Finansowanie kultury w Polsce po 1989 roku
Główne cele zmian podejmowanych w obszarze kultury od czasu rozpoczęcia transformacji ustrojowej w Polsce to:
• wprowadzenie, zwłaszcza w sektorze subsydiowanej (finansowanej :P) działalności kulturalnej, mechanizmów (instrumentów) sprzyjających racjonalnemu, efektywnemu i uczciwemu gospodarowaniu środkami publicznymi (regulacje z zakresu zamówień publicznych i finansów publicznych);
• dokonanie zmian zakresu kompetencji organów administracji publicznej w odniesieniu do organizacji i finansowania kultury;
• wprowadzanie „nowych” rozwiązań w zakresie finansowania, organizacji i zarządzania instytucjami kultury (decentralizacja zarządzania instytucjami kultury; zwiększenie autonomii instytucji kultury; partycypacja podmiotów prywatnych w realizacji zadań z zakresu kultury i sztuki; tworzenie ram prawnych dla mecenatu i sponsoringu w obszarze kultury itp.).
Dla funkcjonowania sektora kultury istotnie znaczenie miał zwłaszcza proces decentralizacji. Można wyróżnić jego cztery wyraźne fazy 2:
• W latach 1989-1991 odbył się wstępny etap transformacji, polegający na prywatyzacji rynku książki i rynku muzycznego (dzisiaj już wyraźnie rynkowych przemysłów kultury) oraz zapoczątkowaniu procesu decentralizacji zadań publicznych z zakresu kultury. Wtedy to gminy (odrodzenie idei samorządu terytorialnego) przejęły większość placówek upowszechniania kultury: biblioteki, domy i ośrodki kultury, świetlice i kluby, niektóre muzea. Wchodzenie kultury - tak jak całej gospodarki - w wolny rynek w wielu środowiskach wywoływało reakcje obronne, które hamowały radykalne zmiany. Wymowne były zarówno głosy podważające potrzebę istnienia resortu kultury (przeciwko tzw. polityce kulturalnej państwa), jak i broniące państwowej wizji odpowiedzialności za wymiar kultury, wobec dokonywanych oszczędności budżetowych (zmniejszenie wydatków publicznych na kulturę). Rzadziej wskazywano jednak na możliwość przyjęcia innych modeli organizacji instytucji kultury - nieetatowych, nieformalnych. Był to także okres wyraźnego wzrostu aktywności nowych podmiotów - zarówno nowo utworzonych samorządów, jak i powstających organizacji tzw. trzeciego sektora (fundacji, stowarzyszeń). To właśnie w 1990 r. ministerstwo opracowało dokument „Kultura w okresie przejściowym” - jakże znamienny to tytuł.
• W kolejnym etapie, w latach 1991-1993, podjęto próbę systemowej reformy instytucji kultury. Wyraźnie zdecentralizowano zarządzanie nimi, dzieląc je na państwowe i samorządowe. W 1991 r. uchwalono obowiązującą do dzisiaj Ustawę o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, a w 1993 r. rząd przyjął dokument „Polityka kulturalna państwa. Założenia”, w którym sformułował podstawowe zasady prowadzonej przez siebie polityki kulturalnej Zapewniano w nim o woli prowadzenia polityki kulturalnej towarzyszącej procesom demokratyzacji, konieczności zapewnienia opieki nad dziedzictwem narodowym i czytelnictwem, jak i wprowadzaniu nowych form działalności. W tym okresie ważnym projektem był Program Pilotażowy Reformy Administracji Publicznej (1993 r.), w ramach którego 46 największych miast przejęło dobrowolnie - w drodze porozumienia z organami administracji rządowej - dodatkowe zadania, między innymi prowadzenie instytucji kultury. Wobec licznych kontrowersji, jakie powstawały przy przejmowaniu i prowadzeniu tych zadań (zwłaszcza ich finansowania), wiele miast po upływie roku wycofało się z ich realizacji. Wyraźnie dominowały próby łagodzenia powstających napięć, poszukiwania innej, nierynkowej orientacji dla rozwoju sektora kultury.
• W trzeciej fazie, w latach 1993-1997, utrzymywany był centralny model sterowaniu i zarządzaniu instytucjami kultury i aktywnością tego sektora. Jedynie na mocy ustawy „o dużych miastach” z dniem 1 marca 1996 r. większość z przejmowanych w ramach „pilotażu” zadań - po korekcie głównie zasad finansowania - została przekazana 46 (ostatecznie 43) gminom o statusie miast jako zadania własne. Ogółem od 1 stycznia 1996 r. miasta przejęły od administracji rządowej 79 instytucji kultury. Ciągle jednak wyrażana była tęsknota za okresem wszechwładzy państwa, czemu towarzyszyły gesty o charakterze „opiekuńczym”. W dokumencie ministerialnym z 1995 r. zapisano: „Sprawowanie opieki nad polską kulturą jest ponadczasowym zobowiązaniem państwa, ponieważ naczelną racją jest kultura jako źródło trwania i rozwoju narodu”; znalazły się tam także założenia mecenatu państwa nad kulturą. Podobne deklaracje zawarł Prezydent RP w Karcie Kultury Polskiej z 1996 r., w której zostały zakreślone szerokie obowiązki państwa dotyczące ochrony materialnego i duchowego dorobku kultury, a także zapewnienia obywatelom powszechnego i równego uczestnictwa w kulturze oraz powszechnej edukacji kulturalnej.
• Rok 1997 stał się początkiem kolejnego, ważnego etapu zakończonego trwałą reformą decentralizacyjną i reformą kompetencyjną przełomu lat 1998/1999. Wtedy to pojawiły się samorządowe województwa i powiaty. Wtedy też organizatorami większości dotychczasowych państwowych instytucji kultury stały się jednostki samorządu wojewódzkiego oraz - w nielicznych wypadkach - powiatowego. W ten sposób samorządy przejęły instytucje od wojewodów i ministrów i kierowników urzędów centralnych. Towarzyszyło temu przejmowanie mienia tych instytucji.
Politykę kulturalną prowadzoną w Polsce przez kilkanaście lat po rozpoczęciu transformacji ustrojowej można określić jako deklaratywną - wyrażana była wola realizowania aktywnej polityki kulturalnej, formułowano różne priorytety, ale najboleśniejsze było zderzenie z niewydolnymi strukturami organizacyjnymi (tak nadzorczymi, jak i samego sektora) oraz niedoborami finansowymi. W takiej sytuacji kultury należało bronić, chronić, opiekować się nią, sama w sobie bowiem nie miała wystarczającej siły witalnej i nie potrafiła wykazać swego ścisłego związku z rozwojem społeczno-gospodarczym.
Decentralizacja przeprowadzona w ograniczonym zakresie nie zmniejszyła roli i znaczenia sektora publicznego w prowadzeniu i finansowaniu działalności kulturalnej. Kultura nadal jest utrzymywana głównie ze środków publicznych i zarządzana przez administrację publiczną, która - wraz z pojawieniem się kolejnych poziomów samorządu terytorialnego - musiała zostać rozbudowana w celu sprawowania funkcji właścicielskich i nadzorczych.