MADONNA Z KRUŻLOWEJ
Madonna z Krużlowej to piękna gotycka rzeźba. Nie wiadomo, kiedy dokładnie powstała i kto był jej autorem. Najczęściej przyjmowane przez historyków sztuki datowanie powstania Madonny na lata 1410-1430 opiera się głównie na analizie wyglądu dzieła, kwalifikującego go do grupy Pięknych Madonn. Jej anonimowego twórcę nazywa się powszechnie Mistrzem Pięknych Madonn. Pod wpływem jego sztuki tworzyło wielu artystów, nie tylko rzeźbiarzy. Niektórzy próbują go łączyć, w świetle zachowanych archiwaliów, z postacią Mikołaja, zwanego Snycerzem, który odgrywał dominującą rolę wśród krakowskich rzeźbiarzy. Nadal jednak nie wiemy o tym Mistrzu nic pewnego.
Nazwa rzeźby pochodzi od miejscowości Krużlowej Wyżnej w której się znajdowała do końca XVIII wieku.
Madonna z Krużlowej powstała prawdopodobnie w Krakowie. Być może stanowiła główną postać gotyckiego ołtarza w jednym z krakowskich kościołów, a w okresie baroku została usunięta i przewieziona na prowincję, co było powszechną praktyką wobec dzieł sztuki sprzecznych z obowiązującymi w tym czasie gustami.
Figura Madonny z Dzieciątkiem jest wykonana z drzewa lipowego, które pokryto polichromią i złotem, jej wysokość wynosi 119 cm. Rzeźba nie ma pełnoplastycznego charakteru, przeznaczona jest do oglądania od strony przedniej i z boków, natomiast drewno z tyłu jest głęboko wydrążone. Artysta zakładał, ze będzie oglądana tylko od przodu i z boków, co oznacza, że mogła być elementem ołtarza szafiastego. Proporcja wysokości do głębi (18 cm) wynosi 1:7.
Piękną rzeźbę odkrył w kościele parafialnym w Krużlowej Wyżnej w Małopolsce Stanisław Wyspiański w 1889 r. Dziesięć lat później miejscowy proboszcz przekazał rzeźbę do Muzeum Narodowego w Krakowie. W latach 1995-2007 Madonna znajdowała się na Wawelu wśród innych zabytków średniowiecznych, zgromadzonych na wystawie "Sztuka cenniejsza niż złoto". Obecnie eksponowana jest w Galerii Sztuki Dawnej Polski XII-XVIII wiek w Pałacu Ciołka, który został udostępniony zwiedzającym 19 października 2007. Natomiast w kościele krużlowskim znajdowała się do 2000 r. jej wierna kopia, wykonana w 1963 r. przez rzeźbiarza Mieczysława Sobierskiego.
Temat rzeźby zaczerpnięty został z Biblii. Przedstawia ona Matkę Bożą w postawie stojącej, z nagim Dzieciątkiem - Jezusem na ręku. Charakterystyczną cechą tego ujęcia i stylu tzw. międzynarodowego jest silny kontrapost,(Kontrapost - w sztukach plastycznych sposób ustawienia postaci tak, iż cały ciężar jej ciała opiera się na jednej nodze, podczas gdy druga jest odciążona i lekko wspiera się na ziemi. Ten układ nóg równoważony jest przez wygięcie tułowia i rąk - barki są pochylone przeciwnie w stosunku do bioder, co w połączeniu z pochyleniem głowy sprawia, że kręgosłup postaci tworzy kształt litery "S". Jedna z rąk zwykle jest spuszczona, a druga coś dzierży) dzięki czemu postać zbliża się w swej kompozycji do kształtu litery "S". Charakterystyczna też jest mała głowa Madonny, o wypukłym czole i długiej szyi, ozdobiona diademem z malowanymi perłami. Na głowach znajdowały się niegdyś korony, lecz sterczyny koron zostały odcięte.
Maryja wspiera się na lewej nodze wysuwając prawe kolano do przodu, a cały jej korpus okrywają draperie złoconego płaszcza. Dziecko siedzące na lewej ręce Maryi trzyma w ręce jabłko. Uwagę zwraca umieszczenie na podobnej wysokości twarzy Marii i Dzieciątka, jak i pewne podobieństwa między nimi, takie jak wysokie czoła, pełne policzki, delikatny rys brwi, sposób osadzenia oczu, usta i uśmiech. Maria, która ustawiona jest w silnym kontrapoście, ubrana jest w bogato udrapowane szaty (suknia, płaszcz i chusta u nasady szyi) niezniekształcające sylwetki postaci. Układ draperii przybiera charakterystyczne formy, szczególnie w płaszczu. Ma on głęboki dekolt, odsłaniający suknię, którego formę powtarza układ draperii w dolnej części sukni. Dekoracyjny, kaskadowy układ cechuje także draperie rękawów płaszcza, które tworzą swego rodzaju festony(Feston - dekoracyjnie upięta tkanina (draperia) lub element dekoracyjny przedstawiający fragment tkaniny, wieniec z kwiatów, roślin lub owoców swobodnie zwieszający się z dwóch punktów zaczepienia. Znany w starożytności, gdzie związany był z kultami agrarnymi, stosowany w okresie renesansu, klasycyzmu, empire i secesji.) fałd. Stopień ostrości i głębokości cięcia fałd wyraźnie wzrasta, gdy patrzy się na dzieło z góry. Takie kulisowe zakomponowanie draperii wywołuje iluzję głębi i trójwymiarowości, podczas gdy ze względu na brak opracowania tylnej strony głębia dzieła jest mocno ograniczona.
Madonna z Krużlowej stylistycznie należy do tzw. pięknego gotyku vel gotyku międzynarodowego, który był powszechny w wielu krajach Europy. Jej twórca najpewniej był jednak związany ze środowiskiem krakowskim. O pięknie dzieła decyduje wdzięczny kontrapost, delikatna i pełna wdzięku twarz Madonny, a także rewelacyjnie wyrzeźbione fałdy jej szat.
Gotyk międzynarodowy - odmiana sztuki gotyku, występująca około roku 1400. Zwany też miękkim stylem (Pinder), sztuką dworską początku XV wieku, stylem dworskim, stylem pięknym, gotykiem kosmopolitycznym. Nie da się stwierdzić dokładnie, gdzie i kiedy się narodził. U jego początków stoją powiązania pomiędzy poszczególnymi dworami książęcymi, owocujące w intensywnej wymianie kulturalnej. Ukształtował się w latach 70. i 80. XIV wieku. Przez kolejnych kilkanaście (lub kilkadziesiąt, zależnie od miejsca) lat był stylem dominującym. Charakterystyczne elementy gotyku międzynarodowego:
- miękko spływające szaty,
- wytworne (aż do zmanierowania) gesty,
- obfite, sugerujące grubość materiału ornamenty,
- fantastyka kapryśnych form,
- bogactwo barwnej subtelności,
- zainteresowanie naturą (precyzyjne studia form roślinnych i zwierząt),
- dbałość o precyzję,
- liryczny nastrój.
W rzeźbie religijnej, do tej pory ujmowanej ostro, gotyk międzynarodowy występuje jako styl miękki, skłaniający się raczej ku pięknu formy niż dramatyzmowi przedstawienia. Dla przykładu, wykształca się wtedy typ Pięknej Madonny, wariant rzeźby przedstawiającej Matkę Boską z Dzieciątkiem, w którym kaskady materiałów stają się głównym elementem, nad którym wyrasta dziewczęca, śliczna twarz Marii. Madonna jest młoda i piękna, często o wysmukłych proporcjach i niedużej głowie. Jej ciało wygięte jest esowato i okryte obficie drapowaną szatą często o delikatnie łamiących się fałdach, które mają w pełni dekoracyjny charakter. Dzieciątko trzyma na jednym ręku, najczęściej po lewicy. Typ Pięknej Madonny charakteryzuje się daleko idącą sublimacją, idealizacją, liryzmem, często wyrafinowanym gestem. Za miejsce gdzie upowszechnił się typ Pięknej Madonny uważane są Czechy, skąd upowszechnił się głównie na terenie krajów Rzeszy, Śląska, państwa Zakonu Krzyżackiego, Austrii a także Królestwa Polskiego.