Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny
(de BARBARO)
Krystyna Ostoja-Zawadzka
„Cykl życia rodzinnego”
Całość tego artykułu jest b. podobna do tego, co dr Szwed mówiła na wykładzie o poszczególnych etapach rozwoju (wczesna dorosłość, starość etc.).
Uwagi wstępne
Wszystko wzięło się od socjologów - zainteresowanie zagadnieniami rozwoju rodziny. Porównywano to do systemów społecznych zwierząt. Jednakże żaden z nich nie może się równać z systemami homo sapiens, np. małżeństwo to połączenie 2 rodzin, które wzajemnie na siebie oddziałują i tworzą rozległe sieci podsystemów; żaden inny gatunek nie nawiązuje relacji z teściami .
Rodzina jako system rozwija się, zmienia przy równoczesnej tendencji do zachowania równowagi. To dążenie do homeostazy służy do utrzymania własnej tożsamości. Przejście do każdej kolejnej fazy cyklu następuje, gdy wszystkie zadania poprzedniej fazy zostały wykonane.
Neugarten opisuje cykl życia w 3 wymiarach:
1. Czas historyczny - era, w której żyjemy
2. Czas chronologiczny - upływ naszego życia
3. Czas społeczny - wyznaczony przez główne wydarzenia życiowe (małżeństwo, macierzyństwo etc.)
Na ogół pełne rodziny przechodzą te same fazy rozwoju, ale każda ma niepowtarzalny rytm. Zależy to między innymi od wzajemnych relacji, wsparcia, sił odśrodkowych i dośrodkowych, doświadczeń wspólnych i indywidualnych.
Duvall (To, co w zeszłym semestrze na rozwojówce) wyróżnia podział cyklu życia rodzinnego na:
I. Para małżeńska (bez dzieci) - ok. 2 lata.
II. Para z małym dzieckiem - od urodzenia do 30 m.ż. pierwszego dziecka.
III. Rodzina z dzieckiem(-mi) w okresie przedszkolnym - między 30 m.ż. a 6 r.ż. pierwszego dziecka
IV. Rodzina z dzieckiem(-mi) w okresie szkolnym - najstarsze dziecko między 6 a 13 r.ż.
V. Rodzina z nastolatkiem - między 13 a 21r.ż. pierwszego dziecka
VI. Rodzina z dziećmi opuszczającymi dom - od pierwszego do ostatniego dziecka opuszczającego dom.
VII. Rodzice w wieku średnim - puste gniazdo, przejście na emeryturę, wycofanie się z aktywności
VIII. Starzenie się członków rodziny - odejście, śmierć obu małżonków.
Haley Wyróżnia 6 faz cyklu życia rodzinnego:
1. Narzeczeństwo („randkowanie”)
- uczenie się kontaktu partnerskiego. Pierwszy taki kontakt powinien nastąpić do ok. 20 roku życia (jeśli nie - odseparowanie od rówieśników).
- oddzielenie od rodziny (może być kłopotliwe). Nawet jeśli, to częścią procesu decyzyjnego stają się dwie pary rodziców.
2. Wczesny okres małżeństwa
- Ceremonia ślubna to ważny rytuał, także dlatego, że rozdziale poszczególne okresy życia. W związkach, w których przed ślubem były problemy, ceremonia nie poprawia relacji.
- niektóre związki są z góry skazane na problemy z powodu celu, dla którego małżeństwo powstało (ucieczka od rodziców, ciąża)
- Małżeństwo może prowadzić do rozczarowań, np. małżonkowie przestają ukrywać swoje prawdziwe uczucia, pokazują swoje „prawdziwe ja”. Również oczekiwane rozpoczęcie życia seksualnego (powstrzymywanego do chwili ślubu) powoduje czasem rozczarowanie i stres.
- Para musi wypracować radzenia sobie z zaistniałymi konfliktami.
- W pierwszej fazie małżeństwa para unika trudnych tematów (szczególni wzajemnej krytyki), obawa przed zranieniem partnera. W większości przypadków prowadzi to do błędnego koła, ponieważ trudne tematy nawarstwiają się.
- Para musi uświadomić sobie, że konflikty są nieodłącznym elementem życia małżeńskiego.
- Decyzje podejmowane są na podstawie doświadczeń z domów rodzinnych oraz pod aktualnym wpływem i zależnościami rodziców.
- Każde z małżonków musi przejść od bycia zależnym od rodziców, do uniezależnienia się od nich (znalezienie oddzielnego terytorium)
- Rodzice kontynuując utrzymywanie pary zawierają z nią pewien kontrakt. Może to powodować ciągłe wtrącanie się w decyzje młodych. Zbyt silna ingerencja rodziców może doprowadzić do wypalenia się związku.
- najlepiej jest, gdy osiąga się niezależność od rodziców i krewnych, a jednocześnie pozostaje w emocjonalnym związku z nimi.
3. Narodziny dziecka
- Może to być trudny etap dla żony - zmiany fizyczne i ograniczenia.
- Wypracowanie wzajemnych relacji sprawdzało się dla dwojga, a teraz jest trójkąt, gdzie te strategie są nieskuteczne. Może powstać uczucie zazdrości (o to, że druga osoba jest bardziej związana z dzieckiem, niż ze współmałżonkiem). Dziecko staje się „kozłem ofiarnym” - konflikty są rozwiązywane za jego pomocą.
- Czasem ciąża odracza podjętą wcześniej decyzję o separacji („dla dobra dziecka” pozostają razem).
- Gdy powodem małżeństwa jest ciąża, nowonarodzone dziecko może być obwiniane za wszystkie małżeńskie problemy, a nawet problemy, które dot. dalszej rodziny.
- często dalsza rodzina akceptuje małżeństwo dopiero po urodzeniu się dziecka.
- Urodzenie dziecka jest dla matki samospełnieniem, jednak mogą się przez to czuć w tym okresie odcięte od dorosłego życia, za którym tęsknią (uczucie upokorzenia z bycia gospodynią domową, zahamowanie ambicji oraz kariery). Patologia - gdy matka prowokuje nie wprost problemy emocjonalne dziecka, by mu się całkowicie poświęcić.
- Mąż pracuje i cieszy się dziećmi, realizuje zawodowe aspiracje.
- Szkoła - owoc wspólnej troski (dziecko) staje się obiektem narażonym na krytykę zewnętrzną.
- Stanowi to sygnał, że kiedyś odejdzie i rodzice będą musieli dawać sobie radę sami.
- Dziecko coraz bardziej wiąże się z pozarodzinnym światem zewnętrznym.
- Ważna jest tu konsekwencja obojga rodziców.
- nadmierne uwikłanie jednego rodzica - gdy jeden rodzic wchodzi w koalicję z dzieckiem przeciwko współmałżonkowi, zarzucając mu, że jest, np. zbyt surowy. Powoduje to błędne koło i bezradność obojga rodziców. Dziecko przestaje się rozwijać.
4. Problemy „środkowej” fazy małżeństwa
- dzieci nie są już tak absorbujące. Dzięki temu żona ma coraz większą swobodę, może rozwijać swoje talenty, pasje, zainteresowania (kłopot jest jeśli ich nie ma). Czasem kobieta czuje, że musi dokonać pewnych zmian w swoim życiu, może mieć poczucie zmarnowanego w domu życia, gdy wzrasta pozycja męża.
- małżonkowie mogą cieszyć się sukcesami w pracy, lub sukcesami, które razem wypracowali, np. dom, dzieci.
- stabilizuje się związek z rodziną i przyjaciółmi.
- Czasem dla męża okres trudny, bo świadom jest spadku swoich sił, niespełnienie swoich oczekiwań. Gdy osiągnął on niespodziewany sukces i poza domem jest darzony dużym szacunkiem, w domu czuje się urażony w swojej godności.
- fizyczność - kobieta (zależna od fizyczności) czuje się coraz mniej atrakcyjna dla mężczyzn; mężczyzna osiągając pozycję i sukces zawodowy zaczyna interesować się młodymi kobietami.
- przeważnie w tym okresie pojawiają się u rodziców przemoc i alkoholizm. Odnotowuje się najwięcej rozwodów.
- Faza opuszczonego gniazda - gdy rodzice zdają sobie sprawę, że są ostatecznie zdani na siebie. Muszą stanąć wobec siebie twarzą w twarz, od nowa wypracowywać wzorce rozwiązywania problemów - ponownie dla dwóch osób.
- rodzice nie potrafią porozumiewać się, odnosić konsekwentnie do dzieci, które z jednej strony są wciąż dziećmi, a z drugiej strony dorosłymi osobami.
5. Rodzice oddzieleni od dziecka (por. wyżej - faza opuszczonego gniazda)
- ważne jest wypracowanie nowych sposobów wzajemnych relacji dla dwojga.
- pozwolenie dzieciom na kierowanie ich własnym życiem i karierą
- przejście z pozycji rodziców na pozycję dziadków
- w rodzinie półsierocej może być przeżywana jako początek samotności i starości (ważne jest znalezienie nowych zainteresowań).
- Bardzo ważne są rytuały inicjujące nowy status dziecka, jako dorosłego (w naszej kulturze nie występują; ew. matura, ale dalej zależność finansowa).
- Po odejściu dziecka, rodzie mogą nie mieć sobie nic do powiedzenia i nie ma niczego, co mogłoby ich łączyć ze sobą. Odżywają te same problemy, co przed narodzeniem dziecka. Często kończy się to rozwodem lub separacją.
- Chroniczny pacjent - dziecko ofiaruje siebie poprzez chorobę (psychiczną) stanowiącą wytłumaczenie rodzinnych trudności, trafia do szpitala psychiatrycznego - małżonkowie współdziałają. Gdy następuje poprawa, znów narastają konflikty, więc dziecko znów choruje i tak w koło.
- często w tym okresie dorośli muszą radzić sobie z utratą własnych rodziców i konsekwencjami śmierci.
6. Emerytura i okres starości
- po przejściu na emeryturę, przebywanie ze sobą całą dobę może być bardzo trudne.
- np. mąż może czuć się odsunięty i niepotrzebny, więc żona zaczyna „chorować”, by dać mężowi możliwość wykazania się (por. chroniczny pacjent).
- śmierć współmałżonka - pozostawienie drugiego w samotności. Opcje dla rodziny: opieka nad opuszczonym (w jego domu, w domu rodziny, w domu spokojnej starości), lub pozostawienie w samotności (również na własne życzenie). Sposób, w jaki młodzi ludzie rozwiązują problem opieki nad osobami starszymi staje się modelem dla ich dzieci.
Kilka informacji z punktu 10: Cechy rodziny w ujęciu systemowym - Systemowe rozumienie funkcjonowania rodziny (zamiast art. A.Cierpki)
Funkcje rodziny:
- Utrzymywanie stałej struktury rodziny oraz zmienianie jej przy zachowaniu równowagi.
- Troska o swoich członków, ochranianie ich i opieka nad nimi.
- Przystosowanie się do zmian zachodzących w społeczeństwie i kulturze.
- Rodzina jest środowiskiem, które w znacznej mierze kształtuje osobowość swoich członków:
- poczucie przynależności - w początkowym okresie socjalizacji, gdy obejmują nas ramy danej rodziny (nazwisko, etc.)
- poczucie odrębności (separacji/indywiduacji) - przynależność do różnych podsystemów: rodzinnych i pozarodzinnych.
- Zdrowa rodzina nie jest pozbawiona problemów.
Rodzina jest systemem, działającym w pewnym kontekście społecznym i jako system zawiera 3 komponenty:
1. Struktura rodzinna to otwarty system społeczno-kulturowy, podlegający stałym zmianom.
2. Rodzina w swoim rozwoju przechodzi przez szereg etapów (każdy wymaga zmiany struktury)
3. Rodzina przystosowuje się do zmiennych warunków tak, aby utrzymać swą ciągłość, a równocześnie umożliwić psychospołeczny rozwój każdego ze swoich członków.
Strukturalny model rodziny:
- Struktura rodziny to sieć wzajemnych oczekiwań, warunkująca interakcje jej członków.
- Układ reguł podtrzymywany jest przez 2 systemy, które warunkują tożsamość rodziny:
- system uniwersalnych zasad dot. tego, w jaki sposób rodzina ma być zorganizowana (hierarchia rodzinna, uzupełnianie funkcji męża i żony)
- system przepisów dotyczących postępowania członków rodziny.
Podsystemy:
- Tworzone przez wszystkich członków rodziny oraz grupy ludzkie okolicznościowe lub funkcjonalne
- Każdy członek rodziny należy do różnych podsystemów równocześnie.
- Granice między podsystemami to reguły określające kto i jak do danego podsystemu należy.
- Funkcją podsystemów jest podtrzymanie różnorodności systemu - każdy podsystem ma inne zadania i oczekiwania wobec członków.
- Aby podsystem funkcjonował właściwie, powinien mieć jasno wytyczne granice, które nie powinny być zbyt sztywne (dla wzajemnego kontaktowania się członków rodziny)
Małżeński:
- muszą wytworzyć granicę przed zbytnia ingerencją wpływu środowiska
- muszą się nauczyć współpracy w zadaniach
- muszą tolerować swoja odmienność oraz prawo do prywatności i niezależności.
Rodziców:
- muszą podjąć nowe zadania - opieka nad dzieckiem
- stanowią dla siebie źródło wsparcia
- muszą zostać wytyczone nowe granice:
- dopuszczenie dziecka do każdego z rodziców
- zachowanie integralności podsystemu małżeńskiego.
- rozwiązywanie nowych zadań w związku z pojawieniem się dzieci.
Dzieci (+podział władzy):
- pierwsze doświadczenia kontaktów z innymi dziećmi (rówieśnikami)
- uczenie się przyjaźni i walki z wrogami
- uczenie się współpracy i rywalizacji
- uczenie się negocjacji i kompromisów
Rodziny „splątane” i „nie związane”
1. R. zmieszane (splątane) -
- niejasność granic, ról, utrudniony proces adaptacji do nowych okoliczności.
- ten rodzaj może pojawić się okresowo w każdej normalnej rodzinie, ale przy dłużej trwającej splątaniu ról, dochodzić może do trudności w realizowaniu potrzeb niezależności.
- stres jednego z członków rodziny zaraz staje się stresem dla całego systemu.
2. R. nie związane (niezaangażowane) -
- nadmiernie sztywne granice, utrudnione porozumiewanie się.
- wysoki poziom autonomii
- problem z realizacja potrzeby przynależności, brak oparcia,