CYKL ŻYCIA RODZINY
BADANIA NAD CYKLEM ŻYCIA RODZINY
W latach pięćdziesiątych zagadnieniami rozwoju rodziny interesowali się przede wszystkim socjologowie. Badano podobieństwa i różnice systemowe rodziny homo sapiens - rodziny „ludzkiej” nad systemami społecznymi zwierząt. W rezultacie zaobserwowano, że w innych gatunkach zwierzęcych brak jest kontaktów miedzy pokoleniami, natomiast rodzaj ludzki tworzy wielorodzinne połączenia systemowe, które oddziałują nawzajem na siebie i tworzą skomplikowaną sieć podsystemów (np. małżonkowie i ich środowiska rodzinne). Specyfika ludzkiego systemu tworzy jednocześnie specyficzne „ludzkie problemy”.
Psychiatrzy i psychologowie równolegle do dociekań socjologów rozpoczęli badania nad tkwiącymi w rodzinie przyczynami występowania objawów chorobowych u swych pacjentów. Stwierdzono wówczas, że rodzina jako system zmienia się przy równoczesnej tendencji do zachowania równowagi. Homeostaza służy rodzinie do obrony systemu i utrzymania jej własnej tożsamości. Ustalono, że przejście do każdej następnej fazy w cyklu życia rodzinnego powinno nastąpić wtedy, gdy wszystkie zadania poprzedniej fazy zostały wykonane. Naruszenie tych prawidłowości może doprowadzić do zakłóceń - cykl życia rodzinnego zatrzymuje się w rozwoju oraz do wystąpienia u poszczególnych członków systemu rodzinnego objawów chorobowych. Wszystkie zwrotne punkty życia wywołują zmiany w obrazie własnej osoby, w poczuciu własnej tożsamości. Wyznaczają one również przyjecie nowych ról społecznych i emocjonalnych.
W 1970 roku socjolog Reuben Hill, skoncentrował się na trójgeneracyjnym aspekcie życia rodzinnego (rodzice - dzieci - dziadkowie). Pozwoliło to socjologowi zauważyć, że w każdej fazie cyklu życia rodzinnego inaczej przebiegają relacje między poszczególnymi osobami. Hill opisał pokolenie dziadków jako tych, którzy stanowią pomost między rodzicami a dziećmi.
Na główne funkcje rodziny uwagę zwrócił Natan Epstein. Podkreślił on rolę wzajemnego wsparcia sugerując, że wszystkie rodziny muszą poradzić sobie z zapewnieniem pożywienia, dachu nad głową, trudnymi sytuacjami, a także z zadaniami wynikającymi z faz rozwojowych systemu rodzinnego.
Lee Combrinck-Graham przedstawił model cyklu życia rodzinnego, kładąc w nim nacisk na znaczenie kolejnych faz życia rodzinnego i trudności, z jakimi zmaga się rodzina przy przejściu do kolejnej fazy. Opisał role życiowych doświadczeń i stresów spowodowanych chorobą bądź kalectwem w rodzinie.
Po roku 1970 powstało wiele prac poświęconych cyklowi życia rodzinnego. Jedne (prace Duvall czy Haley) poruszały różne warianty tworzenia etapów cyklu życia rodzinnego, z kolei inne koncentrowały się na patologicznych aspektach i przyczynach ich powstawania. Jeszcze inne opisywały terapeutyczne możliwości pomocy rodzinie przy przechodzeniu przez krytyczne momenty cyklu życia rodzinnego.
MODELE CYKLU ŻYCIA RODZINNEGO
WG LEE COMBRINCK-GRAHAM
WG DUVALL
I FAZA: para małżeńska (bez dzieci) - ok.2 lata;
II FAZA: para z małym dzieckiem;
III FAZA: rodziny z dzieckiem bądź dziećmi w okresie przedszkolnym;
IV FAZA: rodziny z dzieckiem bądź dziećmi w okresie szkolnym;
V FAZA: rodziny z nastolatkami
VI FAZA: rodziny z dziećmi opuszczającymi dom;
VII FAZA: rodzice w wieku średnim („puste gniazdo”, wycofanie się z aktywności, przejście na emeryturę);
VIII FAZA: starzenie się członków rodziny (odejście, śmierć obu małżonków).
WG HALEYA
I FAZA: narzeczeństwo;
II FAZA: wczesne małżeństwo;
III FAZA: narodziny dziecka;
IV FAZA: średnia faza małżeńska;
V FAZA: rodzice oddzieleni od dzieci;
VI FAZA: emerytura i starość;
CHARAKTERYSTYKA FAZ CYKLU ŻYCIA RODZINNEGO WG HALEYA
I CARTER Z UWZGLĘDNIENIEM PROBLEMÓW RODZINNYCH TOWARZYSZĄCYCH POSZCZEGÓLNYM OKRESOM
Narzeczeństwo
- okres, w którym młodzi ludzie uczą się kontaktu partnerskiego,
- im później podjęty jest ten okres, tym większa odległość dzieli młodego człowieka od pozostawania w rówieśniczej sieci społecznej,
- problemem oddzielenia młodego człowieka od rodziny mogą być bardzo silne więzy rodzinne,
- brak dostatecznego oddzielenia się od własnej rodziny uniemożliwia przejście przez etapy wyszukiwania partnera i budowania własnego gniazda,
- przyczyną zaburzeń w cyklu życia rodzinnego może być młoda osoba, która unika małżeństwa z powodów wewnątrzrodzinnych, albo wiąże się przedwcześnie z kimś innym po to, by oddzielić się lub uciec od rodziny,
- pomoc terapeuty polega na inicjowaniu pozarodzinnego kontaktu emocjonalnego, który może pomóc w osiągnięciu przez młodego człowieka własnej niezależności i dojrzałości.
Wczesny okres małżeństwa
- bardzo ważny jest powód, dla którego małżeństwo powstało,
- stres spowodowany wspólnym zamieszkaniem może uczynić więź małżeńską zagmatwaną. Para małżeńska, która razem zamieszkała, musi wypracować sposoby radzenia sobie z konfliktami stanowiącymi nieodłączny element każdego związku,
- młodzi małżonkowie muszą poradzić sobie z problemami rodzin, z których pochodzą,
- często wyobrażenia co do tego, co małżeństwo może dać, są dalekie od tego, co naprawdę jest przez małżonków osiągalne, co leży w zasięgu ich możliwości, to rodzi rozczarowanie,
- często w pierwszej fazie małżeństwa młoda para unika rozmowy na trudne tematy, unika wzajemnej krytyki, spowodowane jest to chęcią czynienia dobrze lub strachem przed zranieniem uczuć partnera. Z czasem jednak ten niewyjaśniony obszar może się powiększać i wówczas małżeństwo kontynuuje wspólne życie na granicy kłótni i wzajemnej walki. W momencie, kiedy małżonkowie są przerażeni nagłym wybuchem emocji ślubują sobie, że już nigdy nie będą się kłócić, ale problem, o którym młoda para nie potrafi rozmawiać pozostaje nierozwiązany i narasta, aż ponownie dochodzi do następnej kłótni,
- we wczesnym okresie małżeństwa partnerzy uczą się rozwiązywać wspólne problemy zarówno za pomocą swoich umiejętności, jak i siłą słabości czy choroby oraz poprzez wymuszanie. Większość decyzji podejmowanych przez młodą parę jest rezultatem tego, czego nauczyli się w swych własnych domach,
- ważne jest osiągnięcie przez młode małżeństwo niezależności od rodziców i krewnych przy jednoczesnym pozostaniu z nimi w emocjonalnym związku, ponieważ silny wpływ rodziców na dorosłe dzieci może prowadzić do konfliktów w małżeństwie, a w ostateczności do „wypalenia się” związku.
Narodziny dziecka
- oczekiwanie na dziecko może być okresem pięknym lub okresem wielu stresów i napięć,
- młodzi małżonkowie są poddani próbie nowej organizacji wzajemnego życia, a sprawy nie załatwione w pierwszej fazie małżeństwa, po urodzeniu dziecka odżywają,
- pojawienie się dziecka może rodzić w którymś z małżonków uczucie zazdrości o to, że druga osoba jest bardziej związana z dzieckiem niż z nim, czy z nią,
- dziecko może stać się „kozłem ofiarnym” i tym samym być traktowane przez rodziców, czy jednego z rodziców jako powód wielu problemów, ten schemat pojawia się często w momencie gdy dziecko było jedynym powodem zawarcia związku małżeńskiego,
- rodzenie dzieci jest dla matek samospełnieniem, jednak opieka nad nimi może stać się źródłem wielu frustracji,
- kobieta opiekująca się dziećmi może czuć się upokorzona, że jest tylko matką i gospodynią domową podczas, gdy mąż pracuje i cieszy się dziećmi, traktując je często jako dodatek do swojego życia,
- mąż może czuć się obciążony żoną, jej narzekaniem i niezadowoleniem, co doprowadza do poważnego kryzysu,
- sytuacje kryzysowe prowadzą niekiedy do sytuacji, że matka prowokuje problemy emocjonalne u dziecka, by tylko jemu poświęcić się całkowicie (zadaniem terapeuty jest „uwolnienie dziecka” poprzez znalezienie matce absorbującego zajęcia),
- największe trudności przeżywa rodzina, gdy dziecko rozpoczyna szkołę. Jest to często okres kryzysów małżeńskich, które powodują trudności z uczęszczaniem dziecka do szkoły, co z kolei wiąże się z jego izolacją od rówieśników,
- bardzo często jedno z rodziców (zazwyczaj matka) wchodzi w koalicję z dzieckiem przeciwko współmałżonkowi, zarzucając mu, że jest zbyt surowy lub zbyt łagodny, w ten sposób dziecko staje się przedmiotem walki między rodzicami, co utrudnia jego prawidłowy rozwój,
- dziecko w momencie, gdy zaburzona jest komunikacja między jego rodzicami często staje się tzw. „kanałem komunikacyjnym”,
- narodziny dziecka, to zbliżenie się dwóch rodzin, to równoczesne narodziny dziadków, ciotek, wujków itp..
Średnia faza małżeńska
- fazą tą możemy określić małżeństwa, które żyją razem kilkanaście lat,
- często okres ten uważany jest za najlepszy, ponieważ małżonkowie mają czas i możliwości cieszyć się sukcesami w pracy lub sukcesami, które razem wypracowali (np. dziećmi),
- jeśli małżonkowie nabiorą przez lata małżeństwa dojrzalszego podejścia do życia, to wówczas ich związek staje się głębszy i bardziej wszechstronny, stabilizuje się związek z rodziną i przyjaciółmi,
- to często okres radości z osiągnięć dzieci, które już nie są malutkie,
- może być to również dla wielu ludzi okres trudny, mąż może przeżywać rozczarowanie z powodu niespełnienia swoich oczekiwań, młodzieńczych ambicja, z kolei żona może popaść w przekonanie, że dzieci już jej mniej potrzebują, a bycie jedynie dotąd panią domu i matką zmarnowało jej najlepszy czas na samorealizację, rodzi się pustka, próżnia,
- zdarza się, że mężczyźni w tej fazie zaczynają interesować się młodymi kobietami podczas, gdy ich żony czują się coraz mniej atrakcyjne,
- to okres dokonywania zmian we wzajemnych relacjach, ponieważ dzieci dorastają - przechodzą z roli dzieci do roli dorosłych, wprowadzając w życie rodzinne zewnętrzne zachowania, naruszając w ten sposób wypracowane wzory zachowań rodziny,
- czasem w tym okresie występują u rodziców zachowania takie jak przemoc bądź nadużywanie alkoholu, rozważania na temat przerwania związku, bo przecież w wielu przypadkach małżeństwo trwało ze względu na dzieci, a one właśnie dorosły i zaczynają „opuszczać gniazdo”,
- rozwiązywanie problemów małżeńskich w tej fazie jest trudniejsze niż w innych okresach, a jest tak dlatego, ponieważ wzorce postępowania są już stabilne, oparte na wieloletnich przyzwyczajeniach, co uniemożliwia wprowadzenia nowych sposobów porozumienia,
- kiedy dzieci opuszczają dom, a dotąd byli „kanałem komunikacyjnym” rodziców, to wówczas również zaczynają się problemy wynikające z braku umiejętności komunikacji między małżonkami.
Rodzice oddzieleni od dzieci
- jest to okres krytyczny dla każdej rodziny,
- czasami napięcie między rodzicami pojawia się, gdy najstarsze dziecko opuszcza dom, w innych rodzinach powstają problemy przy każdorazowym odchodzeniu dziecka, jeszcze w innych, gdy rodzice muszą rozstać się z najmłodszym dzieckiem,
- problemy małżeńskie ujawniające się w tym okresie, mogą wynikać z tego, że rodzice pozostający sami nie mają sobie nic do powiedzenia i nie ma niczego, co mogłoby ich łączyć, często taka sytuacja prowadzi do separacji lub rozwodu,
- problemy rodzinne mogą wywołać u dziecka objawy chorobowe, wówczas dziecko pozostaje w domu, a rodzice wówczas kontynuują dzielenie się nim jako źródłem trosk, blokującej rozbieżności zdań między nimi, przywraca to homeostazę w rodzinie,
- choroba dziecka stanowi wytłumaczenie wszystkich rodzinnych trudności - dzięki temu rodzice nie musza rozwiązywać własnych konfliktów, a dziecko nie musi przejść do trudnego związku poza rodziną,
- gdy dziecko staje się zdrowsze i myśli ponownie o opuszczeniu swojego „rodzinnego gniazda”, wówczas rodzice mogą dążyć do rehospitalizacji dziecka czyniąc z niego chronicznego pacjenta,
- w rodzinie półsierocej utrata dziecka może być przeżywana jako początek samotności i starości, lecz utrata ta musi zostać przezwyciężona, a rodzic musi znaleźć nowe zainteresowanie,
- prawdopodobnie najlepszym rozwiązaniem tak trudnego okresu jest, by dziecko odłączyło się od swojej rodziny ale tak, by stale pozostawać z nią w kontakcie,
- napięcie w rodzinie może stopniowo zmniejszyć się, gdy dzieci opuszczają dom, a rodzice wypracowują nowe sposoby wzajemnych relacji, pozwalają dzieciom na ich własne sprawy i karierę, przechodzą z pozycji rodziców na pozycję dziadków,
- rodzice muszą się nauczyć jak zostać dobrymi dziadkami i wypracować sobie nowe sposoby uczestnictwa w życiu swoich dzieci, a także poradzić sobie z funkcjonowaniem we dwoje,
- istotna jest świadomość naturalności tego procesu i uświadomienie sobie, ze zaangażowanie się w problemy wnuków może stać się jednocześnie źródłem wsparcia.
Emerytura i okres starości
- w tym okresie rodzina musi skonfrontować się z trudnym problemem: opieki nad starszym członkiem rodziny lub wysłania go do domu opieki społecznej czy innego ośrodka, gdzie inni ludzie będą się nim opiekować,
- to bardzo trudny okres, z którym trudno sobie poradzić, a sposób w jaki młodzi ludzie rozwiązują problem opieki nad osobami starszymi i bezradnymi staje się modelem dla ich dzieci - być może, dzieci te, gdy będą dorosłe, będą sobie radzić ze swoimi rodzicami w podobny sposób.
ZAKOŃCZENIE
Na ogół pełne rodziny przechodzą przez te same fazy rozwoju, ale też każda
rodzina ma swój niepowtarzalny rytm. Złożoność wydarzeń i interakcji w każdym
danym momencie cyklu życia rodzinnego jest ogromna, a zarazem specyficzna dla
danej rodziny…
1