Katarzyna Grabowska
Karolina Kaca
DZIECI Z TRUDNOŚCIAMI W UCZENIU SIĘ
Specjalne potrzeby edukacyjne to problem coraz powszechniej obecny w polskich szkołach. Niestety, w większości wypadków dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi nie są odpowiednio wcześnie rozpoznawane przez nauczycieli i pedagogów, brakuje pieniędzy na zajęcia dla nich, często brakuje wykwalifikowanych terapeutów, a najczęściej brakuje rzeczy najbardziej podstawowej - rzetelnej informacji dla rodziców.
Dzieci z trudnościami w uczeniu się można nazwać „dziećmi z pogranicza normy”. Niewątpliwie dzieci te sprawiają kłopoty swym rodzicom i wychowawcom. I są to kłopoty spowodowane ich odmiennością - rozwój psychiczny od początku ich życia jest nieco inny niż rozwój całkowicie normalnych rówieśników. Odmienność ta w znacznym stopniu spowodowana jest czynnikami biologicznymi, które niejednokrotnie trudno jest jednoznacznie wskazać. Ich zachowanie w wielu sytuacjach nie różni się niczym szczególnym od zachowania kolegów. Dopiero bardziej wrażliwy obserwator dostrzeże pewne niepokojące sygnały, takie jak np.: gorszą orientację szczególnie w nowych miejscach i sytuacjach, mylenie strony lewej i prawej, wolniejsze wykonywanie niektórych prac i zadań, nadmierny pośpiech w pewnych sytuacjach, częstsze pozostawianie prac niedokończonych, częstsze niszczenie swych prac, trudności w skupieniu się i uważnym słuchaniu dorosłego, niemożność zapamiętania dłuższych czy bardziej skomplikowanych poleceń, częstsze niż u innych dzieci reagowanie złością lub płaczem nawet na drobne niepowodzenia, niższą odporność na wysiłek fizyczny i psychiczny.
Na podstawie badań stwierdza się, że w ogólnej populacji dzieci jest 15-20% uczniów szkół podstawowych, u których występują trudności w nauce spowodowane wycinkowymi dysfunkcjami oraz ograniczeniami rozwoju.
Uczenie się jest procesem zdobywania wiedzy, doświadczenia i umiejętności, a zarazem kształtowaniem osobowości człowieka. Jest to jeden z bardziej skomplikowanych rodzajów ludzkiej działalności. Przyczyn trudności i niepowodzeń szkolnych od dawna upatruje się w trzech głównych źródłach, tj. w uwarunkowaniach środowiskowych, dydaktyczno-wychowawczych oraz tkwiących w samych uczniach.
Przyczyny środowiskowe:
Dom rodzinny kształtuje cechy psychiczne dziecka, jego postawy, dążenia i zdolności. Gdy w środowisku brak bodźców intelektualnych, gdy rodzice lekceważą jego naukę i obowiązek uczęszczania do szkoły traktują jako narzuconą konieczność, dziecku brak bodźców stymulujących rozwój umysłowy. Brak wtedy wzorców i zachęty do nauki. Wadliwym zachowaniem jest również stawianie zbyt wysokich wymagań, rygoryzm, perfekcjonizm lub gdy rodzice często wręczają dziecko przy wykonywaniu różnych prac, są nadopiekuńczy. Rozbita rodzina, brak wpływu wychowawczego lub negatywne oddziaływanie rodziców to podstawowe czynniki zaburzające życie uczuciowe dziecka i utrudniające mu powodzenie w nauce szkolnej. Dzieci żyjące w ustawicznej niepewności i braku poczucia bezpieczeństwa nie koncentrują swojej uwagi na pracy szkolnej, co prowadzi do braku sukcesów.
Przyczyny dydaktyczne:
Na postępy w nauce dziecka decydujący wpływ mają formy, metody i środki nauczania, treść, a także warunki, w jakich przebiega praca dydaktyczno-wychowawcza. Znaczny wpływ wywiera sam nauczyciel, jego osobowość, poziom umysłowy i moralny, stosowane przez niego metody nauczania. Często poddaje się krytyce plany i programy nauczania jako przeładowane, gdyż realizacja ich wymaga od młodzieży pracy ponad siły. Nauczyciele zazwyczaj nie liczą się z możliwościami indywidualnymi uczniów, mechanicznie egzekwują wiadomości i umiejętności wyznaczone przez program. Zbyt duża liczna uczniów w klasach utrudnia indywidualną pracę z dzieckiem, wszystko to prowadzi do niepowodzeń szkolnych, a także zaburzeń rozwoju uczniów. Braki w wiadomościach uczniów klas początkowych nie wyrównywane w porę powodują trwałe opóźnienia w nauce szkolnej. Na efekty pracy dydaktycznej nauczyciela mają też wpływ warunki materialne i organizacyjne szkół. Częste zmiany nauczycieli uczących w danej klasie, dwuzmianowość pracy, wadliwie ułożone plany lekcji, absencja nauczycieli, nie zawsze wystarczające wyposażenie szkół w sprzęt i środki dydaktyczne mogą być przyczyną niepowodzeń szkolnych. Badania Czesława Kupisiewicza wykazały, że niepowodzenia szkolne uczniów powodowane są zbyt szybkim tempem pracy na lekcjach, niewystarczającym wyjaśnianiem i utrwalaniem materiału nauczania, brakiem podręczników i pomocy dydaktycznych.
Przyczyny tkwiące w uczniu:
Do nich należą głownie przyczyny biopsychiczne. Na czoło wysuwa się obniżenie poziomu inteligencji. Klasyczna definicja W. Sterna stanowi, że inteligencja to ogólna i wrodzona zdolność umysłu ludzkiego przystosowania się do względnie nowych zadań życiowych. Podaje się różne wskaźniki wyznaczające granicę, poniżej której dobre postępy szkolne ucznia stają się niemożliwe. czasami jest to iloraz inteligencji równy 80, czasami 75. z badań Konopnickiego wynika, że 50% dzieci opóźnionych w nauce stanowią uczniowie z ilorazem inteligencji świadczącym o dolnej granicy normy. Innymi przyczynami są uwarunkowania genetyczne lub somatyczne. U dzieci z zespołem nadpobudliwości ruchowej występuje dysleksja rozwojowa (obecna znacznie częściej u chłopców niż u dziewczynek, aż 5-10 razy częściej) różne czynniki działające na dziecko w okresie prenatalnym, lub po urodzeniu mogą prowadzić do mikrouszkodzeń układu nerwowego lub słabszej kondycji somatycznej dziecka.
Teraz dokonamy charakterystyki specyficznych trudności w uczeniu się:
zaburzenia uczenia się czytania (dysleksja)
zaburzenia uczenia się pisania (dysgrafia)
zaburzenia uczenia się matematyki (dyskalkulia)
Dysleksja to zaburzenie objawiające się trudnościami w nauce czytania i pisania u dzieci, które nie powinny mieć z taką nauką problemów - są normalnie rozwinięte intelektualnie, nie mają żadnych poważnych wad wzroku i słuchu ani schorzeń neurologicznych, są otoczone w szkole prawidłową opieką dydaktyczną i nie są zaniedbane środowiskowo. Dysleksja występuje w różnym nasileniu u kilku-kilkunastu procent populacji.
dziecko ma trudności w różnicowaniu liter o podobnej strukturze graficznej, ale odmiennej lokalizacji w przestrzeni, np. b-d-p, n-u, M-W, Z-N, E i 3; wynikające stąd powolne odczytywanie wyrazów, częste mylenie się i poprawianie
dziecko przestawia litery i sylaby, np. dziecko czyta lomokotywa zamiast lokomotywa, kos zamiast sok
niedokładnie różnicuje litery i zgaduje na podstawie odczytywania początku słowa, np. odczytuje mamusia a napisano mateczka, albo zakładają zamiast zakładali
gubi się w czasie czytania, nie wie w którym miejscu czytało, jeżeli na chwilę odrywa wzrok od tekstu (pomagają mu kartki zasłaniające tekst)
źle czyta słowa, które już odczytywało zupełnie dobrze poprzedniego dnia czy też przed chwilą, bardzo często źle czyta słowa, które nic dla niego nie znaczą, np. się, wtedy, dlatego, że
nie uwzględnia interpunkcji, czyta bezbarwnym głosem, mało ekspresyjnie, ma tak duże trudności z techniką czytania, iż problemy rozumienia tekstu i wynikające z prawidłowego rozumienia ekspresyjne jego odczytywanie schodzą na dalszy plan
czyta bardzo szybko, połykając słowa lub ich fragmenty albo bardzo wolno, w jednym i drugim przypadku bardzo męczy się przy czytaniu
często opuszcza albo dodaje słowa i zdania
Wyróżniamy następujące typy dzieci dyslektycznych:
1. Typ I jest uwarunkowany upośledzeniem (lekkiego lub głębokiego stopnia) zdolności słuchowego różnicowania słów, analizy i syntezy słuchowej słowa oraz słuchowej pamięci sekwencyjnej.
2. Typ II jest uwarunkowany upośledzeniem percepcji wzrokowej, wzrokowego różnicowania bodźców, analizy i syntezy wzrokowej liter, wzrokowej pamięci sekwencyjnej oraz wyobraźni przestrzennej.
3. Typ III to mieszany. Występują zarówno zaburzenia w percepcji słuchowej słowa, pamięci sekwencyjnej słuchowej, percepcji wzrokowej słów, wzrokowej pamięci sekwencyjnej, pamięci wzrokowo-słuchowej oraz wyobraźni przestrzennej.
W zależności od typu dysleksji stosujemy odpowiednio dobrane zestawy ćwiczeń korekcyjno- kompensacyjnych.
Wśród przyczyn dysleksji wymienia się uwarunkowania genetyczne, okołoporodowe uszkodzenie mózgu, opóźnienie dojrzewania układu nerwowego także opóźnienie dojrzewania półkul mózgowych.
Dziecko skierowane do badań z podejrzeniem dysleksji powinno być poddane wnikliwym i wszechstronnym badaniom lekarskim, pedagogicznym także psychologicznym.
Dysgrafia - czyli niski poziom graficzny pisma (potocznie mówimy, że dziecko brzydko pisze). Litery pisane przez dziecko są koślawe, różnej wielkości i często lądują na niewłaściwej wysokości. Praktycznie wszystkie dzieci zaczynające pisać popełniają tego typu błędy, więc występowanie ich w pierwszym zeszycie nie stanowi podstawy do obaw. Problem pojawia się, gdy błędy utrzymują się mimo upływu czasu.
trzyma ołówek, długopis bardzo niezgrabnie, zbyt mocno, męczy się szybko przy pisaniu
nie umie pisać na niepoliniowanym papierze, pisze zostawiając nierówne odstępy między słowami, niektóre litery są bardzo szczupłe, inne zaś grube, zajmują za dużo miejsca, często pisze aż do końca linii i dalej na sąsiedniej stronie, ma kłopoty z poprawnym przedzieleniem słów
niektóre litery pisze odwrotnie, do góry nogami (pismo lustrzane), myli litery duże i małe, pisane i drukowane, np. maMa, domeK
często wykracza poza linię - górną i dolną
pisze jak gdyby całym sobą, pracuje cała ręka i druga ręka, dziecko wysuwa język, robi grymasy, wierci się, przysiada to na jedną to na drugą nogę, klęka na krześle, staje przy stole, przyciska pióro zbyt mocno albo zbyt lekko
często pisze bardzo wolno, wypracowuje każdą literkę, ale często się myli
ma duże trudności z zapamiętaniem tekstu dyktowanego - nie spostrzega dokładnie sekwencji dźwięków w słowie i zapisuje to co usłyszało, np. srka zamiast sroka, salot zamiast samolot
zapisuje słowo tak, jak słyszy, nie uwzględnia tego, co wie o danym słowie (jak ono wygląda) np. japko (jabłko), pszyjaciel (przyjaciel), bendom (będą)
często nie używa interpunkcji ani dużych liter, np. zdanie zaczyna małą literą i nie kończy kropką
Dyskalkulia - czyli problemy w matematyce. Dzieci z dyskalkulią mają zwykle kłopoty z pojęciem liczby, porównywaniem liczebności zbiorów, ocenianiem co jest większe a co mniejsze i tak dalej.
jeszcze w III klasie liczy na palcach, nie może opanować tabliczki mnożenia, odpytywane na wyrywki bardzo długo się zastanawia nad odpowiedzią
przy zapisywaniu i odczytywaniu liczb zmienia cyfry miejscami, np. 13 czyta lub zapisuje jako 31, odwraca cyfry, np. 6 odczytuje jako 9
nie rozumie że wartość cyfry zależy od miejsca, które ona zajmuje, nie widzi różnicy w zapisie 0,10 i 0,01, nie rozumie, że 0,1 i 0,10 to jest to samo, a więc ma trudności w łączeniu znaku graficznego z odpowiadającą mu liczbą
może zupełnie dobrze opanować dodawanie i mnożenie, ale ma kłopoty z odejmowaniem i dzieleniem
często dobrze rozumie problem i ustnie rozwiązuje go poprawnie, ale trudności pojawiają się, gdy ma to zapisać
ma trudności z problemami wymagającymi liczenia w codziennym życiu (robienie zakupów, rozliczanie się z pieniędzy, posługiwanie się zegarkiem, wagą, mierzenie linijka)
System opieki i pomocy dzieciom z odchyleniami i zaburzeniami rozwojowymi obejmuje profilaktykę, diagnozę i terapię. Działania profilaktyczne powinny rozpoczynać się, gdy określone cechy rozwoju dziecka jeszcze nie utrudniają mu przystosowania i nie dezorganizują prawidłowego procesu wychowawczego, lecz jednocześnie wyróżniają dziecko w negatywny sposób wśród rówieśników.
Działania terapeutyczne podejmujemy wtedy, gdy obserwujemy destrukcyjny wpływ zaburzeń rozwoju na czynności i przystosowanie społeczne dziecka. Jest to oczywiście zadanie znacznie trudniejsze, które powinno być realizowane w zindywidualizowanym procesie wychowania. Trudno jest określić różnicę między profilaktyką a terapią, granicę wieku i nasilenia zaburzeń, także rodzaju oddziaływań wychowawczych, bowiem zabiegi terapeutyczne zmierzające do wyrównania opóźnień i dysharmonii rozwoju „stają się profilaktyką w stosunku do zaburzeń wtórnych.”
Terapia pedagogiczna - to oddziaływanie za pomocą środków pedagogicznych (wychowawczych i dydaktycznych) na przyczyny i przejawy trudności dzieci w uczeniu się, mające na celu eliminowanie niepowodzeń szkolnych oraz ich ujemnych konsekwencji.
Zbiór celów operacyjnych stanowi zarazem program terapii. Podmiotem terapii pedagogicznej jest nauczyciel terapeuta, wyposażony w odpowiednią wiedzę i umiejętności oraz posiadający predyspozycje psychiczne potrzebne w tego rodzaju pracy. Przedmiotem oddziaływań terapeutycznych z kolei jest dziecko, jego zaburzenia rozwojowe i trudności szkolne, określane przez specjalistyczna diagnozę. Dziecko powinno być także traktowane jako podmiot terapii, ponieważ jego aktywność w procesie przezwyciężania trudności rozwojowych i szkolnych jest niezbędnym warunkiem efektywności podejmowanych działań.
Do głównych celów terapii wg. M. Tyszkowej zaliczamy:
usuwanie bezpośrednich przyczyn niepowodzeń szkolnych
wyrównywanie braków w wiadomościach i umiejętnościach
przywrócenie prawidłowych postaw uczniów wobec nauki
Na zakończenie należy dodać, że trudności w uczeniu się mogą się pojawić się na różnym poziomie edukacji szkolnej. Powodują one, że uczeń nie potrafi w czasie przewidzianym programem nauczania przyswoić sobie określonej wiedzy i umiejętności. Oceny niedostateczne, które są sygnałem ujawniania się niepowodzeń szkolnych świadczą równocześnie o znacznym ich zaawansowaniu. Przez trudności w uczeniu się rozumiemy więc subiektywne problemy, które manifestują się ocenami niedostatecznymi - uczeń wykazuje postępy w nauce, dokonuje się to jednak kosztem wysiłku i nakładu pracy niewspółmiernego do uzyskiwanych efektów, co nie pozostaje bez konsekwencji dla systemu nerwowego dziecka i jego dalszego rozwoju. Na następnych etapach nauczania trudności te mogą się przekształcić w jawne niepowodzenia, jak również stać się przyczyną zaburzeń zachowania i poważnych kłopotów wychowawczych.
LITERATURA:
1. I. Czajkowska, K. Herda, „Zajęcia korekcyjno- kompensacyjne w szkole”
Warszawa 1989
Z. Sękowska, „Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej”
Warszawa 1999
I. Obuchowska „Dziecko niepełnosprawne w rodzinie”
Warszawa 1999
B. Sawa „Jeżeli dziecko źle czyta i pisze.”
Warszawa 1980
5. J. Kostrzewski POLSKIE TOWARZYSTWO DYSLEKSJI (biuletyn informacyjny Oddziału Warszawskiego)
1
1