajową o swobodnym, gawędziarskim charakterze, przesyconą humorem lub wyrażającą stoicki dystans wobec œwiata; satyrę filozoficzno- moralną, poruszającą ogólne problemy życia społecznego; a także ostrą satyrę piętnującą wady społeczeństwa i odsłaniającą ich przyczyny.

Swoistą cechą polskiej twórczoœci satyrycznej była krytyka bezimienna.

Popularnoœć satyr w okresie oœwiecenia związana była z dydaktycznymi powinnoœciami literatury, mającej służyć walce o zmianę mentalnoœci, nawyków i poglądów społeczeństwa. Satyra realizowała te zadania posługując się często retorycznym monologiem, w którym ocena stanowisk była prezentowana w sposób jednoznaczny i bezpoœredni. odmianą tej konstrukcji jest monolog kierowany do konkretnego lub fikcyjnego adresata, niejednokrotnie ujęty w ironiczny cudzysłów, którym pisarz dystansuje się od poglądów mówiącego bohatera. Odejœcie od bezpoœredniej perswazji widać njwyraŸniej w satyrach dialogowych, szczególnie zaœ w tych, w których żaden z rozmówców nie może być uznany za rzecznika poglądów autora. Czytelnik jest tu niejako zmuszony do własnych ocen i interpretacji, które autor może dyskretnie sugerować, unikając wszakrze natrętnego pouczania, które jest domeną bajki. W bajce dydaktyczny i moralny cel może wynikać bezpoœrednio z przebiegu przedstawianego zdarzenia, ale równie często bywał formułowany w pierwszych lub ostatnich wersach utworu. Te wstępne sentencja lub końcowe puenty nawiązywały do znanych przysłów bądŸ same się nimi stawały.

Satyra- twórca Horacy. W starożytnym rzymie to gatunek literacki z pogranicza liryki, epiki i dramatu. Autor wyraża krytyczną opinię przez oœmieszenie. Gatunek dydaktyczny. Satyra portretowa- portret osoby. Satyra sytuacyjna- oœmieszenie postaw przez sytuację.

Człowiek i społeczeństwo w satyrach "Żona modna", "Pijaństwo", "Œwiat zepsuty".

"Żona modna"- satyra ta przedstawia szlachcica, który ożenił się mając nadzieję że będzie czerpał z tego profity. Okazało się jednak, iż jego małżonka chce zmienić oblicze swego nowego domu, co naraziło go na olbrzymie wydatki. Niewiasta zastrzegła sobie prawo do licznych wyjazdów, urządza bale i uczty oraz zaprasza licznych goœci, co przysparzało małżonkowi dodatkowych kłopotów i naraziło na straty pieniężne.

W satyrze tej Krasicki zkrytykował tendencje szlachty do przejmowania zagranicznych, szczególnie francuskich obyczajów, co prowadzi do rozrzutnoœci i upadku. Postępowanie takie nie daje żadnych korzyœci duchowych i kulturowych, a prowadzi jedynie do ruiny majątkowej i upadku klasy szlacheckiej.

"Pijaństwo"- utwór ten gani pijaństwo wyliczając jego złe cechy i skutki. Podmiot ukazuje zły wpływ alkoholu na człowieka stwierdzając, iż prowokuje on do zwad i kłótni, czyni uszczerbek na zdrowiu, zrównuje ludzi ze zwierzętami. Jednoczeœnie przedstawia porzytki wynikające z trzeŸwoœci. Utwór kończy się nadzwyczaj humorystycznie stwierdzeniem podmiotu, iż teraz po takim wykładzie pójdzie się napić.

Satyra ta ma oœmieszyć, wykpić nałóg pijaństwa, który jest postrzegany jako jedno ze Ÿródeł zła obyczajowego. Zakończenie ukazuje jednak powątpiewanie autora w powodzenie tej satyry.

"Œwiat zepsuty"- Satyra ta ukazuje złe cechy i postawy społeczeństwa polskiego. Jest to obraz megalomanii, fałszu, ignorancji i prywaty, co sprawia iż nic w œwiecie nie ma poszanowania. Nie ma szacunku dla wartoœci przez co kraj chyli się ku upadkowi. Autor porównuje polskę do tonącego okrętu, który można opuœcić i niechybnie zginąć bądŸ też próbować ocalić.

Wykorzystanie ironii w satyrze "Do króla". Charakterystyka króla i krytyka poglądów konserwatywnej szlachty.

"Do króla"- to satyra szczególna na tle innych, bowiem oparta o zabieg ironii, podejmująca temat polityczny. Pozornie- czytamy œmiałą krytykę króla Stanisława Augusta, wytyczaną ustami butnego szlachcica- sarmaty. Ów pewny siebie pattiota zarzuca królowi, iż jest zbyt młody, zbyt ładny, zbyt wiele sił poœwięca kulturze, i że autorytetu nie ma i mieć nie może bowiem pochodzi ze szlachty i wszyscy szlachcice mu równi. W rzeczywistoœci jest to : autocharakterystyka pysznego, zarozumiałego i ciemnego szlachcica, a pochwała króla. Tak więc dzięki zabiegowi ironii utwór oœmiesza konserwatywnych sarmatów, zaœ jest panegiryczny (pochwalny) w stosunku do króla.

"Polaków portret własny" w twórczoœci biskupa Ignacego Krasickiego.

Już w roku 1772 daje się Krasicki poznać jako tęgi pisarz i publicysta na łamach "Monitora", pisma reprezentującego poglądy postępowe w duchu oœwieceniowym. W swoich felietonach ukazuje lwi pazur urodzonego satyryka i wnikliwego obserwatora obyczajowoœci szlacheckiej. Już wtedy rozpoczyna walkę z sarmatyzmem, ze stylem życia zacofanej szlachty, którą prowadzić będzie przez cały czas swego pisania.

W roku 1775 ukazuje się poemat żartobliwy "Myszeida" o zabawnej walce myszy i kotów. Poeta czyni w nim moc aktualnych spostrzeżeń i aluzji na temat współczesnego mu życia, wyœmiewa pod przejrzystą osłoną krotochliwej bajki anarchię szlachecką, bezpłodne sejmikowania, kłótnie na sejmach i radach, gadulstwo zamiast czynów, napuszonoœć i sztucznoœć stylu, służalstwo i pospolitą głupotę.

W 1778 ukazuje się nowe dzieło biskupa- "Monachomachia" będące trafną krytyką próżnoœci i lenistwa mnichów. W odpowiedzi na stawiane mu zarzuty "kalania własnego gniazda" pisze Krasicki "Antymonachomachię", w której zamiast spodziewanego zadoœćuczynienia obrażonym mnichom występuje znową nie mniej ostrą satyrą na zakony.

W swych 22 satyrach występuje poeta przeciwko wszystkim siedmiu grzechom głównym szlachetczyzny, a więc oœmiesza ich ciemnotę, wiarę w zabobony, pijaństwo, obłudę, butę, okrucieństwo, skłonnoœć do burd i zwad oraz zaporzyczanie zagranicznych wzorców.

Pod postacią zwierząt występujących w bajkach przejrzyœcie ukazuje poeta stosunki panujące między ludŸmi. Obraz to mimo zabawnej formy niewesoły, bo przedstawia nam œwiad dżungli, w którym panuje prawo silniejszego, achytroœć, przebiegłoœć i podstęp jakże często biorą górę nad szlachetnoœcią, prostodusznoœcią i prawem.

W roku 1776 publikuje dzieło pt. "Michała Doœwiadczyńskiego przypadki" w którym w pierwszej księdze ukazuje zgubny wpływ typowego szlacheckiego wychowania. W księdze tej Krasicki krytykuje także Polskie sądownictwo ukazując je jakogniazdo intryg, przekupstwa i fałszerstw. Wskazuje na bezczelne łamanie prawa i prywatę. W księdze drugiej autor przedstawia utopijną wizję państwa idealnego i moralne odrodzenie bohatera. Księga trzecia zaœ przedstawia dalsze dzieje bohatera po powrocie do kraju.

Na koniec trzeba zaznaczyć, że Krasicki nie wyszedł w swych satyrach i bajkach poza krąg krytyki obyczajowej. Jego program nie wykraczał poza granice naprawy obyczajów, walki z nagminnymi, pospolitymi wadami społecznoœci szlacheckiej, powrotu do zdrowych, rozsądnych zasad życia wspartych na ogólnoludzkich normach moralnych.

7.

„Mikołaja Doœwiadczyńskiego przypadki" jako pierwsza polska powieœć

  1. pierwsza nowoczesna powieœć polska, owoc doœwiadczeń Krasickiego jako współpracownika Monitora;

  2. utwór, który bawi, uczy, wychowuje;

  3. połączenie elementów różnych typów prozy europejskiej: obyczajowo-satyrycznej, utopijnej i podróżniczej;

  4. napisana w formie pamiętnika niby to przez samego M. Doœwiadczyńskiego, głównego bohatera, pod koniec jego życia;

  5. autobiografia ówczesnego Polaka, przeciętnego szlachcica II poł. XVIII wieku.

Elementy powieœci obyczajowej, robinsonady, utopii.

obyczajowa Robinsonada utopia

- opowiada o ogóle powszechnie przyjętych, uœwięconych tradycją obyczajów właœciwych danemu œrodowisku; - ty obyczajowoœć sarmacka, staropolska; - podróż Doœwiadczyńskiego w czasie której bohater doœwiadczył wielu przygód; - okres życia Doœwiadczyńskiego w trudnych warunkach; - wizja państwa Nipuanów, w którym obce było zło;

Obraz idealnego społeczeństwa Nipuanów

W społeczeństwie nipuańskim brakowało kodeksu karnego, kłamstw, obłudy, chorób, przestępczoœci. Ludzie żyli w idealnej anarchii, harmonii, prowadzili zdrowy tryb życia, codziennie pracowali, pomagali sobie, brakowało u nich pieniądza.

„(...) Nie masz u Nipuanów słów wyrażających kłamstwo, kradzież zdradę, podchlebstwo. Terminów prawnych nie znają. Choroby niw mają szczególnych nazwisk; Ale też ani też dworaków, ani jurystów [prawników - przyp. red], ani doktorów nie masz. (...)

- Bracie bądŸ z nami, używaj darów przyrodzenia [natury - przyp. red.], ale pamiętaj, że istotne obowiązki towarzystwa [społeczeństwa - przyp. red.]: miłoœć i zgoda.

Ułomawszy więc kawał chleba, rozdzielił go na dwie częœci, sam jedną włożył w usta, drugą oddał; (...)

Xaoo (...) pan, czy nauczyciel rozdzielił zabawy [zajęcia - przyp. red.] dnia na dwie częœci: rano w pole miałem wychodzić do pracy, reszta czasu miała być obrócona na dozieranie domowego gospodarstwa. (...)

- My nie znamy - mówił - tego, co wy nazywacie monarchią, arystokracją, demokracją, oligarchią etc. [itp. - przyp. red.] W zgromadzeniu naszym nie masz żadnej innej zwierzchnoœci politycznej prócz naturalnej rodziców nad dziećmi. (...) Człowiek jednakowo z drugim człowiekiem rodzący się nie może, a przynajmniej nie powinien by sobie przywłaszczać zwierzchnoœci na nim; wszyscy są równi."

Młodzieńcze doœwiadczenia Mikołaja i edukacja bohatera pod wpływem nauk mędrca Xaoo.

Krasicki kreœli dzieciństwo i młodoœć swego bohatera, krytykuje jego wychowanie: zarówno ciemnotę i zabobony, jak też zgubne wpływy nauczycieli cudzoziemców. Poznajemy dalej kłopoty Doœwiadczyńskiego w trybunale, obserwując przy tym objawy zepsucia moralnego, przekupstwo i prywatę. Barwne obrazki z życia paryskiego wprowadzają nowe elementy. Pokazują, czemu służą wojaże zagraniczne, zawierają satyrę na marnotrawstwo, pogoń za modą i życie nad stan. Rozwiązły tryb życia Doœwiadczyńskiego zmusza go do ucieczki przed wierzycielami.

W częœci II widzimy Doœwiadczyńskiego na fantastycznej wyspie Nipu. „Praca - mówi mędrzec Xaoo - musi być większa, ale też sama praca tyle za sobą dobra prowadzi, iż jej oszczędzać jest to krzywdę istotna samemu sobie czynić." Mikołaj Doœwiadczyński będąc parobkiem u nipuańskiego gospodarza poznaje wartoœć pracy jako Ÿródła zdrowia fizycznego i moralnego. Sam w swoim pamiętniku notuje: „Praca, która z początku zdawała mi się nieznoœna stała się czasem zabawą przyjemną. Spazmy, wapory [dolegliwoœci nerwowe - przyp. red.], reumatyzmy, z których mnie nie mogły wyprowadzić wody salcerskie i karlsbadzkie, ustąpiły dobrowolnie z rzęsistym potem. Apetyt, który soczystymi bulionami musiał wzbudzić i krzepić (...) mój kucharz (...), sam się powrócił; a rzepa po pracy lepiej smakowała niż przedtem podlaskie kuropatwy".

Nipu a Eldorado - porównanie:

Eldorado - Volter w „Kandydzie" pokazał nam œwiat doskonały, stworzony przez doskonałego Boga. Jeden z bohaterów - Pangloss uważał, że żyjemy w najlepszym z możliwych œwiatów. Szukając Kunegundy Kandyd trafił na Eldorado, œwiat realny. Ludzie nie reagują tam na bogactwa wszystko jest dobre;

„(...) Oto mi kraj ładniejszy nieco niż Westfalia. Ujrzawszy w pobliżu jakąœ wioskę [Kandyd - przyp. red.], wygramolił się wraz z Kakambą na ląd. Kilkoro wiejskich dzieci (...) grało w palanta; podróżni nasi przypatrywali się im (...) z zaciekawieniem: (...) okazało się, iż [rakiety ich - przyp. red.] były ze złota, szmaragdów, rubinów (...) Dotarli wreszcie do najbliższego domostwa; w Europie uchodziło by za pałac. (...) Natychmiast dwóch chłopców i dwie służące, odziani w złotogłów, z włosem zaplecionym krasnymi wstążkami, zaprosili ich, aby zajęli miejsce u wspólnego stołu. (...)

- Cóż za kraj - powiadali obaj - nie znany reszcie ziemi, gdzie cała natura zda się tak bardzo odmienna od naszej? To snadŸ ów kraj, gdzie wszystko jest dobrze: bezwarunkowo musi być bodaj jeden taki na œwiecie (...)"

Nipu - patrz wyżej.

Związki powieœci z myœlą J.J. Rousseau

Krasicki wzorował się na J.J. Rousseau. Uważał on iż cywilizacja odbiera człowiekowi dobro, jest niemoralna. To ona skaziła dobre obyczaje, spowodowała, że system społeczno polityczny stał się korzystny jedynie dla wąskiej grupy. Rousseau stał się prekursorem ideałów rewolucji francuskiej. Opowiadał się za równouprawnieniem obywateli. Był zwolennikiem powrotu do natury, do aprobaty podstawowych uczuć ludzkich. Uważał iż każdą wynalezioną przez człowieka rzecz można wykorzystać dobrze lub Ÿle, a człowiek wybierał ten drugi wariant. Ci, którzy mają dużo pieniędzy, stają się jeszcze bardziej chciwi. Instynkt przetrwania jest silniejszy od moralnoœci. Brak altruizmu (najpierw dobro twoje, potem moje). Założenia były szlachetnie, lecz nie realne. Życie zmusza człowieka do przetrwania bycia altruistą. W izolacji nie da się żyć, założenia są utopijne. Cywilizacja może być zbawieniem ludzkoœci, lecz może być też jej grobem. Rozwój cywilizacji nie podnosi poziomu moralnego społeczeństwa.

8.

„Monachomachia" jako poemat heroikomiczny. Dwa Ÿródła komizmu. Geneza utworu. Obyczajowoœć i mentalnoœć œrodowiska zakonnego. Obraz degradacji miast. Pojęcia: satyra, parodia, oktawa.

Poemat - wieloczęœciowy duży utwór wierszem, epicki lub liryczny, jak np. „Iliada", „Odyseja", „Transakcja wojny chocimskiej".

HEROIKOMICZNY = HEROICZNY + KOMICZNY

Poemat heroikomiczny - parodystyczny, komiczny odpowiednik eposu rycerskiego, wykorzystujący podniosły styl narracji do opowiedzenia błahej historii. Komiczny efekt polega na oœmieszeniu przedmiotu opowiadania, skutecznie opierającego się wysiłkom uwznioœlenia i heroizacji, wykpiwaniu podniosłego stylu eposu przez ukazanie jego konwencjonalnoœci.

„Monachomachia" jest dłuższym utworem wierszowanym o tematyce bohatersko-œmiesznej. Składa się z pięciu pieœni, a każda z nich ze strof oœmiowersowych, tzw. OKTAW. Cały tekst zakończony jest epilogiem - pieœń VI.

Tematem „Monachomachii" jest wojna mnichów. Wojnę tą wywołała mitologiczna, grecka bogini - Eris, bogini niezgody (podobnie jak w „Iliadzie")

W utworze tym narrator zapowiada temat w sposób żartobliwy. Mówi o œmiechu, który może być tą opowieœcią wywołany.

Mnisi są zdenerwowani, zdumieni rozruchem. Wstają wczeœniej. Boją się i są przerażeni. Są przeciwieństwem herosów i „Iliady", a w bójce używają wszystkiego, co znajdzie się pod ręką, np.: sandałów, kufli, szklanek, krzeseł, ksiąg œwiętych.

W „Monachomachii" mowa jest o „wojnie" karmelitów i dominikanów wciągniętych w dysputę, która kończy się zgodą, po przyniesieniu pucharu wina.

Wydarzenia rozgrywają się w bardzo pobożnej mieœcinie

„W mieœcie, którego nazwiska nie powiem,

Nic to albowiem do rzeczy nie przyda"

na co wskazuje iloœć pobudowanych w niej klasztorów). Zamieszkują ją ludzie, których narrator nazywa „wielebnym głupstwem", czy „œwiętymi próżniakami" (oksymoron).

„trzy karczmy, bram cztery ułomki,

Klasztorów dziewięć i gdzieniegdzie domki".

Taka jest właœnie spuœcizna czasów saskich.

Opisane, przedstawione sytuacje charakteryzują bohaterów. Mnisi ubierają się w habity. Chodzą boso lub w sandałach. Przepasują się pasami. Żyją w dostatku, nic nie robią. Jedzą, piją i żyją powoli. Najmniejsze poruszenie jest rozruchem, który mąci ich spokój. Są otyli.

W obliczu rozruchu mnisi myœlą o własnym podniebieniu i łakomstwie.

Podmiot liryczny krytykuje œwiat mnichów, którzy żyją w tak dużej liczbie i są leniwymi, łakomymi ludŸmi, w których zanika duch religijny. Mają o sobie wygórowane mniemanie. Rozpiera ich pycha i duma. Konkurują z innymi zakonami (co jest przeciwne z zasadami chrzeœcijaństwa).

W trakcie dysputy ojciec - przeor wypowiada się długo i zawile. Jego styl wypowiedzi przypomina zawiły styl barokowy. Przeor mówi dużo, choć to, co mówi, nic nie znaczy.

Dysputa teologiczna to nie rozprawa uczonych mężów, ale potyczka na słowa, które nic nie znaczą.

Ignacy Krasicki zarzuca im bezmyœlnoœć i powierzchownoœć wiedzy. Mimo iż sam był biskupem oœmieszył i skrytykował w swoim utworze (wydanym anonimowo) zakonników. Utwór wywołał ogromny skandal.

Krasicki uważał, że prawdziwa cnota nie boi się krytyk! Œmiech wywołany tym utworem ma być życzliwy i dobroduszny, a nie zjadliwy. Dlatego Krasicki traktuje życzliwie społeczeństwo duchowne, choć wytyka mu wady.

Duchowieństwo zarzuciło anonimowemu autorowi bluŸnierstwo.

W niedługim czasie ukazała się „Antymonachomachia" (wydana również anonimowo), w której Krasicki odwołuje zarzuty postawione duchowieństwu, ale w ten sposób, że akcenty krytyczne jeszcze bardziej się zaznaczają. Przedstawia jeszcze bardziej krytyczny obraz mnichów.

PODOBIEŃSTWA „ILIADY" I „MONACHOMACHII"

  1. temat (wojna);

  2. przyczyna i powód (grecka bogini - Eris);

  3. zapowiedŸ tematu utworu (zawarta w obu przypadkach w inwokacji, na początku utworu);

  4. obecnoœć scen batalistycznych.

RÓŻNICE „ILIADY" I „MONACHOMACHII"

„ILIADA" „MONACHOMACHIA"

.styl podniosły. .Postacie to bohaterscy herosi. .Broń - włócznie, tarcze, hełmy, zbroje, miecze. .styl żartobliwy. .Postacie to wątli i bojaŸliwi mnisi. .Bronią było wszystko to, co w danej chwili znajdowało się pod ręką. Dysputa teologiczna przeradza się w zwyczajną bijatykę, w której orężem są przedmioty domowego użytku.

Podobieństwa œwiadczą o tym, że Ignacy Krasicki korzystał œwiadomie z pewnych ustalonych tradycji literackich. Różnice wskazują na to, że narrator pragnie oœmieszyć to, o czym pisze i tych, o których jest mowa w „Monachomachii".

Ignacy Krasicki naœladuje - oœmieszając, co można by nazwać parodią lub karykaturą. Czyni parodię, karykaturę poematu heroicznego, np. „Iliady", czy „Transakcji wojny chocimskiej". Ignacy Krasicki sięgnął po parodię, by ukazać pewne przywary, cechy ludzi. Nie natrząsa się z nich samych, ale z cech, którym te osoby się charakteryzują. Œmiech to nauka i narzędzie walki z wadami ludzi (tutaj ze œrodowiskiem mnichów).

„Monachomachia" ma charakter moralny, przez oœmieszenie wad autor naucza. Oœmiesza to, co złe.

„I œmiech niekiedy może być nauką,

Kiedy się z przywar, nie z osób natrząsa,

I żart dowcipną przyprawiony sztuką

Zbawienny, kiedy szczypie, a nie kąsa;

I krytyk zda się, kiedy nie z przynuką,

Bez żółci łaje, przystojnie się dąsa.

Szanujmy mądrych, przykładnych, chwalebnych,

Œmiejmy się z głupich, choć i przewielebnych" (pieœń V)

„Monachomachia, czyli Wojna mnichów" powstała prawdopodobnie w Berlinie (wg Literackiej legendy w poczdamskim apartamencie Woltera) pomiędzy końcem 1776 a wiosną 1777; 1778 ukazały się dwie bardzo niepoprawne edycje bezimienne wg Różnych rękopisów.

Parodia nie jest tu jednak celem, ale narzędziem antysarmackiej, wymierzonej w niepomierne rozmnożone na ziemiach polskich klasztory, zwłaszcza zakonów żebraczych, ostoję ciemnoty, nieróbstwa, opilstwa, a poprzez „wielebne głupstwo" godzącej w gospodarkę i kulturalne zacofanie prowincji. Istotną materię stanowi więc rzeczywistoœć w RP.

O mentalnoœci i zachowanie się mnichów œwiadczy choćby fragment:

„Ojciec Hilary obudzić się raczył"

a w monologach mnichów doprowadzające do autokompromitacji życia klasztornego zauważamy, np. gdy brat Elizeusz radzi sięgnąć do uczonych ksiąg, aby w ten sposób ujawnić stosunek klasztoru do zasobu wiedzy:

„Trzeba się uczyć. Wiem z dawnej powieœci,

Że tu w klasztorze jest biblijoteka (…)

Był tam brat Arnolf lat temu trzydzieœci."

Nadając poematowi pozorną wzniosłoœć Krasicki sparodiował własny hymn „Hymn do miłoœci ojczyzny" - przerobiony na hymn pijacki:

„Wdzięczna miłoœci kochanej szklenice!

Czuje cię każdy i słaby, i zdrowy;

Dla ciebie miłe są ciemne piwnice,

Dla ciebie znoœna dusznoœć i ból głowy."

Podobnie krytyka kleru widoczna jest w momencie wniesienia „dzbanu nad dzbany", na którym namalowane są sceny oddające cztery pory roku:

  1. wiosna - pleban dostaje dary;

  2. lato - trwa kiermasz parafialny;

  3. jesień - pleban kontent z dziesięciny;

  4. zima - pleban z intratną kolędą).

Nie dziwne, że poemat wywołał skandal, ale czy „Prawdziwa cnota krytyk się nie boi"?

temat krytyka wad kleru (karmelicie i dominikanie)

postacie dwa skłócone zakony, pomiędzy którymi dochodzi do bitwy, lecz godzi ich wspólna namiętnoœć do dobrych trunków

cel wyszydzić opilstwo, obżarstwo, wygodnictwo tych duchownych, którzy zapomnieli o swoich prawdziwych obowiązkach

Cel „Antymonachomachii" Rzekomo odwołać „Monachomachię", lecz naprawdę pogłębić krytykę.

Satyra - utwór literacki, który oœmiesza wady i przywary ludzkie (zarówno indywidualne, jak i grupowe), obyczaje, idee, stosunki społeczne, instytucje publiczne, stanowiska, konkretnych ludzi, cechy ich owy, zachowania. Satyra ma charakter krytyczny. Posługuje się œrodkami komicznej deformacji, karykaturalnym pomniejszeniem lub wyolbrzymieniem, dowcipem, ironią, kpiną, szyderstwem. Czasem zmierza do ujęć groteskowych.

Autor satyry, oœmieszając i piętnując wady, nie podaje zazwyczaj nowych, własnych rozwiązań, ale poprzestaje na zamanifestowaniu poczucia nieprzystawalnoœci własnych wyobrażeń o właœciwym stanie rzeczy do opisywanej rzeczywistoœci. Zadanie satyry polega na negowaniu tego, co jest, na przedstawieniu ludzi i zjawisk w „krzywym zwierciadle".

Parodia - najbardziej wyrazista forma stylizacji stosowana w wypowiedziach naœladujących cudzy styl w celu ukazania jego œmiesznych stron, ograniczeń, maniery.

Oktawa - strofa oœmiowersowa o układzie rymów abababcc. W tradycji polskiego wiersza jest przeważnie jedenastozgłoskowcem/

9.

Portrety „modnych kawalerów" i „modnych dam" w twórczoœci I.Krasickiego i w „Powrocie posła" J.U.Niemcewicza (przykłady, charakterystyka). Pojęcie: kosmopolityzm.

Ignacy Krasicki przedstawia portret „modnej damy" w utworze „Żona modna". Tytułowa bohaterka zostaje żoną pewnego kasztelana, który ożenił się z nią dla czterech wsi, które miała w posagu. Jednak w czasie œlubu szlachcic nie był zadowolony z podjętej decyzji.

„Przyszło do intercyzy. Punkt pierwszy: że w mieœcie

Jejmoœć przy doskonałej francuskiej niewieœcie,

Co lepiej (bo Francuska) potrafi ratować,

Będzie mieszkać, ilekroć trafi się chorować.

Punkt drugi: chociaż zdrowa czas na wsi przesiedzi,

Co zima jednak miasto stołeczne odwiedzi.

Punkt trzeci: będzie miała swój ekwipaż własny.

Punkt czwarty: dom się najmie wygodny, nieciasny,

To jest apartamenta paradne dla goœci,

Jeden z tyłu dla męża, z przodu dla jejmoœci."

Małżonka zastrzega sobie prawo do licznych wyjazdów, zapraszania goœci i wyprawiania przyjęć. Zapragnęła również zmienić oblicze gospodarstwa swego męża.

„A gabinet?» «Daléj.

Ten będzie dla waćpani, a tu będziem spali.»

«Spali? Proszę, mospanie, do swoich pokojów.

Ja muszę mieć osobne od spania, od strojów,

Od książek, od muzyki, od zabaw prywatnych.

Dla panien pokojowych, dla służebnic płatnych."

Gruntowny remont oraz nowe wyposażenie naraziły szlachcica na wysokie wydatki.

„Już alkowa złocona w sypialnym pokoju,

Gipsem wymarmurzony gabinet od stroju.

Poszły słojki z apteczki, poszły konfitury,

A nowym dziełem kunsztu i architektury

Z półek szafy mahoni, w nich książek bez liku,

A to wszystko po francusku; globus na stoliku,

Buduar szklni się złotem, pełno porcelany,

Stoliki marmurowe, zwierœciadlane œciany."

Krasicki krytykuje tendencje szlachty do przyjmowania francuskich obyczajów prowadzących do rozrzutnoœci. Postawa ta nie prowadzi do rozwoju duchowego, ani nie daje żadnych korzyœci kulturowych; prowadzi do ruiny majątkowej i upadku klasy szlacheckiej.

„Powrót posła" Juliana Ursyna Niemcewicza to utwór, w którym postawę „modnego kawalera" prezentuje Szarmancki, a „modnej damy" - Staroœcina.

Szarmancki to człowiek bywały w œwiecie, a mimo to absolutnie niezorientowany w sytuacji politycznej Europy i, tym bardziej, niezainteresowany sprawami państwa Polskiego. Lubi się przechwalać, chcąc zrobić jak najlepsze wrażenie na otoczeniu.

„Od pierwszego go w Anglii kupiłem pikiera,

Był to pierwszy koń w œwiecie; co nie ma przykładów,

Wygrał jeden po drugim dwadzieœcia zakładów."

Przechwalał się również swoimi podbojami i powodzeniem u kobiet:

„Patrzaj, te wszystkie piękne brunetki, blondynki

Płaczą dziœ po mnie, jęczą, chorują i mdleją.

Każda, że się powrócę, cieszy się nadzieją;

Myli się, będę srogim i nieprzebłaganym."

Obiecywał złote góry Teresie, ponieważ chciał zdobyć jej serce i wziąć z nią œlub, lecz bynajmniej nie z miłoœci, ale dla jej posagu.

„I prawem będzie dla mnie każde twe skinienie;

Nie będzie ci zbywało na żadnej zabawie,

Zimę i lato siedzieć będziemy w Warszawie,

Będziesz zawsze opływać we wszystkie dostatki;

Dom modnie meblowany, wieczerze, obiadki;

Będziesz przyjmować goœci i onych odwiedzać;

Karpantie z Szodoarem będą się wyprzedzać,

Który pierwszy z Paryża nowoœć jej sprowadzi,

Brać będziesz, co jej tylko chęć i gust doradzi;

Nareszcie, żebyœ nawet w meblach była wzorem,

Sklep Hampla i Reyslera będzie ci otworem."

O rewolucji francuskiej ma swoje zdanie:

„Panienek ani ujrzeć, teatra, ogrody,

Bulwary i foksale są prawie bez ludzi;

Człowiek nie ma co robić, cały dzień się nudzi.

Raz, pamiętam, wyszedłem kupować guziki

Do pąsowego fraku; kupcy, czeladniki,

Jak gdyby ich umyœlnie obrano z rozsądku,

Na warcie strzegli w mieœcie dobrego porządku."

Swój pobyt w Anglii opisuje podobnie:

„Byłem w Parlamencie: tak jak u nas, krzyki.

Lecz za to co za sklepy, łańcuszki, guziki,

Kursa koni! to w œwiecie najlepsza ustawa!"

Mimo namów Walerego nie chciał zostać posłem na sejm, gdyż ma inne ważniejsze zajęcia:

„Lata przeszłego, gdyœcie na sesjach siedzieli,

Gdyœcie się przez dzień cały męczyli, krzyczeli,

Ja, z pudrem i z pomadą włos sczesawszy wonną,

Wsiadłszy w mą karyjolkę alboli też konno,

Obleciałem Mokotów, Wolę, Królikarnię,

Łazienki i Powązki, czasem Bażantarnię;

Wieczorem przebrawszy się, przy powiewnym chłodzie,

Łajałem wraz z drugimi sejm w Saskim Ogrodzie;

Wypiłem z przyjaciółmi pończu dużą czarę,

Zjadłem brzoskwiń, morelów za dukatów parę,

Potem koło dziesiątej, kończąc dzień przyjemny,

Foksalowe zabawy okrywał mrok ciemny."

Staroœcina to żona polskiego szlachcica - Starosty, znacznie młodsza od swojego męża. Język polski przeplata różnymi zwrotami francuskimi, nie jest zainteresowana sprawami polskimi.

„Cóż to? Waćpan wyrabiasz tak okropne krzyki?

Parlez plus bas, wszakże to nie wasze sejmiki,

La tęte me faint mal, wszystkie nerwy mi wstrząsnąłeœ;

Z odmianą stroju widzę i tony przejąłeœ.

Wolę wyjœć, bo to taka turniura już wasza,

Gotoweœ się i na mnie porwać do pałasz.

Większoœć czasu spędza wzdychając, czytając romanse, użalając się na swój los i wspominając utraconą miłoœć.

„Une perte cruelle, o Boże! W kwiecie mej młodoœci

Kochałam Szambelana, cud doskonałoœci.

Quelle figure et quels talents, jak cudnie walcował,

Jakie fraki, halsztuki, ach! jak się fryzował!"

„Rodziców rozkazy

Nowe sercu mojemu przyczyniły razy,

Łącząc mię malgré moi z dziwacznym człowiekiem,

Co się nie zgadza ze mną ni gustem, ni wiekiem,

Który nawet wyrazów moich nie rozumie,

Co się attandrysować ni jęczeć nie umie.

I kiedy ja w najtkliwszym jestem rozkwileniu,

On przychodzi mi gadać o życie, jęczmieniu,

O fryjorze do Gdańska..."

„Mon coeur, Ÿle się trochę czuję,

Głowa mię boli, jakiœ frisson mię przejmuje."

Nic ją nie obchodzi gospodarstwo, nie nadaje się na gospodynię. Interesują ją wyłącznie wydatki związane z zakupem pięknych strojów i innych zbytków, które, gdyby nie rozsądek jej męża, doprowadziłyby do ruiny gospodarstwo.

„Eh! vous me sacrifieres tak maleńkie względy:

Znieœ karczmę, prospektowi czyni mi zawadę,

A gdzie młyn, pozwól, niech ja zrobię tam kaskadę.

Ach, co to za delicje! wœrzód wód tych mruczenia,

Wœrzód kwiatów słodkie będę przywodzić wspomnienia;

A berżerek z daleka, smutnie grając sobie,

Będzie wdzięków dodawał przy wieczornej dobie."

Kosmopolityzm - postawa społeczno-polityczna i ideologia, według których zasady organizacji państwowo-narodowej są przestarzałe, więzi narodowe i historyczne - nieistotne, a prawdziwą ojczyzną człowieka jest cały œwiat. Kosmopolityzm wyraża się często pogardliwym stosunkiem do tradycji, kultury i żywotnych interesów własnego i innych narodów.

10.

„Monitor" wobec sarmatyzmu

„Monitor" został powołany do życia w 1765 roku. Nazywano go „czasopismem moralnym". Był wzorowany na angielskim „Spektatorze", inspirowany i wspierany finansowo przez króla. Stał się główną trybuną propagowania reform. Redagował go w pierwszym okresie Ignacy Krasicki, korzystając z artykułów Bohomolca, Konarskiego, czartoryskiego czy Naruszewicza. „Monitor" poruszał bardzo wiele aktualnych i różnorodnych tematów. W nowych krótkich formach publicystycznych- esejach, artykułach, felietonach, reportażach, listach- monitorowi autorzy krytykowali sarmackie zachowanie, postulowali nowy wzór osobowy oœwieconego szlachcica, brali w obronę mieszczan i chłopów, pisali o problemach gospodarczych i politycznych Polski, walczyli o tolerancję religijną i o œwiecką edukację. Przemycali myœli i koncepcje Locke'a, Woltera i Rousseau. Zajmowali się również sprawami teatru, literatury oraz czystoœci i poprawnoœci języka.

Na początku działalnoœci „Monitor" atakował przejawy szlacheckiego tradycjonalizmu, w felietonach i satyrycznych obrazkach oœmieszał staroœwieckich szlachciców, dają im za wzór nowoczesnego szlachcica oœwieconego. Wtedy utrwaliło się negatywne pojęcie sarmatyzmu, z którym wiązano wszelkie zło dawnej Polski, zwłaszcza ciemnotę, nienawiœć do nowoœci, pogardę dla cudzoziemców, polityczny anarchizm („złota wolnoœć"), fanatyzm religijny, przesądy, pijaństwo, rozrzutnoœć.

PóŸniej (w okresie wojny barskiej) „Monitor znacznie złagodził krytykę sarmackiej kultury.

Portret sarmaty w twórczoœci Ignacego Krasickiego i w „Powrocie posła" Juliana Ursyna Niemcewicza

Ignacy Krasicki:

bajki

„Szczur i kot" (tekst- podręcznik do klasy pierwszej, strona 365)- ukazuje pyszałkowatoœć i zadufanie szlachty sarmackiej, nie zważającej na zagrożenie. Przestrzega przed wpadaniem w samozachwyt.

satyry

„Do króla" (podr. str. 368)- z zarzutów jakie kieruje do króla podmiot liryczny- sarmacka szlachta, można zauważyć następujące jej cechy: konserwatyzm,

„Pijaństwo" (podr. str. 372)- Satyra ta ma za zadanie wykpić i oœmieszyć pijaństwo popularne u szlachty. Pijaństwo powoduje, że szlachta: traci zdrowie, bierze udział w bójkach, traci majątek, zaniedbuje gospodarstwo, traci zdolnoœć trzeŸwego myœlenia.

„Œwiat zepsuty" (podr. str. 370)- wœród wielu zarzutów skierowanych do XVIII wiecznego społeczeństwa polskiego, do szlachty kieruje się następujące: niesłownoœć, obłuda, zuchwałoœć, megalomania, rozpusta, okradanie ojczyzny, prywata, niezgoda, nierespektowanie prawa.

„Mikołaja Doœwiadczyńskiego przypadki"- księga pierwsza: satyryczno- obyczajowa. Bohater w formie pamiętnika ukazuje swoją młodoœć w rodzinie sarmackiej.

ojciec Mikołaj- osoba poważana, ale bez wykształcenia. Lekceważy naukę. Ma skłonnoœć do upijania się wraz z goœćmi. Uważa się za patriotę.

matka- również nie wykształcona, nieokrzesana „woli prostacką cnotę, niż grzeczne występki".

Oboje nie przykładali wagi do nauki syna. Mikołaj przez wiele lat nie umiał czytać ani pisać.

„Powrót posła" J.U.Niemcewicza:

reprezentant- Starosta Gadulski

Cechy: Konserwatywne poglądy staroszlacheckie, reprezentuje ciemną zacofaną szlachtę. Jest dumny ze swojej niewiedzy. Boi się nowoœci (ideał- czasy saskie). Zwolennik i obrońca liberum veto itd. Obojętny na sprawy publiczne. Przedkłada ponad nie własne interesy.

Jest gadatliwy, chciwy, skąpy, leniwy, kłótliwy.

Walery („Powrót posła") jako sarmata oœwiecony. Porównanie postawy Walerego i Antenora („Odprawa posłów greckich")

Walery: patriota, cieszy się z działalnoœci sejmu, rozumie potrzebę reform politycznych i społecznych. Głosi koniecznoœć zniesienia liberum veto, wolnej elekcji i poddaństwa chłopów. Potępia szlachtę sarmacką hamującą reformy. Jest wdzięczny ojcu za to, że wychował go na prawego obywatela.

Antenor: oddany ojczyŸnie, patriota, obiektywnie ocenia sytuację (mówi o koniecznoœci wydania Heleny Grekom, ponieważ Aleksander porwał ją, będąc goœciem na dworze Menelausa); w chwili, kiedy ma œwiadomoœć, że wojna z Grecją jest nieunikniona, pragnie pomóc w opracowaniu skutecznej strategii, by odnieœć sukces i uratować ojczyznę od zguby; nawołuje młodzież do wzięcia udziału w walce.

Zwrot do sarmackiej tradycji w poezji Franciszka Karpińskiego i Franciszka Dionizego KniaŸnina

F. Karpiński

„Pieœń dziada sokalskiego w kordonie cesarskim" (podr. str. 393)- pieœń jarmarczna, napisana prostym językiem, z rymami i dwuwersowymi strofami. Karpiński ukazał kontrast pomiędzy œwietnoœcią a upadkiem Polski i przyczyny utraty niepodległoœci. Sarmacka przeszłoœć ukazana jest w sposób pozytywny. Autor wychwala szlachecką wolnoœć, dla której kontrastem jest niewola austriacka.

„Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta, ostatniego polskiego króla z domu Jagiellonów" (podr. str. 394)- F. Karpiński boleœnie przeżył upadek Polski. Katastrofę państwa utożsamiał z końcem narodu. Konstrukcja tej elegii opiera się na dwóch motywach: przeżycie klęski narodu i pamięć dawnej chwały Jagiellonów. Autor wychwala rządy Zygmunta Augusta, wspomina potężną Polskę rozciągającą się od morza do morza. Kontrastem dla takiego obrazu jest sytuacja obecna- Polska nie istnieje, a Polacy uciekli lub poddali się nowej władzy. W ostatnich dwóch strofach poeta przypomina godło potężnej Polski: Białego Orła i Pogoń, oraz atrybut szlachty szablę, którą podmiot składa na grobie króla.

F.D. KniaŸnin

„Do wąsów" (podr. str. 395)- patrz ® następny podpunkt

Przeciwstawienie postawy sarmackiej i kosmopolitycznej w wierszu „Do wąsów"

F.D.KniaŸnin dokonuje afirmacji sarmackiej przeszłoœci, której symbolem stają się wąsy. Wymienia narodowych bohaterów- sarmatów oraz fakty z historii Polski. Postawie sarmackiej przeciwstawia postawę modnego kawalera i modnej damy. Z żalem zauważa, że wąsy- symbol szlachty polskiej, budzą obecnie œmiech. Są wykpiwane przez modne damy i modnych kawalerów., których autor przedstawia jako zlanych perfumami bohaterów sielanek.

11.

Motyw zagrożonej i utraconej wolnoœci w literaturze epoki oœwiecenia. Okolicznoœciowa poezja polityczna. Reakcja twórców na fakt utraty niepodległoœci. Okreœlenie powinnoœci obywatela i Polaka w „Hymnie do miłoœci ojczyzny" i „Pieœni legionów polskich". Zmiana rozumienia pojęcia powinnoœci obywatelskiej po 1795 roku. Przemiany pojęcia naród w XVIII wieku (utrata państwowoœci, zmiana sytuacji mieszczan, powstanie koœciuszkowskie i legiony - kształtowanie œwiadomoœci warstwy chłopskiej). Dwie wizje drogi do wolnej Polski po 1795 roku (rozwój kultury i gospodarki po III rozbiorze, działania polityczne po III rozbiorze).

Motyw zagrożonej i utraconej wolnoœci w literaturze epoki oœwiecenia.

Szukaj też podpunkt następny

Pieœń dziada sokolskiego w kordonie cesarskim. Franciszek Karpińskim

Napisana tuż po pierwszym rozbiorze. Pieœń ta jest utrzymana w smutnym nastroju wywołanym utratą niepodległoœci i jest wyrazem bólu patrioty i jego rozgoryczenia z powodu tak wielkiego upadku umiłowanej, potężnej niegdyœ ojczyzny. Winą za tę sytuację obarcza zbytki i chaos. Przeciwstawia Polsce porozbiorowej, kraj przed tym wydarzeniem.

Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta, ostatniego polskiego króla z domu Jagiełłów. Franciszek Karpiński

Utwór napisany po trzecim rozbiorze Polski. Podmiot liryczny przepełniony jest rozpaczą i rezygnacją , nie widzi sensu ani nadziei, zostaje tylko smutek i żal.

Przedstawiona jest sytuacja w kraju, œmierć Zygmunta Augusta bez pozostawienia potomka który mógłby zasiąœć na tronie, walki o władzę, zabory, emigrację ,życie pod obcą władzą... i to wszystko poprzez kontrast z latami œwietnoœci naszej ojczyzny.

Okolicznoœciowa poezja polityczna.

Okolicznoœciowa poezja polityczna to po prostu poezja związana z ważnymi wydarzeniami z życia kraju. Można ją podzielić na dwie odrębne grupy. Pierwsza grupa to dzieła oficjalne, druga ta nieoficjalna, krążąca wœród społeczeństwa, z reguły anonimowa. Jeœli chodzi o formę, była ona przeróżna, nie zawsze zgadzała się ona z forma preferowaną przez oœwieceniową poetykę. Jej głównym zadaniem było wpływanie na opinię publiczną i kształtowanie nastrojów społecznych.

Na dzień trzeci maja 1791 szczęœliwie doszłej konstytucji kraju. Franciszek Karpiński

Jest to utwór napisany po uchwaleniu Konstytucji 3 maja. Mówi o œwiątecznym i radosnym nastroju jaki powinien panować z tego powodu. Wysławia reformy jakie wprowadziła nowa Ustawa Zasadnicza.

Na króla. Anonim

Wiersz napisany w 1794 r. Odwołujący się chyba do III rozbioru Polski i abdykacji Stanisława Augusta, oceniający go jako zdrajcę, przy okazji oceniając pozytywnie panowanie Jana III Sobieskiego.

Do panujących i do narodu

Mowa jest o rewolucji we Francji. Wiersz to jakby wezwanie do narodów aby strącić władców. Wszyscy są równi i nie można dopuœcić do tego aby jednostka stała nad masami pomiatając nimi jak stadem bydła.

„Wolnoœć niech będzie najœwiętszą ustawą,

Wy równi sobie, a nad wami prawo."

Wiersz w czasie obchodzenia żałoby przez dwór polski po Ludwiku XVI Jakub Jasiński

Ludwik XVI został œcięty w styczniu 1793r., a w lutym Stanisław August ogłosił z tego powodu szeœciotygodniową żałobę. Wiersz odwołuje się do tego faktu stwierdzając że taka żałoba jest głupotą ponieważ wszyscy ludzie są równi wiec Ludwika można żałować tylko jako człowieka i należy przestrzegać praw. Osoba winna powinna być karana zgodnie z prawem i to właœnie spotkało Ludwika XVI. Poza tym Polska ma wiele innych spraw na głowie i taka żałoba jest ostatnią rzeczą jaką powinien zajmować się dwór, przecież wydarzenia te nastąpiły już po drugim rozbiorze Polski. Wiersz został oficjalnie potępiony a za wskazanie autora wyznaczono nagrodę.

Pieœń legionów polskich we Włoszech. Józef Wybicki

Napisana w lipcu 1797r w Reggio we Włoszech. Po przeróbkach dzięki popularnoœci jaką zdobyła wœród narodu stała się oficjalnym Hymnem Polski w 1926r. Pod tytułem „Mazurek Dąbrowskiego"

Powrót Posła. Julian Ursyn Niemcewicz.

Dramat został napisany podczas trwania Sejmu Czteroletniego. Utwór miał wpłynąć na opinię publiczną by udzieliła poparcia zwolennikom reform podczas wyboru nowych posłów. Uchwalono jednak przedłużenie prac sejmu. Premiera Sceniczna odbyła się na kilka miesięcy przed uchwaleniem Konstytucji 3 maja. Kwestie wypowiadane przez bohaterów dotyczyły konkretnych spraw publicznych, reform.

Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale. Wojciech Bogusławski

Premiera tej opery odbyła się tuż przed wybuchem powstania Koœciuszkowskiego. Wskazywała na siłę ludu. Fabułę stanowi historia konfliktu pomiędzy Krakowiakami i Góralami rozstrzygniętego ostatecznie przez biednego studenta i elektrycznoœć.

Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego kanclerza i hetmana koronnego, do dzisiejszego stanu Rzeczypospolitej Polskiej przystosowane. Stanisław Staszic

Zostały wydane krótko przed rozpoczęciem obrad Sejmu Czteroletniego. Mówi o

  1. edukacji - religia powinna być odłączona od edukacji publicznej, powszechnymi szkołami powinny być szkoły rycerskie ponieważ każdy obywatel jest żołnierzem swojego kraju i nie powinno się powierzać obrony kraju komuœ z zewnątrz. Młody człowiek po zakończeniu edukacji szkolnej powinien rozpoczynać edukację obywatelską, czyli pracę z wykorzystaniem tego czego się nauczył.

  2. Prawodawstwie - potępia liberum veto czyli prawa dobra osobistego w procesie ustawodawczym, krytykuje koniecznoœć jednomyœlnoœci podczas uchwalania ustaw, powinna stanowić większoœć.

  3. władzy wykonawczej - władza wykonawcza powinna zostać oddana w ręce jednej częœci ludu arystokracji, oraz monarchy

  4. władzy sądowniczej - nikt nie może być więziony jeœli nie udowodni się mu winy, sąd powinien sądzić nieustannie a nie tylko podczas ustalonych sesji

  5. wolnym obieraniu królów - powinno zostać przyjęte następstwo tronu, które zmniejszyło by możliwoœci ingerencji w sprawy polskie z zewnątrz i podziały.

  6. Polsce - która jest zaniedbana, uciekają z niej chłopi, ponieważ ich warunki życia są gorsze od tych jakie spotyka się w innych h krajach, poza tym tutaj każdy szlachcic ma nad nimi władzę, a za granicą podlegają tylko jednemu królowi.

Przestrogi dla Polski z teraŸniejszych politycznych Europy związków i z praw natura wypadające. Stanisław Staszic

Napisane zostały po dwóch latach obrad Sejmu Wielkiego, już po rewolucji we Francji. Były apelem o skutecznoœć działań, o położenie tamy bezproduktywnemu gadulstwu, o wykorzystanie wszystkich możliwoœci uratowania ojczyzny. Mówi o tym że szlachta nie musi tracić swoich praw lecz powinna je po prostu rozszerzyć na cały naród. Powinna powstać nowa konstytucja dla całego narodu. Mowa jest o przestrzeganiu praw człowieka jednoznacznych z przestrzeganiem prawa

narodu. Oskarża możnowładców o przyczynienie się do zguby Polaków po przez nieposzanowanie prawa, rwanie sejmów i sejmików, przekupstwa, służalczoœć obcym mocarstwom. Przedstawia trudną sytuację polskiego chłopa. Mieszczanie powinni otrzymać prawa równe z tymi które posiada szlachta.

Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego O przyszłym sejmie Anonima listów kilka. Hugo Kołłątaj.

Wydane tuż przed rozpoczęciem obrad Sejmu Czteroletniego.

Apeluje między innymi o oddanie wolnoœci chłopom. Praca ich powinna odbywać się na zasadzie kontraktu. Chłop i pan powinni się układać czy ma ona być na zasadzie czynszu czy odpracowania.

„ Przyszłe więc prawodawstwo te dwie rzeczy najistotniejsze obwarować powinno: wolnoœć osoby rolnika i własnoœć gruntową dziedzica..."

Katechizm o tajemnicach rządu polskiego... Franciszek Salezy Jezierski

(współautorem „katechizmu..." był prawdopodobnie Jan Œniadecki, filozof, astronom, matematyk)

Przedstawia sytuację w Polsce, mowa jest o Rzeczypospolitej Szlacheckiej, o tym że rolnicy i mieszczanie nie posiadają praw, (chłop - nie człowiek, mieszczanin - półczłowiek) itd.

Patrz też poprzedni podpunkt

Reakcja twórców na fakt utraty niepodległoœci.

Reakcja poszczególnych twórców była różna. Dla niektórych sytuacja ta uniemożliwiała dalsze funkcjonowanie np. Franciszek Dionizy KniaŸnin popadł w obłęd niemogąc pogodzić się ze skutkami rozbiorów. Większoœć jednak próbowała odnaleŸć się w nowej sytuacji i rozpocząć walkę z zaborcą po przez słowa i czyny np. Wojciech Bogusławski („Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale."; dyrektor Teatru Narodowego pod zaborami), Julian Ursyn Niemcewicz (adiutant Koœciuszki, wzięty do niewoli, emigrował do USA, do kraju powrócił po utworzeniu Księstwa Warszawskiego), Jakub Jasiński (generał w powstaniu Koœciuszkowskim, poległ na Pradze broniąc Warszawy przed wojskami rosyjskimi), Hugo Kołłątaj (po upadku powstania koœciuszkowskiego uciekł do austryjackiej Galicji, na żądanie Rosjan uwięziony, po uwolnieniu aktywnie zaangażował się w działania kulturalne np. Tworzenie szkoły w Krzemieńcu).Byli również i tacy którzy postanowili oficjalnie ułożyć sobie jakoœ życie w nowej rzeczywistoœci np. Ignacy Krasicki który został ulubieńcem króla Prus Fryderyka Wielkiego, chociaż jego postawa jest warta dogłębniejszej analizy, gdyż w swojej twórczoœci pokazał że sytuacja ta nie jest mu obojętna.

Okreœlenie powinnoœci obywatela i Polaka w „Hymnie do miłoœci ojczyzny" i „Pieœni legionów polskich".

„Hymn do miłoœci ojczyzny" (hymn Korpusu Kadetów)

Obywatel powinien przede wszystkim charakteryzować się umiłowaniem ojczyzny. Nie powinien powstrzymywać się przed stanięciem w jej obronie, powinien oddać się w jej służbę bezgranicznie

„ Nie żal żyć w nędzy, nie żal i umierać."

„Pieœń legionów polskich"

Polak powinien odpowiedzieć zbrojnie niegodząc się na zabory. Powinien walczyć z Moskalami i Niemcami zachowując przy tym zgodę wœród rodaków.

„Hasłem wszystkich zgoda będzie

I ojczyzna nasza."

Polacy powinni kroczyć drogą zbrojnego oporu, wszcząć za przykładem Koœciuszki powstanie.

Zmiana rozumienia pojęcia powinnoœci obywatelskiej po 1795 roku.

Obywatel po 1795 roku powinien walczyć o zachowanie tożsamoœci narodowej, nie poprzestawać w pracy na rzecz narodu i w razie takiej koniecznoœci oddać nawet życie w imię miłoœci ojczyzny.

Przemiany pojęcia naród w XVIII wieku (utrata państwowoœci, zmiana sytuacji mieszczan, powstanie koœciuszkowskie i legiony - kształtowanie œwiadomoœci warstwy chłopskiej).

Pojęcie narodu przestaje powoli oznaczać tylko i wyłącznie jeden stan szlachecki a zaczyna dotyczyć również chłopów i mieszczan. Mieszczanie podczas sejmu Czteroletniego z trudem zdobywają prawa wyborcze. Poprawę sytuacji chłopów niesie za sobą Konstytucja 3 Maja i Uniwersał Połaniecki.

Warstwa chłopska i mieszczanie spełnili ważną funkcje podczas powstania koœciuszkowskiego, a potem stanowili dużą liczebnie grupę w legionach. Rozpoczęła się edukacja narodowa chłopów i mieszczan, która jednak miała potrwać jeszcze wiele lat.

Dwie wizje drogi do wolnej Polski po 1795 roku (rozwój kultury i gospodarki po III rozbiorze, działania polityczne po III rozbiorze).

Po trzecim rozbiorze Polski nie zaprzestano działań mających na celu rozwój kultury polskiej. Upadło œrodowisko pod patronatem królewskim, ale nadal działało œrodowisko puławskie, na początku XIX w powstało w Puławach pierwsze muzeum na ziemiach polskich, Œwiątynia Sybilli. W Warszawie rozpoczęło tez swoją działalnoœć Towarzystwo Przyjaciół Nauk, rozwijało się szkolnictwo, działał Teatr Narodowy na którego działalnoœć zbierano pieniądze „opodatkowując inne teatry warszawskie". Tak więc upadek państwa nie spowodował zastoju kulturalnego a wręcz przeciwnie pod tym względem, a szczególnie od strony twórczoœci patriotycznej, można zauważyć szeroko rozwiniętą działalnoœć.

Pod względem gospodarczym, również nie pozwolono na popadnięcie w stagnację. Rozwój gospodarczy został zapoczątkowany jeszcze za panowania Stanisława Augusta.

Myœlano zarówno o tym że należy zachować dorobek kultury jak i walczyć, nie należy rezygnować ani z jedne, ani z drugiego. Trzeba akceptować i podkreœlać Polskoœć, ale i upominać zbrojnie o wolnoœć. Modelowym przykładem może być Wielkopolska:

  1. wyczucie polityczne

  2. rozwój gospodarki i kultury

  3. strajki szkolne

  4. Powstanie Wielkopolskie

Jak mawiał Napoleon, najpotrzebniejsze do walki są pieniądze.

Przemiany pojęcia naród w XVIII wieku

W ciągu XVIII wieku panowało jeszcze sarmackie utożsamianie pojęć „naród" i „szlachta". Dopiero w drugiej połowie stulecia, wraz z nastaniem przesłanek powstania nowego typu wspólnoty narodowej, zaczęło sobie torować drogę pojęcie „narodu posiadaczy", czyli posesorów szlacheckich i mieszczańskich, oraz pojęcie narodu obejmujące wszystkie stany.

Konstytucja 3-go maja i całe ustawodawstwo Sejmu Czteroletniego miały jeszcze generalnie charakter feudalny. Ale w samej konstytucji znalazły się sformułowania liczące się z zachodzącymi przemianami w strukturze społecznej. Terminy „obywatel", a zwłaszcza „naród" posiadają dwojaką treœć. Częœciej oznaczają tylko szlachtę, lecz w pewnych kontekstach odnoszą się także do mieszczaństwa, a nawet chłopów.

Sformułowania te były odbiciem toczącej się walki o nowoczesnoœć narodu, o przekształcenie struktury. Zostały ukształtowane w rezultacie „docierania" poglądów, stanowiły kompromis między szlachtą a bogatym mieszczaństwem, ale także między różnymi stanowiskami wewnątrz konstytucyjnego stronnictwa politycznego.

-zmiana sytuacji mieszczan

mieszczaństwo jako stan różnicowało się szybko, zwłaszcza w stołecznej Warszawie. W dużych miastach królewskich tworzyła się nowa warstwa społeczna, nie mieszcząca się w tradycyjnych strukturach społeczeństwa stanowego-inteligencja. Składały się na nią takie grupy, jak: lekarze i prawnicy, artyœci, dziennikarze i publicyœci. Wœród mieszkańców miast odrębna grupę stanowili Żydzi. Stali się on najpoważniejszym partnerem szlachty i magnatów. Żydzi stanowili silną konkurencję dla mieszczaństwa, a przez chłopów byli postrzegani jako sprawcy wyzysku.

-legiony(kształtowanie œwiadomoœci chłopskiej)

klęska maciejowicka, katastrofa Pragi, rozkład wojska po spustoszeniu Warszawy przyniosły oszołomienie krótkotrwałe. Z prób kontynuacji walki najważniejszą stanowiły włoskie legiony Legiony, przynosząc bezpoœrednie zetknięcie żołnierzy koœciuszkowskich z armią francuską. Skoro we Francji widzieli jedyną siłę zdolną do nieuniknionej walki z zaborcami chętnie podjęli jej hasła polityczne i doœwiadczenie wojskowe. Legiony polskie stały się formacją działającą niemal w próżni społecznej, ona jednak umożliwiała realizację rozwiązań niemal idealnych.

Polacy widzieli przyszłoœć w stworzeniu wojska narodowego w oparciu o kadrę oficerską emigrancką. Stąd program wychowawczy zmierzający do ukształtowania jeńców i dezerterów na żołnierskich obywateli. Tu chłopi pańszczyŸniani zostali równoœć obywatelską, pierwsze żołnierskie pismo wojskowe „Dekadę", tu w okresie spokoju dopuszczano analfabetów , tu odbywało się samokształcenie oficerów.

Dwie wizje drogi do wolnej Polki po 1795 roku.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
historia administracji absolutyzm oświecony
Dramat romantyczny, Oświecenie i Romantyzm
Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, Filologia polska, Oświecenie
Wymień zasługi i dorobek twórczy S. Konarskiego, Oświecenie(4)
Oświecenie, Język polski(1)
16. oswiecenie, LEKTURY, ZAGADNIENIA Oświecenie
Oswieceni o literaturze, Filologia polska, Oświecenie
Bajki - streszczenia, Filologia polska, Oświecenie, Ignacy Krasicki
Powrót posła - komedia polityczna powstała w atmosferze Sejmu, Oświecenie(4)
Oświecenie (6), Epoki
9. oswiecenie, LEKTURY, ZAGADNIENIA Oświecenie
wstep do oswiecenia
BAROK i OĹšWIECENIE
kolokwium oswiecenie id 240814 Nieznany
OSWIECENIE, europeistyka

więcej podobnych podstron