ANGLIA PLANTAGENETÓW

PLANTAGENECI, dynastia panująca w Anglii 1154-1485; wywodzili się od Godfreda Plantageneta, hr. Andegawenii, i jego żony Matyldy (córki Henryka I ang.), których syn, Henryk II, objął 1154 tron Anglii; ich ogromne dziedziczne posiadłości we Francji (jako lenna królów franc.) były przyczyną konfliktów z franc. Kapetyngami, a zgłoszenie po 1328 pretensji do Korony franc. wywołało wojnę; stuletnią; gł. linia obalona 1399; tron przejęły rywalizujące ze sobą (wojna Dwóch Róż) linie młodsze: Lancasterów i Yorków.

HENRYK II (1133-89), założyciel dyn. Plantagenetów, król Anglii od 1154, syn Godfryda Plantageneta, hr. Andegawenii, i Matyldy, córki Henryka I; przez dziedziczenie i małżeństwo z Eleonorą Akwitańską 1150-58 obejmował stopniowo władzę nad całą zach. Francją (jako lennik królów franc.): Normandią, Bretanią, Andegawenią, Akwitanią (po Pireneje); w Anglii przywrócił silną władzę Korony (po chaosie za Stefana z Blois), reformując zwł. finanse i sądownictwo; usiłując ograniczyć przywileje Kościoła (1164 konstytucje clarendońskie), popadł w konflikt z arcybp. Th. Becketem; zabójstwo Becketa przez rycerzy król. 1170 doprowadziło do powstania szerokiej opozycji, co zmusiło Henryka II do ukorzenia się i przejściowych ustępstw; uzyskał zwierzchnictwo nad Irlandią (zdobycie rejonu Dublina, 1171 tytuł „pana Irlandii”), Walią i Szkocją (hołdy lenne kolejnych królów szkoc.); od 1173 toczył walki z królami franc., komplikowane buntami synów wspieranych przez królową Eleonorę.

CLARENDOŃSKIE KONSTYTUCJE, dokument wyd. 1164 przez króla ang. Henryka II; ograniczały przywileje Kościoła ang. na rzecz praw król.; wywołały sprzeciw części duchowieństwa z arcybiskupem Canterbury, Th. Becketem; po śmierci Becketa (1170) formalnie utrzymane w mocy, jednak częściowo odwoływane: 1172 zniesiono zakaz apelacji do papieża, 1176 ograniczono prawa sądów świeckich wobec osób duchownych.

RYSZARD I LWIE SERCE (1157-99), z dyn. Plantagenetów, król Anglii od 1189, syn Henryka II. Do 1189 władał częścią franc. posiadłości dynastii; 1188-89, w przymierzu z królem Francji, Filipem II Augustem, występował przeciw ojcu. W 1190-92 dowodził jedną z trzech wypraw III krucjaty; 1191 opanował Cypr i uczestniczył w zdobyciu Akki; do 1192 walczył z Saladynem (Salah ad-Din) o przywrócenie Królestwa Jerozolimskiego. W drodze powrotnej 1192 uwięziony w Niemczech i zmuszony przez ces. Henryka VI do zapłacenia okupu i złożenia hołdu (1194); toczył następnie walki we Francji z Filipem II Augustem. Opromieniony sławą jako ideał króla-rycerza, bohater pieśni i legend; prawie stale nieobecny w Anglii, obciążył ją kosztami wypraw oraz okupu, pozostawił państwo zubożałe i osłabione.

R. PERNOUD Ryszard Lwie Serce , Warszawa 1994.

JAN BEZ ZIEMI (1167-1216), z dyn. Plantagenetów, król Anglii od 1199, najmłodszy syn Henryka II, brat i następca Ryszarda Lwie Serce; 1203-08 utracił większość posiadłości we Francji (w tym Normandię i Andegawenię); na skutek konfliktu z Kościołem 1209 ekskomunikowany przez papieża, 1213 ustąpił i uznał się jego lennikiem; 1214 bez powodzenia próbował odzyskać posiadłości franc.; 1215 zmuszony przez zbuntowanych możnych do przyjęcia Wielkiej Karty Swobód.

WIELKA KARTA SWOBÓD, łac. Magna Charta Libertatum, ang. The Great Charter, akt wydany w Anglii 1215 przez króla Jana bez Ziemi pod naciskiem baronów, popartych przez hierarchię kośc.; formalnie Wielkiej Karcie Swobód nadano charakter dobrowolnego przywileju, jednocześnie miała ona cechy umowy między królem a jego wasalami; po raz pierwszy prawnie ograniczała samowolę władzy król. wobec społeczeństwa. Wśród gł. postanowień gwarantowała swobody Kościoła, uzależniała nakładanie podatków (zwł. tzw. tarczowego) od zgody ogólnej rady królestwa (tj. zgromadzenia gł. wasali król.), zakazywała więzienia lub karania jakiegokolwiek wolnego człowieka bez wyroku sądu, ograniczała arbitralne sądownictwo urzędników król., zakazywała nakładania nadmiernych obciążeń na rycerstwo i wolnych chłopów, potwierdzała swobody miast (zwł. Londynu), gwarantowała wolność handlu; ustanawiała radę 25 baronów, która w razie łamania przez króla postanowień Wielkiej Karty Swobód . mogła zorganizować zbrojny opór wobec monarchy. W XIII-XV w. wielkokrotnie potwierdzana (ze zmianami), w XVII w. stała się argumentem w walce o prawa parlamentu, w XIX w. uchodziła za wstęp do parlamentaryzmu i udziału społeczeństwa w rządach. Jest uznawana za jedną z ustaw zasadniczych W. Brytanii i gwarancję wolności obywatelskich. Tekst z 1215, zachowany w 4 egz., był wielokrotnie wydawany i komentowany (wyd. pol. 1923 i 1947).

HENRYK III (1207-72), z dyn. Plantagenetów, król Anglii od 1216, syn Jana bez Ziemi; rządy osobiste sprawował od 1227; otaczając się obcymi doradcami, obciążając Anglię kosztami walk we Francji, a zwł. żądając 1257 nowych podatków na interwencję we Włoszech, wywołał otwarty bunt możnych; 1258 został zmuszony do przyjęcia tzw. prowizji oksfordzkich, przekazujących faktyczną władzę reprezentacji baronów; odrzucił je 1261; 1264 pokonany przez część baronów, rycerstwa i miast (zwł. Londynu) z S. de

OKSFORDZKIE PROWIZJE, reformy ustrojowe w Anglii narzucone 1258 Henrykowi III przez baronów na zjeździe w Oksfordzie; radykalnie ograniczały władzę króla, ustanawiały współrządzącą z nim radę baronów oraz komisję do kontroli działalności urzędów i skarbu, nakazywały częste odbywanie sesji parlamentu; 1261 odrzucone przez Henryka III, po wojnie domowej z opozycją pod wodzą Simona de Montfort, 1266 ostatecznie anulowane. Montfortem na czele; odzyskał władzę po klęsce Montforta 1265.

MONTFORT SIMON IV de, Szymon z Montfort (ok. 1150-1218), rycerz franc.; uczestnik IV krucjaty; od 1209 przywódca krucjaty przeciwko albigensom , odznaczył się bezwzględnością i okrucieństwem; 1213 zwyciężył hr. Tuluzy Rajmunda VI i po opanowaniu jego ziem oraz złożeniu 1216 hołdu wasalnego królowi franc. Filipowi Augustowi utworzył własne księstwo; wyparty z niego 1216-17 przez Rajmunda, zginął podczas oblężenia Tuluzy.

EDWARD I (1239-1307), z dyn. Plantagenetów, król Anglii od 1272, syn Henryka III; 1265 pokonał Szymona z Montfort; 1270-72 uczestniczył w VIII krucjacie; 1277-83 podbił Walię, którą nadał synowi; usiłował podbić Szkocję; w walkach z Francją utrzymał Guyennę; nękany trudnościami finansowymi i przez opozycję baronów; 1295 zwołał tzw. wzorowy parlament, do którego oprócz baronów weszli przedstawiciele miast i hrabstw; 1297 zmuszony do potwierdzenia i rozszerzenia Wielkiej Karty Swobód.

EDWARD II (1284-1327), król Anglii od 1307, syn Edwarda I; ogłoszony przez ojca księciem Walii (odtąd tytuł przysługuje następcy tronu ang.); 1314 pokonany przez Szkotów pod Bannockburn; zmuszony do abdykacji na rzecz syna przez spisek możnych z udziałem żony Izabeli i jej faworyta R. Mortimera; uwięziony i zapewne zamordowany.

BANNOCKBURN, dawniej miasto, obecnie część m. Stirling w W. Brytanii (Szkocja). Pod Bannockburn 24 VI 1314 bitwa między wojskami ang. Edwarda II i szkoc. Roberta I Bruce'a, stoczona w okresie walk przeciwko próbom podboju Szkocji, podejmowanym przez Anglię od końca XIII w.; zakończona klęską i ucieczką Edwarda II; zapewniła Szkocji utrzymanie niepodległości, potwierdzonej formalnie przez Anglię 1328 traktatem w Northampton.

EDWARD III ( 1312-77), król Anglii od 1327, syn Edwarda II; 1330 odsunął od rządów matkę Izabelę i kazał stracić R. Mortimera; jako wnuk Filipa IV Pięknego zgłosił pretensje do tronu Francji (po wygaśnięciu gł. linii Kapetyngów) i 1337 rozpoczął wojnę stuletnią; 1346 zwyciężył pod Crécy, 1360 uzyskał Akwitanię, 1369-75 utracił większość zdobyczy.

WOJNA STULETNIA 1337-1453, wojna między Anglią a Francją; Francja dążyła do przejęcia posiadłości Plantagenetów (suwerennych królów Anglii pochodzenia franc. i wasali króla Francji) na terytorium franc.; celem ang. ekspansji było odzyskanie wszystkich ziem zjednoczonych przez Plantagenetów w XII w. (imperium andegaweńskie) i zdobycie tronu Francji; w wojnach, toczących się na ziemiach franc., klęski poniesione przez Francję (bitwy pod Crécy-en-Ponthieu 1346, Poitiers 1356, Azincourt 1415) zmusiły ją do ustępstw terytorialnych, a 1420 — do przyznania praw do tronu franc. Henrykowi V Lancasterowi; wzrost nastrojów patriotycznych i ruchu antyang. (Joanna d'Arc) spowodowały zwrot w wojnie na korzyść Francji; Anglia została pokonana i zmuszona do wycofania się z kontynentu (utrzymała jedynie Calais); wojna stuletnia 1337-1453, z której obie strony wyszły osłabione, zakończyła proces tworzenia się scentralizowanego franc. państwa narodowego.

JOANNA D'ARC, święta, zw. Dziewicą Orleańską (ok. 1412-1431), bohaterka nar. Francji z okresu wojny stuletniej; 1920 kanonizowana; młoda wieśniaczka, opanowana mistyczną wiarą w posłannictwo uwolnienia Francji od Anglików; 1429 na czele niewielkiej armii wyzwoliła oblegany Orlean, następnie Reims, gdzie za jej przyczyną odbyła się uświęcona tradycją koronacja Karola VII; pierwsze od pół wieku zwycięstwa franc. miały znaczenie moralne i stały się punktem zwrotnym w wojnie stuletniej; 1430 pojmana pod Compiègne, oskarżona przez Anglików o czary, skazana na stos przez sąd inkwizycji, w którym dominowali wrodzy jej przedstawiciele Uniw. Paryskiego; 1457 zrehabilitowana przez papieża Kaliksta III. Postać Joanny d'Arcjest częstym tematem w literaturze, sztuce i muzyce.

RYSZARD II ( 1367-1400), z dyn. Plantagenetów, król Anglii 1377-99, syn Edwarda Czarnego Księcia; jego panowanie wypełniły kryzysy gosp., społ. (1381 powstanie Wata Tylera) i polit. (rywalizacja stryjów król. oraz baronów o wpływy); 1397-98 Ryszard II wygnał lub zgładził przywódców opozycji; 1399 zmuszony do abdykacji na rzecz kuzyna, Henryka IV; uwięziony, zmarł w niejasnych okolicznościach.

Arabowie, należący do grupy ludów semickich, pierwotnie zamieszkiwali Płw. Arabski; historycznie plemiona arab. przed islamem dzieliły się na pn. i pd. (podział ten jest znany tylko w wersji mitol.), różniące się między sobą językiem i kulturą materialną. Arabowie południowi zamieszkiwali pd.-zach. Arabię (zw. w starożytności Arabią Felix), gdzie stworzyli bogatą cywilizację (znaną tylko z wykopalisk archeol.), opartą na wysoko rozwiniętym rolnictwie (znakomity system nawadniający z tamą w Marib k. Sany); od ok. XV w. p.n.e. powstawały tam państwa (Main, Saba, Kataban, Himjar), które eksportowały nad M. Śródziemne pachnidła, korzenie i złoto oraz kontrolowały szlak handl. z Indii do Mezopotamii i Egiptu; cywilizacja Arabów południowych upadła w VI w. Od IX w. p.n.e. pojawiają się wzmianki asyr. i babil. o kraju Aribi w pn. Arabii; powstały tam państewka: Nabatejczyków (IV w. p.n.e.-II w. n.e., ze stol. Petra) i Palmyra (II w. p.n.e.-III w. n.e.) podbite przez Rzym; Bizancjum i pers. Sasanidzi kontrolowali państewka Lachmidów (III-pocz. VII w.) i Ghassanidów (V-poł. VII w.). W VI w. ważną rolę odgrywało miasto Mekka, leżące na skrzyżowaniu szlaków handl., także jako miejsce ogólnoarab. kultu Czarnego Kamienia; tutaj urodził się Mahomet (ok. 570-632), prorok islamu i twórca państwa muzułm. — kalifatu; nowa religia zjednoczyła Arabów, zastępując więzy krwi więzią religijną. Po umocnieniu się islamu na Płw. Arabskim, za panowania (632-661) tzw. kalifów prawowiernych (Abu Bakr, Umar, Usman, Ali), rozpoczął się okres wielkich podbojów arabskich. Kalifat Alego zakończył się podziałem wyznawców islamu na 2 odłamy: sunnitów i szyitów. Władzę przejęła dyn. Umajjadów (661-750) ze stol. w Damaszku; rozszerzyła ona posiadłości kalifatu na wsch. do granic Chin, M. Aralskiego i Indii, na zach. podbiła Maghreb i Płw. Iberyjski. Reformy Umajjadów (monetarne, podatkowe, armii, systemu pocztowego oraz ustanowienie języka arab. urzędowym) usprawniły i umocniły imperium, w którym Arabowie odgrywali gł. rolę polit. i rel., i przyczyniły się do rozwoju gosp. i kult. kalifatu. W 750-1258 władzę sprawowała dyn. Abbasydów ze stol. w Bagdadzie; za jej panowania skończyła się polit. dominacja Arabów, ich miejsce zajęli gł. Persowie i Turcy. Abbasydzi nie odnieśli większych sukcesów polit., imperium zaczęło się rozpadać, jednak nastąpił wtedy wspaniały rozwój kultury islamu (rządy Haruna ar-Raszida, Al-Mamuna), która przejęła, zachowała i rozwinęła dziedzictwo cywilizacji podbitych narodów. Arabowie wnieśli swój oryginalny wkład w rozwój wszystkich nauk, a język arab. stał się elementem integrującym. Zarazem od X w. władza kalifów była tylko formalna. W poł. X w. faktycznie rządzili wezyrowie z pers. dyn. Bujjidów, a od poł. XI w. tur. rodu Seldżuków. Abbasydzi od IX w. tracili kontrolę nad całością państwa, którego kolejne prowincje usamodzielniały się pod rządami lokalnych dynastii; 1258 najazd mong. wojsk Hulagu położył kres państwu Abbasydów. Arabowie panowali jeszcze na Płw. Iberyjskim (do końca XV w.), gdzie kalifat Umajjadów rozpadł się na wiele skłóconych państewek, kolejno zdobywanych przez chrześc. rekonkwistę. W XVI w. tur. dyn. Osmanów opanowała ziemie dawnego imperium Arabów (z wyjątkiem Maroka).

ABBASYDZI, dynastia 37 kalifów, panowała 750-1258 w imperium muzułm. ze stol. w Bagdadzie (stąd okres jej panowania jest zw. kalifatem bagdadzkim). Abbasydzi swoje pochodzenie wywodzili od Al-Abbasa, stryja Mahometa; założycielem dynastii i pierwszym władcą abbasydzkim był As-Saffah, który przejął rządy po obaleniu dyn. Umajjadów. Długie panowanie Abbasydów dzieli się na 4 okresy: 750-786, umacnianie się dynastii Abbasydów (rządy kalifów As-Saffaha, Al-Mansura, Al-Mahdiego); 786-861, rozkwit potęgi Abbasydów (kalifowie: Harun ar-Raszid, Al-Mamun); 861-945, stopniowa utrata kontroli Abbasydów nad prowincjami imperium; 945-1258, rozpad kalifatu i ostateczne zniszczenie dynastii Abbasydów przez Mongołów. Kalifowie Abbasydzi podkreślali rel. charakter swego urzędu, a w wielonar. imperium, sięgającym od Turkiestanu po Hiszpanię, Arabowie utracili dominującą pozycję na rzecz Persów, późniejTurków. Abbasydzi zreorganizowali państwo; kalif był najwyższym zwierzchnikiem rel., wezyr (w imieniu kalifa) nadzorował administrację i urzędy centr., emir — administrację i wojsko prowincji. Rozkwit gosp. na przeł. VIII i IX w. sprzyjał rozwojowi kultury i sztuki; dzięki umiejętnemu przyswojeniu i rozwinięciu dziedzictwa cywilizacji hellenistycznej i ind.-pers. ukształtowała się oryginalna cywilizacja islamu. Przez okres panowania Abbasydów trwał proces rozpadu imperium; ostatni przedstawiciel dyn. Umajjadów stworzył odrębny emirat w Hiszpanii; w IX w. oderwały się: Maghreb i prowincje wsch., a w X w. (oprócz kalifatu Abbasydów) istniały kalifaty: Umajjadów w Hiszpanii i szyickich Fatymidów w Egipcie, Maghrebie i części Syrii; od poł. X w. Abbasydzi pełnili już tylko funkcję rel. zwierzchników muzułmanów; rzeczywiste rządy sprawowali wezyrowie z pers. rodu Bujjidów, zastąpieni przez tur. dyn. Seldżuków; kres kalifatowi Abbasydów położył (1258) najazd wojsk mong. Hulagu-chana.

J. HAUZIŃSKI Burzliwe dzieje kalifatu bagdadzkiego, Kraków-Warszawa 1993.

Podboje arabskie i okres przedkolonialny. Przełomowym momentem dla dziejów Afryki Północnej okazały się podboje Arabów w VII w. Do końca VII w. Arabowie opanowali całą Afrykę Północną, sięgając po Sudan i tereny obecnej pn. Nigerii; w VIII-X w. dotarli do wybrzeża Afryki Wschodniej, od Płw. Somalijskiego do Zambezi. Utworzyli wiele osad handl., które utrzymywały kontakty z Bliskim Wschodem, Indiami i Chinami. Znaczna część kontynentu Afryki znalazła się w strefie wpływów cywilizacji i kultury arab., lecz największe zmiany pod wpływem islamizacji i arabizacji nastąpiły w Afryce Północnej. W ciągu następnych stuleci podlegała ona wpierw kalifatowi damasceńskiemu, a później — bagdadzkiemu; w X-XI w. w prawie całej Afryce Północnej panowała dyn. Fatymidów, następnie Ajjubidów, natomiast w zach. części Afryki Północnej w XI-XIII w. istniały państwa berberskich dyn. Almorawidów, Almohadów i Marynidów; na pocz. XVI w. cała Afryka Północna dostała się pod panowanie sułtanów tur.; islam stał się panującą religią, a wpływy języka i kultury arab. utrwaliły się do tego stopnia, że obszar ten stał się częścią świata cywilizacji arabskiej

ALGIERIA. HISTORIA. Terytorium obecnej Algierii zamieszkiwały w starożytności plemiona berberskie; od XII w. p.n.e. na wybrzeżach powstawały fenickie osady handl., które w IX w. p.n.e. znalazły się w państwie Kartaginy; w III w. p.n.e. w głębi kraju powstało królestwo Numidii, włączone w I w. p.n.e. w skład imperium rzym., nastąpił rozwój gosp. i kult. (spichlerz Rzymu); w V w. n.e. przybrzeżne tereny opanował germ. lud Wandalów, który 533 został wyparty przez Bizancjum; w 2. poł. VII w. tereny te podbili Arabowie. Zajęte przez Arabów terytorium (zw. przez nich Maghrebem Środk.) przyłączono do kalifatu Umajjadów; berberska ludność została poddana islamizacji i długotrwałemu procesowi arabizacji (język i kultura). W 2 poł. VIII w. Berberowie uniezależnili się od kalifatu, przyjęli doktrynę charydżytów , tworząc lokalne państewka; w X w. terytorium Algierii zostało podbite przez szyickich Fatymidów. W średniowieczu teren Maghrebu Środk. rzadko wchodził w skład jednego państwa, jedynie w XII-XIII w. należał do imperium berberskich dyn. Almorawidów i Almohadów w Afryce Pn. i na Płw. Iberyjskim, wtedy też przez kilka dziesięcioleci trwał tam rozkwit gosp. i kult.; poza tym obszar ten, niszczony ciągłymi wojnami prowadzonymi przez lokalnych władców, był rozbity politycznie

DŻAHILIJJA [arab., 'okres niewiedzy'], epoka hist. w dziejach Arabów od ok. 500 n.e. do 622; potępiana przez Koran z powodu nieznajomości Boga jedynego; kultura dż. jest ceniona w czasach obecnych ze względu na doskonałą poezję (mu'allaki); z kultury dż. rozwinęła się późniejsza cywilizacja arab.-muzułm.; w okresie dż. Arabowie wyznawali gł. religie politeistyczne, istniały także centra żyd. i chrześc.; współcześni skrajni teolodzy muzułm. terminem dż. określają świat nie znający islamu (Zachód), z którym należy walczyć, aby wykorzenić panujące tam zło.

UMAJJADZI, Omajjadzi, dynastia 14 kalifów, panująca w arab. państwie muzułm. 661-750; ród Umajja (któremu w czasach Mahometa przewodził Abu Sufjan) należał do plemienia Kurajszytów; początkowo niechętny islamowi, ok. 627 przyjął nową religię, a członkowie rodu stopniowo obejmowali wysokie stanowiska w kalifacie, zwł. za panowania trzeciego kalifa Usmana (644-656) z rodu Umajjadów; po jego śmierci namiestnik Syrii Mu'awija nie podporządkował się czwartemu kalifowi — Alemu Ibn Abi Talibowi (656-661), a po zgonie Alego sam zdobył godność kalifa (panował 661-680), zapoczątkowując dziedziczną dynastię kalifów umajjadzkich. Umajjadzi od początku musieli walczyć z szyitami , zwolennikami kalifa Alego i jego potomków (Alidów ). Ród Umajjadzi miał 2 gałęzie: Sufjanidzi (661-684), potomkowie Abu Sufjana, i Marwanidzi (684-750), potomkowie Marwana I. Stolicą kalifatu został Damaszek; Umajjadzi podbili ogromne obszary — od Pirenejów, O. Atlantyckiego i Sahary po Kaukaz, Tien-szan i Indus, stanowili nieustanne zagrożenie dla Bizancjum; oparli się na Arabach, utrzymując dawne arab. zwyczaje plemienne (jednak administracja podbitych ziem pozostała pers. i bizant.). Wybitni władcy z dynastii Umajjadów to Abd al-Malik (685-705) i Al-Walid I (705-715), którzy język arab. uczynili językiem administracji, zorganizowali pocztę, ustanowili pieniądz arab., popierali rozwój architektury; rządy Umajjadów to okres rozkwitu gosp. i kulturalnego. Od klęski 717 armii arab. w bitwie z armią bizant. cesarza Leona III rozpoczął się zmierzch dynastii; 747 wybuchło powstanie szyitów w Chorasanie i w rezultacie rządy objęła dyn. Abbasydów; jedyny ocalały z krwawego pogromu członek dynastii Umajjadów, Abd ar-Rahman, zbiegł na Płw. Iberyjski i tam 756 utworzył emirat kordobański, przekształcony 929 w kalifat kordobański, istniejący do 1031. Zob. też Arabowie (tab. Kalifowie i ważniejsze dynastie muzułmańskie).

WIZYGOCI, lud germ., zach. odłam Gotów, do IV w. osiadły nad M. Czarnym; w IV w. przyjęli arianizm; pod naciskiem Hunów wtargnęli 375 na teren cesarstwa rzym., 378 pobili wojska rzym. pod Adrianopolem; po złupieniu Grecji zdobyli 410 Rzym (Alaryk I); pod wodzą Ataulfa i Wallii podbili pd. Galię i utworzyli wokół m. Tuluzy własne państwo, zw. tolozańskim (415); następnie rozpoczęli podbój Hiszpanii, gdzie, za panowania króla Euryka, zlikwidowali resztki władzy rzym. (469-473); po wyparciu na pocz. VI w. z Galii przez Franków trzonem państwa Wizygotów stała się Hiszpania. Na czele państwa Wizygotów stał król o władzy ograniczonej przez możnowładztwo; podstawę gospodarki stanowiły: rolnictwo, handel, rzemiosło, gł. w rękach obcych; kulturę wizygockiej Hiszpanii rozwijającą się pod wpływem Bizancjum wzbogacili Wizygoci nowymi elementami; po przyjęciu katolicyzmu (587) zostali wchłonięci przez przeważającą ludność rom.; w VII w. kodyfikacja prawa; częste walki o tron i waśnie rel. osłabiły państwo Wizygotów; 711-718 podbili je i zniszczyli Arabowie.

KORAN [arab.], święta księga islamu, którą Allah miał objawić Mahometowi za pośrednictwem archanioła Gabriela [arab. Dżibril ]; objawienie zawarte w Koranie Prorok głosił 610-32 w Mekce i Medynie; zostało ono spisane za kalifa Usmana (644-56) i tę wersję uznano za ostateczną i obowiązującą (kanoniczną); Koran zawiera przepisy dogmatyczne, kultowe i rytualne, nakazy moralne, przepisy prawa karnego i cywilnego oraz wiele opowieści zarówno z życia Mahometa i legend arab. jak i ze Starego Testamentu i chrześc. literatury apokryficznej; Koran odwołuje się do tradycji judaizmu i chrześcijaństwa (objawienie zawarte w Koranie jest — wg islamu — poprawionym, prawdziwym i ostatecznym boskim przesłaniem, niepełnym i zniekształconym w Starym i  Nowym Testamencie). Treść Koranu nie tworzy spójnej całości narracyjnej, składa się ze 114 rozdziałów (sur) dzielących się na wersety (aja); pierwsza sura (zw. fatiha) jest najkrótsza, następne są uporządkowane wg długości (od najdłuższej), a nie chronologicznie czy logicznie; sury dzielą się na mekkańskie (90), dotyczące gł. dogmatów rel., i medyneńskie (24), zawierające przepisy prawne i organiz. społeczności muzułmańskiej. Pisany prozą rymowaną (sadż) Koran [`recytowanie, czytanie'] został uznany za arcydzieło języka i literatury arab.; związana z nim twórczość egzegetyczna dała podstawy dla wielu arab. i muzułm. nauk (filologii, językoznawstwa, teologii, filozofii, prawa i in.); zgodnie z tradycją muzułmańską Koran — jako objawiony w języku arab., jest zawsze recytowany w tym języku bez względu na narodowość wyznawcy islamu, co przyczyniło się do rozpowszechnienia języka arab. i jego dominacji w świecie muzułmańskim. Polskie przekłady Koranu: Koran (al-Koran) z arabskiego przekład polski Jana Murzy Tarak Buczackiego poprzedzony życiorysem Mohometa (1858); Koran , przekład i oprac. J. Bielawski (1986).

DŻAHILIJJA [arab., 'okres niewiedzy'], epoka hist. w dziejach Arabów od ok. 500 n.e. do 622; potępiana przez Koran z powodu nieznajomości Boga jedynego; kultura dż. jest ceniona w czasach obecnych ze względu na doskonałą poezję (mu'allaki); z kultury dż. rozwinęła się późniejsza cywilizacja arab.-muzułm.; w okresie dż. Arabowie wyznawali gł. religie politeistyczne, istniały także centra żyd. i chrześc.; współcześni skrajni teolodzy muzułm. terminem dż. określają świat nie znający islamu (Zachód), z którym należy walczyć, aby wykorzenić panujące tam zło.

SZARI'AT [arab.], szari'a, prawo muzułm.; zbiór zasad i przepisów porządkujących wierzenia, przekonania, postawy moralne i działania wyznawców islamu; wg muzułm. teologów i prawników szari'at [`słuszna ścieżka'] jest dziełem Boga, zostało objawione prorokom islamu (za których uważają proroków bibl. — począwszy od Adama, Abrahama i in., do Mahometa) i w związku z tym stanowi część wiary muzułm. obowiązującej wszystkich członków gminy (ummy); w islamie nie ma rozdziału między prawem o charakterze świeckim a zasadami religii, czyli między prawem a teologią. Przepisy prawa dzieli się na 2 gł. kategorie: ibadat — dotyczące spraw wiary, czyli stosunków między Bogiem a człowiekiem oraz mu'amalat — dotyczące stosunków międzyludzkich. Podstawowym kryterium oceny postępowania człowieka w prawie muzułm. jest podział uczynków na dozwolone (halal) i zakazane ( haram). Na podstawie ogólnych zasad objawionych arab. nauka prawa, zw. fikh (co odpowiada eur. pojęciu jurysprudencji), oprac. szczegółowe zasady prawne, wykorzystując podstawowe źródła islamu: Koran i sunnę; (tradycję) proroka Mahometa, a w szyizmie również tradycje imamów. Ważnym źródłem przepisów prawnych są metody stosowane przez prawników, przede wszystkim powszechna zgoda uczonych muzułm. na daną zasadę ( idżma) oraz analogia (kijas); za źródło prawa uznawano także osobistą opinię uczonego zw. raj. Odrębne systemy prawne zostały oprac. przez podstawowe szkoły prawa muzułm. (mazhab): sunnickie (malikici, hanafici, szafi'ici, hanbalici) oraz jedną szyicką (zw. dżafarycką); różnice między nimi są niewielkie, dotyczą w zasadzie szczegółów, co wynika z odmiennych tradycji, sposobów interpretacji źródeł prawa i metodologii badań prawnych. Przepisy prawne szkół są zawarte w bogatej literaturze prawniczej, obejmującej zarówno ogólne zasady tworzenia prawa i jego funkcjonowania, jak i konkretne przepisy związane m.in. z rytuałami rel. i życiem codziennym. W XIX w. w wielu państwach muzułm. oprócz szari'atu wprowadzono prawo oparte na wzorach eur., współcześnie, wraz z powrotem do tradycji islamu, przywraca się gł. rolę szari'atowi.

MALIKICI, zwolennicy szkoły prawa muzułm. stworzonej w VIII w. w Medynie przez Malika Ibn Anasa, którego Kitab al-Muwatta [`księga równej ścieżki'] jest najstarszym zachowanym dziełem na temat prawa muzułm.; szkoła malikitów uznawała za podstawę prawa Koran i sunnę , ale odwoływała się również do zasady zgodności opinii (idżma) teologów oraz do metody analogiii (kijas); doktryna prawna malikitów zdobyła popularność gł. w Afryce Północnej. Zob. też szari'at.

MUTAZYLICI [arab.], zwolennicy szkoły muzułm. teologii spekulatywnej, która działała w Al-Basrze i Bagdadzie w VIII-X w.; mutazylici wprowadzili do teologii muzułm. elementy spekulacji racjonalistycznej i ukształtowali dialektykę muzułm. (kalam), posługując się kategoriami i metodami przejętymi z filozofii hellenistycznej; podkreślali jedność i jedyność Boga, sprzeciwiając się przydawaniu mu jakichkolwiek cech antropomorficznych; uważali, że Koran został stworzony, nie jest zatem wieczny jak Bóg; powołując się na dogmat o boskiej sprawiedliwości uznawali wolną wolę, którą Bóg dał człowiekowi, by sam decydował o wyborze między dobrem a złem; konsekwencją boskiej sprawiedliwości była kara lub nagroda (piekło lub niebo) po osądzeniu ludzkiego życia. Mutazylici uzyskali największe wpływy za Abbasydów, a kalif Al-Mamun (813-33) ogłosił ich doktrynę jako obowiązującą w kalifacie; jednak już za kalifa Al-Mutawakkila (847-61) zostali oficjalnie potępieni przez teologów ortodoksyjnych (sunnickich); szyici generalnie zaakceptowali ich zasady; najwybitniejszym krytykiem mutazylitów był Al-Aszari (IX-X w.), który stworzył aszaryzm — syntezę teologii tradycjonalistycznej i spekulatywnej; mutazylici wywarli wpływ na teologię i arabską filozofię średniowieczną (m.in. Awerroesa).

SZAJCH, szejch, szejk, arab. tytuł honorowy [dosłownie: `mężczyzna w podeszłym wieku, starzec'] znany już w czasach przedmuzułm.; przysługuje m.in. wodzom arab. plemion, naczelnikom wsi lub dzielnic miejskich, przywódcom bractw rel., przełożonym muzułm. wyższych szkół rel.; ogólnie tytuł przyjęty w stosunku do teologów muzułm. (alim), a także osób znających Koran na pamięć. Szajch al-islam (tur. şeyhülislâm), tytuł wielkiego muftiego, najwyższego autorytetu rel. w obrębie jednego państwa; w imperium osmańskim tytuł gł. sędziego muzułm. Stambułu, który jednocześnie pełnił funkcję najwyższego zwierzchnika sądownictwa muzułm. w całym państwie.

WAHHABICI, zwolennicy prądu odnowy rel. w islamie, wahhabizmu ; głosili konieczność powrotu do „pierwotnej czystości” islamu oraz do prostoty i surowości w życiu prywatnym i publ.; za jedyne podstawy wiary uznawali Koran i hadisy (interpretowane dosłownie), wyznawali ścisły monoteizm (sami zwali siebie muwahiddun `unitarianie`, podkreślając wiarę w jedność — arab. tawhid — Allaha) i zwalczali mistycyzm muzułm. (sufizm), potępiając lud. kult świętych i miejsc świętych (z wyjątkiem 2 sanktuariów islamu: Mekki z Al-Kabą i Medyny), zakazywali używania alkoholu, tytoniu, gier hazardowych itp.; władcy arab. z dynastii saudyjskiej przyjęli i rozpowszechnili wahhabizm opierając się na zbrojnych oddziałach wahhabitów, zorganizowanych w bractwa rel. (ichwan); wahhabici wyruszyli na świętą wojnę (dżihad) o ustanowienie państwa muzułm. opartego na prawie islamu i 1932 utworzyli państwo Arabia Saudyjska, w którym wahhabizm jest obowiązującą doktryną. Do lat 90. ograniczali swą działalność do Arabii Saudyjskiej, później rozszerzyli ją na nowe tereny, gł. na Kaukazie i w postsowieckich rep. Bliskiego Wschodu; finansowo wspierani przez Arabię Saudyjską, która ma na celu poszerzanie swych wpływów polit. na nowe obszary islamu i zdobywanie ich dla tej formy fundamentalizmu muzułmańskiego. Zob. też Arabia Saudyjska (Historia).

J. ZDANOWSKI Emiraty wahhabickie, Warszawa 1993.

SUNNA [arab.], w islamie tradycja Mahometa, która obejmuje zbiór opowieści (hadis) dotyczących postępowania Proroka, jego wypowiedzi i opinii na temat wiary oraz zachowania się muzułmanów; sunna jest źródłem wiedzy rel. i podstawą prawa muzułm. (szari`at); jej autorytet uznają wszyscy muzułmanie, różnice są związane z jej interpretacją; większość, nazywająca siebie sunnitami, uznaje tylko tradycję Proroka, szyici dołączają do niej tradycję własnych imamów (zw. achbar); studia nad sunną są podstawą teologii i prawa islamu.

HANBALICI, zwolennicy jednej z najbardziej ortodoksyjnych szkół prawa muzułm. stworzonej na przeł. VIII i IX w. przez Ahmada Ibn Hanbala; cechuje ją bezkompromisowe, dosłowne interpretowanie Koranu i tradycji (sunna) w tworzeniu zasad prawa muzułm.; odrzuca indywidualne rozumowanie i spekulacje prawne; doktrynę prawną hanbanitów przejęli wahhabici na Płw. Arabskim.

SUNNICI, gł. ugrupowanie w islamie (ok. 90% wyznawców), przeciwstawne szyitom ; doktryna sunnitów rozwinęła się w toku walk polit. o władzę w początkowym okresie islamu; sunnici (arab. ahl as-sunna wa al-dżamaa `ludzie tradycji i wspólnoty') nie uznawali aspiracji szyickich imamów do sprawowania zwierzchności nad wszystkimi muzułmanami; zasady prawa sunnickiego (w ujęciu 4 szkół: malikici , hanbalici, szafi'ici, hanafici) i szyickiego (szkoła dżafarytów) różnią jedynie szczegóły; oba ugrupowania zarzucają sobie odstępstwo od zasad islamu, nawołując czasem wręcz do podjęcia dżihadu przeciwko sobie (np. wojna iracko-irańska 1980-88); wysiłki teologów muzułm., którzy od XIX w. starają się pogodzić obie doktryny, są niweczone przez spory polityczne.

BUJIDZI, Buwajhidzi, ród pochodzenia pers., z którego wywodzili się dowódcy wojsk. (emirowie) Abbasydów; 945-1055 sprawowali faktyczną władzę w kalifacie; Bujidzi, jako szyici, byli protektorami szyitów (zwł. pers.) w sunnickim kalifacie.

ALI IBN ABI TALIB (604?-661), ostatni tzw. kalif sprawiedliwy (656-661), mąż Fatimy, zięć i kuzyn Mahometa; Ali — jako najbliższy krewny Proroka i jego stronnicy (szyici) uważali, że on i jego potomkowie (Alidzi) mają wyłączne prawo do kalifatu; został zamordowany przez jednego z charydżytów , jego grób w An-Nadżaf (Irak) jest miejscem pielgrzymek; szyici uznają go za pierwszego imama.

FATIMA (ok. 606-632), córka Mahometa i jego pierwszej żony Chadidży, żona późniejszego kalifa Alego; od synów Fatimy i Alego (Al-Hasana i Al-Husajna), wnuków Mahometa, wywodzą się bezpośredni potomkowie Proroka — dlatego muzułmanie otaczają Fatimę ogromną czcią (zwł. szyici); od jej imienia przyjęła nazwę isma'ilicka dyn. Fatymidów.

IMAM [arab.], w islamie tytuł przywódcy gminy muzułm.; u sunnitów jest równoznaczny z tytułem kalifa (polit. i adm. następcy Mahometa); także tytuł honorowy ['przewodnik'] wybitnych teologów i uczonych muzułm. oraz osób wykształconych i szanowanych prowadzących modlitwę w meczecie; szyici za imamów (uważanych za najwyższych przywódców duchowych i rel.) uznają tylko kalifa Alego i jego potomków, którzy są kontynuatorami boskiego posłannictwa Proroka, posiadaczami tajemnej wiedzy o islamie, istotami bezgrzesznymi i nieomylnymi interpretatorami Koranu (imamizm). Wraz z wygaśnięciem linii bezpośrednich potomków kalifa Alego i Fatimy, córki Mahometa, powstała doktryna o tzw. ukrytym imamie, który ma powrócić jako mahdi.

KALIF, tytuł następcy Mahometa (arab. chalifa `następca'), świecki i rel. przywódca społeczności muzułm.; władca państwa muzułm. — kalifatu. Po śmierci Mahometa (który nie wyznaczył następcy) zastosowano obyczaj wyboru wodza przez starszyznę plemienną i pierwsi 4 kalifowie obieralni: Abu Bakr, Umar I, Usman i Ali Ibn Abi Talib, zw. kalifami sprawiedliwymi (prawowiernymi); uważali się za następców Mahometa; przyjęto zasadę wybierania kalifów spośród plemienia Mahometa — Kurajszytów; kalifowie z kurajszyckich rodów Umajjadów (661-750) i Abbasydów (750-1258), faktycznie dziedziczyli władzę, uważając się za zastępców Allaha (chalifa Allah) na ziemi; wśród muzułmanów sunnici uznawali świeckie i rel. zwierzchnictwo kalifa, który sprawował funkcję imama oraz głównodowodzącego armią, nie posiadał danej Mahometowi przez Allaha mocy tworzenia praw ani ich ogłaszania, po Proroku dziedziczył tylko władzę wykonawczą i sądowniczą; szyici uznawali jedynie świecką władzę kalifa, za swojego duchowego przywódcę uważali imama (zgodnie z szyicką doktryną imamatu).

MUTAZYLICI [arab.], zwolennicy szkoły muzułm. teologii spekulatywnej, która działała w Al-Basrze i Bagdadzie w VIII-X w.; mutazylici wprowadzili do teologii muzułm. elementy spekulacji racjonalistycznej i ukształtowali dialektykę muzułm. (kalam), posługując się kategoriami i metodami przejętymi z filozofii hellenistycznej; podkreślali jedność i jedyność Boga, sprzeciwiając się przydawaniu mu jakichkolwiek cech antropomorficznych; uważali, że Koran został stworzony, nie jest zatem wieczny jak Bóg; powołując się na dogmat o boskiej sprawiedliwości uznawali wolną wolę, którą Bóg dał człowiekowi, by sam decydował o wyborze między dobrem a złem; konsekwencją boskiej sprawiedliwości była kara lub nagroda (piekło lub niebo) po osądzeniu ludzkiego życia. Mutazylici uzyskali największe wpływy za Abbasydów, a kalif Al-Mamun (813-33) ogłosił ich doktrynę jako obowiązującą w kalifacie; jednak już za kalifa Al-Mutawakkila (847-61) zostali oficjalnie potępieni przez teologów ortodoksyjnych (sunnickich); szyici generalnie zaakceptowali ich zasady; najwybitniejszym krytykiem mutazylitów był Al-Aszari (IX-X w.), który stworzył aszaryzm — syntezę teologii tradycjonalistycznej i spekulatywnej; mutazylici wywarli wpływ na teologię i arabską filozofię średniowieczną (m.in. Awerroesa).

SZYIZM [arab.], szyityzm, nurt polit. i rel. w islamie reprezentowany przez liczne ugrupowania (szi'a `partia, stronnictwo'), opowiadające się za prawem czwartego kalifa „sprawiedliwego” Alego Ibn Abi Taliba (656-661), brata stryjecznego i zięcia proroka Mahometa, oraz jego potomków do sprawowania zwierzchności nad wszystkimi muzułmanami. Ponieważ po śmierci Alego jego potomkom nigdy nie udało się zdobyć władzy, wystąpili jako opozycja wobec panujących kalifów, uważając ich za uzurpatorów i walcząc z nimi otwarcie lub skrycie (m.in. kierując się koncepcją takijji, czyli nieujawnienia swoich szyickich poglądów). Wynikiem takiej postawy było upowszechnienie w szyizmie mistycyzmu, oraz otaczanie kultem imamów szyickich (imam ), następców Alego. Charakterystyczne dla szyizmu jest oczekiwanie na powrót (radża, tj. paruzja) ostatniego z imamów (który nie umarł, a `znikł') jako zbawcy całej ludzkości (tj. mahdiego); powstała też odrębna szkoła prawa muzułm. w szyizmie stworzona przez szóstego imama Dżafara as-Sadika (VIII w.), zw. dżafarycką. Różnice między ugrupowaniami szyickimi zależą od liczby potomków Alego uznawanych za imamów; największą grupę stanowią imamici uznający 12 imamów szyickich, z których ostatni żył w IX w. (gł. Iran, Irak, niektóre kraje Zat. Perskiej); isma'ilici uznają 7 imamów; ugrupowanie to rozpadło się na wiele podgrup, m.in. Fatymidów (panujących w Egipcie X-XII w.), nizarytów, bohorów w Indiach, druzów; zajdyci uznają 4 (lub wg innej klasyfikacji — 5) imamów (przetrwali gł. w pn. Jemenie). Spośród różnych wczesnych skrajnych ugrupowań szyizmu przetrwali nusajryci (zw. też alawitami).

W historii islamu szyici odegrali ważną rolę jako jedna z podstawowych grup opozycyjnych wobec władzy, a jednocześnie wprowadzająca do islamu wiele nowych wartości kult., gł. rel. i filoz.; przyczynili się także do zdobycia władzy przez największą dynastię kalifów muzułm. Abbasydów (750-1258); szyici doprowadzili również do zwiększenia polit. znaczenia islamu, zwł. gdy islam szyicki stał się religią państw. w Persji za dyn. Safawidów (1502-1736) oraz obecnie w Iranie.

ZAKAT [arab.], w islamie jałmużna, jeden z pięciu obowiązków (filarów wiary) muzułmanina; pierwotne znaczenie `oczyszczenie'; początkowo dobrowolny uczynek miłosierny, zakat zmienił się w obowiązkowy rodzaj podatku na rzecz gminy muzułm., płatny w monecie lub naturze; obowiązek ten dotyczy każdego dorosłego wyznawcy islamu (bez względu na płeć), człowieka wolnego, zdrowego na ciele i umyśle, posiadającego jakiś majątek lub określony dochód roczny. W każdej z muzułm. szkół prawniczych (mazhab) minimum majątkowe, od jakiego przypadał zakat było inne, a w rezultacie wielowiekowych dyskusji prawników powstał skomplikowany system obliczania, zbierania i rozdziału zakatu; majątek i dochód podlegający opodatkowaniu dzieli się zasadniczo na 5 kategorii (zbiór zbóż, owoców, zwierzęta hod., złoto i srebro, majątek ruchomy) i w ich obrębie procent podatku jest różny (od 2,5% do 10%). Wydatkowanie dochodów z zakatu jest ściśle określone w Koranie (m.in. na biednych, niewolników, więźniów, dłużników, podróżnych, świętą wojnę dżihad); w wielu krajach muzułm. przekształcił się on z czasem w podatek państwowy. Poza tym oprócz obowiązkowego zakatu istnieje jałmużna dobrowolna — sadaka. Szyici płacą także obowiązkowy podatek zw. chums (chumus), wynoszący 1/5 dochodu rocznego (po odliczeniu wydatków osobistych), który dawniej wręczano imamowi (na użytek jego i krewnych Mahometa); we współcz. Iranie dysponuje nim wyłącznie duchowieństwo szyickie.

Arabowie

Arabowie byli ludnością koczowniczą zamieszkującą Półwysep Arabski. Utrzymywali się z hodowli zwierząt i pośrednictwa w handlu. Na karty historii trafili za sprawą wielkiego proroka religijnego Mahometa, który zjednoczył ich pod sztandarami nowej religii - islamu. Po opanowaniu całego Półwyspu Arabskiego, następcy Mahometa, noszący tytuł kalifów, zajęli olbrzymie terytoria Azji i Afryki. Arabowie podbili państwo Persów, w walkach z Bizancjum zdobyli Egipt, Syrię i część Azji Mniejszej. Podbili północną Afrykę, a stamtąd przeprawili się do Hiszpanii i pokonali Wizygotów. Imperium arabskie obejmowało olbrzymie terytorium od Oceanu Atlantyckiego do rzeki Indus. Wyznawcy Mahometa nie narzucali swoich praw i swojej religii, jednakże byli warstwą uprzywilejowaną. Wyznawcy innych religii musieli płacić specjalny podatek (haracz) oraz pogłówne. Dlatego przechodzenie ludności podbitej na islam dokonywało się często z pobudek ekonomicznych. Gdy po zamachu na kalifa Omara, po zbrojnej walce rządy przeszły w ręce rodu Omajjadów, kalifowie upodobnili się do władców starożytnego Wschodu. W państwie dyskryminowano obcoplemiennych wyznawców islamu, co spowodowało bunt. Buntownicy po zdobyciu władzy założyli nową dynastię - Abbasydów. Ich stolicą był Bagdad. Panowali oni w latach 750 - 1258. Jedynie arabska część Hiszpanii pozostała pod rządami Omajjadów. Olbrzymie państwo podzieliło się na niezależne emiraty. W IX w. powstały odrębne państwa arabskie w Maghrebie, Egipcie, Chorasanie, Turkiestanie, Syrii i Azerbejdżanie. Pod rządami kalifów bagdadzkich pozostała jedynie część Mezopotamii i Persji. Zdobywcy arabscy stali na niższym poziomie rozwoju cywilizacyjnego, niż podbijane przez nich ludy. Byli jednak rzadkim przykładem zwycięzców, którzy nie tylko nie zniszczyli kultury ludów podbitych, ale ją przejęli i rozwinęli. Kupcy wędrowali po całej Europie z wyrobami rzemiosła arabskiego, a przy okazji sporządzali opisy swoich podróży, które do dziś są ważnym źródłem historycznym. W okresie zahamowania życia umysłowego Europy, Arabowie stali się jedynymi, obok mieszkańców Bizancjum, przedstawicielami myśli naukowej. Tworzyli słowniki, tłumaczyli Arystotelesa i Platona. Rozpowszechnili przyjęty w Indiach system cyfr dziesiętnych, rozwinęli medycynę. W sztuce arabskiej nie ma przedstawień człowieka i zwierząt, gdyż zabrania tego islam. Dlatego niezwykle rozwinęło się zdobnictwo geometryczne i roślinne, zupełnie inne od znanego w Europie. Zmierzch państwa arabskiego nastąpił po podbojach tureckich. Ostateczny cios zadał mu władca mongolski imieniem Hulagu, którego wojska w 1258 r. zdobyły i zniszczyły Bagdad. W 1492 r. upadło państwo arabskie w Hiszpanii (emirat Grenady), a XVI w. państwa arabskie w Afryce Północnej dostały się pod zwierzchnictwo tureckie. W tym samym czasie sułtan turecki przyjął tytuł kalifa, czyli następcy Mahometa.

BENEDYKTYNI, męski zakon mniszy zał. w VI w. we Włoszech przez św. Benedykta z Nursji (pierwsze opactwo ok. 529 na Monte Cassino), kierujący się regułą św. Benedykta, którą przyjęło następnie wiele innych zakonów (cystersi, kameduli, oliweaci); reguła zakłada harmonijne łączenie wspólnej modlitwy z pracą fiz. i umysłową (Ora et Labora); benedyktyni żyjący w niezależnych organizacjach i samowystarczalnych opactwach , przyczynili się do rozwoju rolnictwa (ogrodnictwa), szpitali, rzemiosła artyst. (iluminatorstwo); we wczesnym średniowieczu stanowili elitę umysłową Europy Zach. (karoliński renesans); w prowadzonych szkołach, bibliotekach i skryptoriach klasztornych ocalili wiele z dorobku starożytności; odegrali wielką rolę w dziejach architektury, zwł. romańskiej (Cluny) i muzyki (śpiew chóralny); benedyktyni, szczególnie anglosascy uczestniczyli w dziele chrystianizacji nowych krajów (św. Bonifacy); X-XI w. wielka reforma zakonu i Kościoła ( kluniacka reforma); w XV w. ok. 3000 klasztorów, w ogromnej większości skasowanych w XVI i XVIII-XIX w.; odrodzeniu benedyktynów sprzyjało powstanie 1893 federacji benedyktyńskiej, skupiającej prowincje i opactwa. Na ziemiach pol. od końca X w.; od poł. XI w. fundacje kilku opactw, umacniających nowe diecezje (Tyniec, Lubiń, Mogilno, Święty Krzyż); w XIX w. kasata wszystkich klasztorów pol.-litew.; w okresie międzywojennym benedyktyni wrócili do Lubinia i Tyńca; liczne zabytki sakralnej architektury rom. (Lubiń) i barok. (Legnickie Pole, Sieciechów); wśród benedyktynów związanych z Polską: św. Wojciech, Pięciu Braci Polskich, św. Andrzej Świerad; liczne gałęzie żeńskie, m.in. benedyktynki, wg tradycji zał. przez św. Scholastykę, siostrę św. Benedykta (w Polsce klasztor w Staniątkach), benedyktynki chełmińskie — zakon zał. w XVI w. przez M. Mortęską, sakramentki, loretanki .

Cesarstwo Bizantyńskie

W 395 r. Cesarstwo Rzymskie podzieliło się na zachodnie i wschodnie. To pierwsze nie przetrwało nawet wieku, podczas gdy drugie miało istnieć jeszcze ponad tysiąc lat. O przywróceniu Cesarstwu dawnej świetności myślał w VI w. cesarz Justynian. Udało mu się odzyskać północną Afrykę, Italię i część Hiszpanii. Dla uporządkowania spraw wewnętrznych nakazał kolegium prawników ujednolicić prawo rzymskie i w 529 r. ogłosił kodeks Justyniana. Władza Justyniana była absolutna. Osoba cesarza była święta, a Kościół był podporządkowany jego władzy. Zdobycze Justyniana okazały się nietrwałe. Na wschodzie zagrożeniem była monarchia perska. Italia stała się ofiarą najazdu Longobardów, na Półwyspie Bałkańskim stałym zagrożeniem byli od VII w. Awarowie, Protobułgarzy oraz Słowianie. Strasznym niebezpieczeństwem okazali się Arabowie. W 673 - 677 i ponownie w 717 r. próbowali oni zdobyć sam Konstantynopol. Dopiero w 740 r. cesarz Leon III pokonał Arabów i odsunął bezpośrednie zagrożenie arabskie. Granica została ustalona na górach Taurus. Bizancjum utraciło całą Afrykę, Palestynę i Syrię. W VIII i IX wieku Bizancjum dotknęła religijna wojna o obrazy - tzw. ikonoklazm. W IX wieku Bizancjum musiało toczyć wojny z Bułgarią. W X w. państwo bizantyjskie przeżywało kolejny okres świetności. Udało się odzyskać część utraconych ziem w Syrii i narzucić zwierzchnictwo niektórym emiratom arabskim. W początkach XI w. cesarz Bazyli II pokonał Bułgarów i wcielił ich państwo ponownie do Bizancjum (1018 r.). Na Bałkanach zwierzchnictwo bizantyjskie uznały Serbia i Chorwacja, a granica została ponownie oparta na linii Dunaju. Konflikt między dwoma obrządkami chrześcijańskimi: greckim i łacińskim spowodował w 1054 r. rozłam w Kościele - tzw. schizmę wschodnią. Cesarstwo poniosło w tym czasie ciężkie klęski w walkach z Turkami seldżuckimi. Cesarz Aleksy I wezwał na pomoc rycerstwo z Europy Zachodniej, co było przyczyną I wyprawy krzyżowej. Krzyżowcy zdobyli Jerozolimę i Ziemię Świętą, ale nie oddali jej państwu bizantyjskiemu. Wielki cios zadała Bizancjum w XIII w. IV wyprawa krzyżowa (1202 - 1204). Krzyżowcy zamiast wyruszyć do Ziemi Świętej zdobyli Konstantynopol i założyli tam na przeciąg kilkudziesięciu lat własne państwo - Cesarstwo Łacińskie. Po tej klęsce Cesarstwo już nie odzyskało pozycji politycznej i militarnej. Mimo trudności i niepowodzeń militarnych, kultura Bizancjum osiągnęła momenty prawdziwego rozkwitu. Cesarze dbali o rozwój gospodarki. Prowadzili kolonizację, aby zapełnić obszary wyludnione na skutek wojen. Prężnie rozwijały się miasta. Bizancjum słynęło z wyrobu tkanin, dywanów, przedmiotów luksusowych ze szlachetnych metali, kości słoniowej, szkła i emalii. Miasta posiadały wspaniałą architekturę. Z inicjatywy Justyniana powstał jeden z największych kościołów na świecie - Hagia Sofia. Trudno przecenić znaczenie Bizancjum dla rozwoju kultury europejskiej. Dzięki niemu przetrwała tradycja antyczna. Nie tylko zachowało, ale również rozwinęło i przetworzyło w duchu chrześcijaństwa zdobycze myśli antycznej. Było ono także wzorem dla stojących na niższym poziomie mieszkańców Europy. Stąd przyjęły chrześcijaństwo Bułgaria, Serbia i Ruś, które adaptowały także bizantyjskie wzory sprawowania władzy. Ostatecznie Cesarstwo uległo naporowi Turków, którzy zdobyli sam Konstantynopol w 1453 r. Był to ostateczny upadek państwa bizantyjskiego. Niekiedy datę tę przyjmuje się jako cezurę kończącą średniowiecze.

Europa po upadku Cesarstwa Rzymskiego

Po upadku Cesarstwa Rzymskiego gospodarka europejska przeżywała stulecia regresu cywilizacyjnego. Wiązało się to zarówno z niskim poziomem nowych władców tych ziem - Germanów, Słowian, czy innych przybyszów, jak i z zerwaniem istniejących więzi ekonomicznych między różnymi częściami dawnego państwa rzymskiego. Stopniowo upadała gospodarka towarowo-pieniężna, a zastępowała ją gospodarka naturalna. Plemiona osiedlające się na terenie dawnego Cesarstwa zajmowały ziemie i przenosiły na ten grunt swoje obyczaje, rozwiązania prawne i polityczne. Stopniowo mieszały się one z dawną ludnością rzymską i, przynajmniej częściowo, ulegały jej wpływowi. Wyrazem tego przenikania było formowanie się nowych języków z przemieszania łaciny z językami najeźdźców. Europa stopniowo ubożała, a jej gospodarka przeżywała wyraźny regres. Ów świat tak scharakteryzował wybitny francuski historyk, Georges Duby:

“Bardzo mało ludzi - pustkowia, które ku zachodowi, ku północy, ku wschodowi ogarniają coraz większe, niezmierzone przestrzenie i wreszcie pokrywają wszystko: ugory, bagna, kapryśne rzeki i landy, zagajniki, pastwiska, rozmaite kalekie postaci lasu, jakie zostawia za sobą pożar, niskie poszycie i dorywcze zasiewy, stosowane po wypaleniu - tu i ówdzie polany, czyli ziemia już niby ujarzmiona, ale tylko w części; bruzdy orne płytkie, śmiechu warte, takie, jakie w opornej glebie mogły wyorać drewniane narzędzia ciągnione przez chude woły; na tych terenach dostarczających żywności wielkie połaci leżące odłogiem po to, by po roku, dwóch, trzech, a czasem i po dziesięciu latach, naturalnym sposobem, przez spoczynek odzyskały płodność - siedziby ludzkie z kamienia, lepianki, szałasy tworzące skupiska otoczone żywopłotem i pasem ogrodów - czasem, za obronną palisadą, domostwo wodza, prymitywny drewniak, spichrze, szopy dla niewolników, a na uboczu kuchnie - gdzieniegdzie jakieś osiedle czy raczej zagarnięty na powrót przez naturę zbielały szkielet rzymskiego miasta, jego ruiny w bezpośrednim sąsiedztwie upraw, mniej lub bardziej ponaprawiane mury miejskie, kamienne budowle z czasów cesarstwa obrócone na kościoły lub warownie; opodal parę dziesiątków chat zamieszkanych przez winogradników, przez tkaczy, kowali, owych służebnych rzemieślników wyrabiających dla garnizonu i dla biskupa, pana lennego, ozdoby i zbroje; wreszcie parę rodzin żydowskich pożyczających trochę pieniędzy pod zastaw - szlaki wędrowne, długie szeregi pańszczyźnianych tragarzy, flotylle łodzi na każdej spławnej rzece: oto Zachód w roku tysiącznym”. (cyt. G. Duby, Czasy katedr. Sztuka i społeczeństwo 980 - 1420, Warszawa 1986, s.7).

FRANKOWIE: 1) Lud germ.; od III w. atakowali granicę rzym. nad Renem; w IV w. osadzeni jako sprzymierzeńcy rzym. na terenie obecnej Belgii; w V w. rozszerzyli swe posiadłości i zostali zjednoczeni przez Chlodwiga z rodu Merowingów, który opanował większą część Galii i stworzył najsilniejsze z państw germ.; przyjęcie ok. 496 katolicyzmu umożliwiło asymilowanie się napływowych elementów germ. z miejscową ludnością galorzymską. Po Alemanach (ok. 502) Frankowie podbili Turyngów (531) i Burgundów (534), uzależnili Bawarów, ale podziały państwa (Austrazja, Neustria, Burgundia) między Merowingów oraz rosnąca przewaga możnowładztwa osłabiły ekspansję; w 2. poł. VII w. władza w państwie przeszła w ręce urzędników król. majordomów z rodu Karolingów; jeden z nich, Pepin Mały przy poparciu papieża odsunął 751 od władzy Merowingów i dał początek nowej dynastii. Rządy Karola Wielkiego (768-814) były okresem największej potęgi państwa Franków, które podbiło 774 Longobardów; 795 Awarów, 804 Sasów; Karol Wielki opanował w walce z Arabami pn. część Hiszpanii i narzucił zwierzchnictwo Słowianom połabskim; 800 koronował się w Rzymie na cesarza, dając wyraz dążeniom do zjednoczenia Europy Zach. w granicach odrodzonego cesarstwa zachodniorzym.; reformy kośc. i oświat. (tzw. odrodzenie karolińskie) oraz reorganizacja zarządu państwa, opartego na sieci hrabstw i marchii pogranicznych (kontrola urzędników przez missi dominici) miały umocnić państwo; jednak coraz większa feudalizacja urzędów, uzależnienie wolnych chłopów przez możnych i odśrodkowe tendencje poszczególnych części państwa, niejednolitych etnicznie i o różnym stopniu rozwoju gosp., doprowadziły do jego rozkładu, przyspieszonego przez walki w łonie dynastii; traktat w Verdun (843) podzielił je na 3 części, które dały początek Francji, Niemcom i Włochom. Nazwa Franków utrzymała się dla oznaczenia ich wsch. odłamu, który wraz z innymi plemionami stworzył państwo niem., oraz jako określenie ludności zach. części państwa Franków, całkowicie rom. (Francuzi).

2) W okresie krucjat (XI-XIII w.) nazwa Frankowie była nadawana w Bizancjum i na Bliskim Wschodzie przybyszom z Europy Zachodniej.

MEROWINGOWIE, dynastia panująca w państwie Franków V-VIII w.; jej nazwa pochodzi od Merowecha (Meroweusza, zm. ok. 457); jego wnuk Chlodwig zjednoczył wszystkich Franków i opanował większą część Galii oraz część Germanii; po śmierci Dagoberta I władza przeszła w ręce majordomów ; jeden z nich, Pepin Mały, usunął 751 ostatniego z Merowingów, Childeryka III, i ogłosił się królem, dając początek nowej dyn. Karolingów.

KAROLINGOWIE, dynastia władców frankijskich wywodząca się od Arnulfa (stąd zw. też Arnulfingami), biskupa Metzu, a po kądzieli od Pepina Starego (zm. 640), majordoma na dworze Merowingów; twórcami potęgi Karolingów byli majordomowie Pepin z Heristalu oraz jego syn Karol Młot; syn Karola Młota Pepin Mały 751 uzyskał koronę król.; najwybitniejszym przedstawicielem dynastii był Karol Wielki; po śmierci Ludwika I Pobożnego (840) wyodrębniły się 3 linie Karolingów: włoska (panująca do 875), wschodniofrankijska (do 911) i zachodniofrankijska (do 987).

KAROL WIELKI, Charlemagne (742-814), z dyn. Karolingów, król Franków od 768, cesarz od 800, syn Pepina Małego; toczył liczne wojny: 772-804 podbił i zmusił Sasów do przyjęcia chrześcijaństwa, 774 podbił państwo Longobardów we Włoszech i wzmocnił swój autorytet w papieskim Rzymie, 788 przyłączył Bawarię; walki z Arabami w Hiszpanii 778-801 doprowadziły do rozszerzenia posiadłości frankijskich po rz. Ebro; rozbicie państwa Awarów 795 i narzucenie zwierzchnictwa frankijskiego Słowianom połabskim umocniło granice frankijskie na Łabie i Dunaju; uwieńczeniem tych sukcesów była (800) koronacja Karola Wielkiego w Rzymie na cesarza, mająca być świadectwem odrodzenia jedności chrześc. Zachodu; Karol Wielki popierał rozwój szkolnictwa i nauki, przyczyniając się do ożywienia kult., zw. renesansem karolińskim; imperium Karola Wielkiego okazało się nietrwałe, ale idea karolińska przyświecała późniejszemu uniwersalizmowi cesarskiemu (Otton III, Fryderyk I Barbarossa) i nowoż. próbom zjednoczenia zach. Europy; bohater eposu rycerskiego.

M. SEREJSKI Karol Wielki na tle swoich czasów, Warszawa 1959.

Idea cesarstwa w Europie

Od czasów rzymskich istniało przekonanie, że jedynym prawowitym panem całego świata chrześcijańskiego jest cesarz. Jego rządy winny umacniać prawdziwą wiarę, a ona miała być podporą jego tronu. Jednak od czasu upadku Cesarstwa w 476 r. nie było na zachodzie Europy siły politycznej zdolnej do narzucenia swojego zwierzchnictwa wszystkim formującym się państwom. Nawet władcy Bizancjum, roszczący sobie pretensje do spadku po Cesarstwie Rzymskim, nie byli w stanie wymusić uznania swojej przewagi. Bizancjum posiadało pewne terytoria w Italii, ale w miarę upływu czasu z coraz większym trudem je utrzymywało. W tej sytuacji na odrodzenie idei cesarstwa na Zachodzie trzeba było czekać, aż do przełomu VIII i IX w. Największą siłą polityczną było w tym czasie państwo Franków.

W 768 r. założyciel nowej dynastii, którą zaczęto określać mianem Karolingów, Pepin Krótki podzielił państwo między synów. Jednak wkrótce młodszy z nich zmarł i niepodzielną władzę objął Karol. Znany jest on w historii jako Karol Wielki. Rozpoczął on swoje panowanie od licznych podbojów. Ostatecznie pokonał Longobardów i po usunięciu króla Dezyderiusza przyjął tytuł ich władcy (773 r.). Od 772 r. prowadził wojnę przeciwko Sasom zamieszkującym na północnym wschodzie. Od 779 r. trwał systematyczny podbój ich kraju, zakończony w 804 r. Podczas wypraw przeciw Sasom wojska Karola zetknęły się ze Słowianami. Część z nich wsparła Karola (głównie Obodryci), jednak inne plemiona (Wieleci) prowadziły wojnę z wojskami państwa Franków. Ostatecznie Karol podporządkował sobie plemiona słowiańskie zamieszkujące za wschodnią granicą jego państwa. Na granicy południowo-wschodniej w 796 r. pokonane zostało państwo Awarów. Na granicy z posiadłościami arabskimi wojna toczyła się przez wiele lat. Ostatecznie Karol opanował południowo-zachodnią część Półwyspu Iberyjskiego do rzeki Ebro. Ogromne państwo, rozciągające się od hiszpańskiej rzeki Ebro aż po Łabę i środkowy Dunaj, dawało Karolowi podstawę do starań o odnowienie cesarstwa, tym razem pod jego berłem. Karol myślał o połączeniu Wschodu i Zachodu. Miało temu służyć małżeństwo z cesarzową bizantyjską Ireną. Stało się jednak inaczej. Gdy w roku 800 Karol przebywał w Rzymie, papież Leon III podczas nabożeństwa bożonarodzeniowego koronował go diademem cesarskim. Tym gestem papież podkreślił wyższość władzy duchownej nad świecką. Spotkało się to z niezadowoleniem Karola. Ponadto przekreślało to jego plany matrymonialno-polityczne. Dopiero w 812 r. Bizancjum uznało koronację cesarską Karola. W ten sposób od 800 r. istniały dwa niezależne cesarstwa: Wschodnie (Bizancjum) i Zachodnie. Cesarstwo karolińskie nie było państwem o określonych granicach, lecz instytucją powołaną do wspomagania Kościoła i szerzenia chrześcijaństwa. Legitymacją prawną władzy cesarskiej była koronacja - akt o znaczeniu nie tylko politycznym, ale również sakralnym.

Cesarz sprawował władzę osobiście. Stworzył jednak grono urzędników, którzy zajmowali się zarówno dworem, jak i administracją. Do najważniejszych należeli: stolnik, cześnik, komornik, koniuszy, palatyn. Terytorium państwa było podzielone na hrabstwa. Hrabia był zarządcą powierzonego mu terytorium oraz sędzią ludności. Za swoją działalność nie pobierał wynagrodzenia, lecz miał prawo do użytkowania dóbr królewskich na terenie hrabstwa oraz pobierania części opłat sądowych. Na terytoriach pogranicznych powołane zostały marchie. Zarządzali nimi margrabiowie. Mieli oni prawo do prowadzenia lokalnych wojen. Marchii było zaledwie kilka: Awarska, Bretońska, Duńska, Friulska, Hiszpańska. Karol zwiększył odpowiedzialność osobistą urzędników za sprawowane funkcje. Kontrolowali ich specjalni inspektorzy, nazywani mianem “wysłanników pańskich”. Było ich zwykle dwóch - do spraw kościelnych i świeckich. Karol nie miał stałej siedziby, a jego dwór wędrował po kraju. Przenosząc się z miejsca na miejsce, konsumowano zgromadzone w grodach zapasy. Ulubioną siedzibą władcy był Akwizgran. Chcąc podnieść swój prestiż, ściągał na cesarski dwór najlepszych przedstawicieli kultury łacińskiej. Czasy panowania Karola zaznaczyły się w dziejach kultury tak znacznym podniesieniem poziomu, że mówi się o “Renesansie Karolińskim”. Wobec upadku kultury w Europie wezwał on na swój dwór misjonarzy anglosaskich oraz irlandzkich, gdyż jedynie tam zachowała się jeszcze znajomość klasycznej łaciny. Reforma szkolnictwa i przywrócenie Europie znajomości tego języka, to największe zasługi Karola w dziedzinie kultury.

Imperium Karola Wielkiego zaistniało głównie dzięki osobowości swego władcy. Jego syn i następca Ludwik nie potrafił rozwiązać wielkich problemów państwowych. Państwo było słabo spojone wewnętrznie, ujawniały się tendencje odśrodkowe (buntowały się podbite ludy), a ponadto zagrażały mu najazdy rozmaitych ludów, np. Normanów i Arabów. Ponadto Ludwik popadł w konflikt ze swoimi synami, którzy dążyli do podziału państwa. Nastąpił on w 843 r. w Verdun. Zawarty tam traktat oznaczał podział monarchii Karola na trzy części. Część zachodnią państwa otrzymał Karol Łysy, kraj na prawym brzegu Renu - Ludwik, zwany Niemieckim, zaś tereny Italii i pas między Alpami a Morzem Północnym - Lotar. On również zachował tytuł cesarski i teoretyczne zwierzchnictwo nad braćmi. Po śmierci Lotara część jego ziem podzielili między siebie władcy nowo powstałych w ten sposób państw: Francji i Niemiec. Pewną zwartość zachował jedynie obszar północnej Italii. Mimo rozpadu państwa Karola, w Europie zachodniej przetrwała nadal idea jednego, uniwersalnego Cesarstwa.

Stopniowo słabła władza monarchów z dynastii Karolingów. Urzędnicy prowincjonalni, którzy w czasach Karola przenoszeni byli wolą władcy z jednego krańca państwa na drugi, teraz całkowicie się usamodzielnili. Ich pozycja wzrosła, gdyż przejęli dobra królewskie i uczynili pełnione przez siebie urzędy dziedzicznymi. Sprzyjał temu procesowi chaos wewnętrzny, najazdy obcych ludów, konflikty dynastyczne. Zrozpaczona ludność oddawała się możnym w opiekę, gdyż nie mogła jej oczekiwać od władz państwowych.

We wschodniej części dawnej monarchii Karola Wielkiego dynastia Karolingów wymarła w 911 r. Władza królewska nie była tam silna, gdyż do wielkiego znaczenia doszli książęta Saksonii, Szwabii, Frankonii i Bawarii. Państwo stało się związkiem tylko częściowo zależnych ziem, czyli Rzeszą, w której wielcy feudałowie niemieccy wprowadzili zwyczaj elekcyjności tronu. Kolejna dynastia wywodziła się z Saksonii (pierwszy przedstawiciel Henryk I z dynastii Ludolfingów wybrany w 919 r.). Wielkim sukcesem Henryka I było opanowanie części ziem słowiańskich oraz pokonanie Węgrów (nad rzeką Unstrutą w 933 r.). Autorytet Henryka był tak duży, że na tron niemiecki został wybrany jego syn Otton I. Koronował się on na króla w Akwizgranie. Zapowiadało to kierunek polityki nowego władcy. Otton oparł się w swych rządach na wyższym duchowieństwie oraz własnej rodzinie, której nadawał lenna. W 955 r. odniósł wielkie zwycięstwo nad Węgrami w bitwie na Lechowym Polu oraz pokonał zbuntowanych Słowian połabskich. Umożliwiło to ekspansję w kierunku południowym.

W tych czasach królestwo Włoch było w stanie rozkładu. Także papiestwo przeżywało kryzys. Otton I wykorzystał tę sytuację i wkroczył do Włoch. W 961 roku pozbawiwszy władzy króla włoskiego Berengara koronował się na króla Włoch. Zatwierdził również władzę papieża na terenach oddanych mu przez Pepina i Karola Wielkiego i obiecał ochronę tych ziem, za przyrzeczenie, że każdy nowo wybrany papież złoży przysięgę na wierność cesarzowi. W 962 r. papież koronował Ottona I na cesarza rzymskiego. Odtąd każdy król niemiecki miał prawo do tronu cesarskiego, musiał to jednak potwierdzić koronacją w Rzymie. Podstawą państwa były kraje niemieckie, lecz Otton I marzył o podporządkowaniu sobie całego świata chrześcijańskiego. Te uniwersalistyczne zamierzenia były jednak negowane przez władców innych państw. Byli oni skłonni uznawać najwyżej honorowe przewodnictwo cesarza w gronie równouprawnionych suwerenów. Następca Ottona I, Otton II podjął próbę opanowania całego Półwyspu Apenińskiego, poniósł jednak klęskę. Wkrótce też zmarł. Rządy po nim objął formalnie trzyletni Otton III, w którego imieniu rządziła początkowo matka, a później babka - cesarzowa Adelajda. Po osiągnięciu pełnoletności Otton III przystąpił do realizowania swojej wizji państwa uniwersalnego. W jego ramach znaleźć się miały na równych prawach Włochy, Niemcy, Galia i Słowiańszczyzna. Władza najwyższa należałaby do cesarza, a pomocnikiem w sprawach duchownych byłby papież. Realizując ten plan cesarz wybrał się z pielgrzymką do Polski w 1000 r., gdzie w Gnieźnie włożył symboliczną koronę na głowę Bolesława Chrobrego, uznając w ten sposób niezależność państwową Polski w ramach cesarstwa. Takie postępowanie nie wzbudzało aprobaty wschodnich feudałów niemieckich, gdyż nie byli oni zainteresowani utrzymaniem pokoju ze Słowiańszczyzną. Po wczesnej śmierci Ottona III (1002 r.), Henryk II rozpoczął ekspansję na wschód. Po jego śmierci w 1024 r. władza przeszła w ręce spokrewnionych z dynastią saską książąt z dynastii salickiej. Ich polityka była ciągłym kompromisem między dążeniem do utrzymania władzy cesarskiej nad Włochami, przy jednoczesnym prowadzeniu ekspansji na pograniczu słowiańskim. Specyficznym zagadnieniem owego czasu był spór cesarstwa z papiestwem. Jest on omówiony oddzielnie w następnym paragrafie.

Od 1125 r. władza nad cesarstwem przeszła w ręce nowej dynastii - Hohenstaufów. Po pierwszym z tej dynastii Konradzie III, władzę w 1152 r. objął Fryderyk I Barbarossa. Uporządkował on sytuację w Niemczech, gdzie trwała wojna między jego rodem a rodem Welfów i w 1155 r. podczas wyprawy do Rzymu koronował się na cesarza. Doszło w tym czasie do poważnego zatargu z papiestwem w sprawie zwierzchności władzy świeckiej nad duchowną. Fryderyk dążył do pełnego podporządkowania sobie Italii, egzekwując przynależne mu prawa. Konflikt z miastami lombardzkimi zakończył się klęską w bitwie pod Legnano. Fryderyk próbował umocnić swoją pozycję na Półwyspie, wziął także udział w III wyprawie krzyżowej. Jego śmierć podczas wyprawy skomplikowała położenie następcy - Henryka VI. Udało mu się opanować Sycylię, zdobyć pewne podstawy do ubiegania się o koronę bizantyjską. Ideał monarchii uniwersalnej zdawał się przybliżać. Jednak niespodziewana śmierć w 1197 r. pokrzyżowała te plany. Konflikt w Niemczech między Staufami a Welfami rozgorzał na nowo. Zwycięstwo odnieśli w nim Welfowie popierani przez wybitnego papieża Innocentego III. Ostatecznie jednak tron objął syn Henryka VI - Fryderyk II. Był on wybitnym politykiem i kolejnym cesarzem (od 1220 r.) zmierzającym do zbudowania monarchii uniwersalnej. Warto zauważyć, że plany te spowodowały przeniesienie środka ciężkości państwa z Niemiec do Włoch. Zbudował on nowoczesne, sprawnie zarządzane państwo ze stolicą w Palermo. Zwycięstwo nad opozycją i miastami lombardzkimi dało mu pełnię władzy we Włoszech. Zmarł w 1250 r. w obliczu nowego buntu przeciw swoim rządom. W Niemczech doszło do tzw. Wielkiego Bezkrólewia (1256 - 1273), podczas którego nie udało się wybrać jednego, uznawanego przez wszystkich władcy. Od tego czasu królowie niemieccy będą nadał przybierać tytuł cesarski, lecz utracił on swoje dotychczasowe znaczenie. Cesarstwo będzie raczej oznaczać pojęcie terytorialno-ustrojowe, co podkreślało zaniechanie koronacji w Rzymie. Ostatecznie królem niemieckim w 1273 r. wybrano Rudolfa z Habsburga. Był on mało znaczącym księciem z Górnej Alzacji. Rudolf pokonał najpotężniejszego ze swoich przeciwników - króla czeskiego Przemysła Ottokara II (bitwa pod Suchymi Krutami w 1278 r.). Dzięki temu jego pozycja została wzmocniona. Uzyskał zgodę książąt Rzeszy na przejęcie na rzecz własnego rodu Austrii i Styrii, które nadał własnym synom. Po Rudolfie tron cesarski objął, jakkolwiek z poważnymi trudnościami, jego syn Albrecht. Po jego śmierci korona cesarska przeszła w ręce dynastii luksemburskiej. Założyciel tej dynastii Henryk VII w 1312 r. koronował się na cesarza. W 1355 r. Karol IV, wnuk Henryka, objął tron cesarski. W 1356 r. wydał dokument regulujący zasady wybierania króla niemieckiego (tzw. Złota Bulla). Ustalony w niej został skład kolegium elektorów. Miało ich być siedmiu: trzech duchownych - arcybiskup Moguncji (kanclerz Rzeszy), arcybiskup Kolonii (kanclerz Włoch), arcybiskup Trewiru (kanclerz Burgundii), oraz czterech świeckich - król Czech (cześnik Rzeszy), palatyn reński (stolnik Rzeszy), książę saski (marszałek Rzeszy) i margrabia brandenburski (komornik Rzeszy). Mieli oni dokonywać wyboru większością głosów. W swoich posiadłościach byli całkowicie niezależni od cesarza. Bulla potwierdzała fakt istnienia niezależnych państw na terenie Rzeszy. Stała się ona faktycznie związkiem suwerennych państw, który potocznie nazywano od XV w. Cesarstwem Rzymskim Narodu Niemieckiego. Po Luksemburgach korona cesarska przeszła ponownie (od 1438 r.) i już tym razem na stałe (do 1806 r.) w ręce dynastii Habsburgów. Jednak nie udało im się odbudować władzy politycznej nad całymi Niemcami i Italią. Habsburgowie byli, oczywiście, potężnymi władcami, ale potęga ta wynikała z faktu rządów nad zamożnymi krajami dziedzicznymi (Austria, Styria, Karyntia, z czasem Czechy, Węgry, Hiszpania), a nie z tytułu posiadania korony cesarskiej. Ideału stworzenia jednego państwa chrześcijańskiego nie udało się wcielić w życie. Oficjalnie Cesarstwo przestało istnieć w 1806 r. rozwiązane pod naciskiem Napoleona Bonaparte.

inwestytura, oficjalny akt, na mocy którego wyższy duchowny otrzymywał urząd wraz z przypisanymi doń majątkami i dochodami. W średniowieczu, gdy królowie nadawali biskupom ich biskupstwa, akt inwestytury mógł sugerować, że biskupi otrzymywali majątki i jednocześnie władzę duchową z rąk na poły uświęconej osoby króla. W XI w. radykalni duchowni zaczęli występować przeciwko tej demonstracji władzy świeckiej i poddali krytyce świecką inwestyturę, uznawszy ją za szkodliwą praktykę, która wiązała pętami Kościół ze światem. Za papieża Grzegorza VII (1073-85) dochodziło do coraz ostrzejszych dysput na temat wzajemnego stosunku władzy kościelnej i świeckiej, co znalazło wyraz w sporze o inwestyturę; spór ten był częścią szerszego ruchu w Europie Zachodniej, zmierzającego do przeprowadzenia reform w Kościele. Ostrą formę przybrał zwłaszcza w Niemczech, gdzie cesarz Henryk IV, jako najwyższy władca świecki, miał wiele do stracenia. Papież i cesarz nawzajem krytykowali się w kampaniach propagandowych, uciekali się do różnych chwytów, żeby osiągnąć dyplomatyczne korzyści (Canossa); jeden drugiego starał się złożyć z urzędu. W Niemczech doszło do wojny domowej, którą zakończył dopiero konkordat wormacki (1122), zawarty miedzy papieżem Kalikstem II a cesarzem Henrykiem V. Król wyrzekał się nadawania inwestytury duchownym, a tym samym zrzekł się pretensji do władzy duchowej, zdołał jednakże zachować praktyczną kontrolę nad mianowaniem biskupów. Był to pierwszy wielki konflikt między papieżem i cesarzem w średniowieczu i położył podwaliny roszczeń papieży do pełnej władzy nad Kościołem.

Grzegorz VII, św., brat Hildebrand (ok. 1021-85), papież (1073-85). Widział konieczność wprowadzenia w Kościele reform moralnych i opowiadał się za zjednoczeniem chrześcijaństwa zachodniego pod przewodnictwem papieża. To drugie spotkało się ze sprzeciwem wielu władców świeckich i doprowadziło do długotrwałego sporu, znanego pod nazwą walki o inwestyturę. Najgroźniejszym przeciwnikiem papieża był cesarz Henryk IV. Kiedy w 1077 Henryk ukorzył się przed papieżem w Canossie, wydawało się, że supremacja papieska jest bliska urzeczywistnienia. Jednakże zachowanie cesarza było tylko posunięciem taktycznym, albowiem wkrótce zaatakował sam Rzym, zmuszając papieża do ucieczki na południe Włoch, do Salerno, gdzie zmarł. Grzegorz żądał od duchownych celibatu i zwalczał symonię.

Canossa, zamek w Apeninach, we Włoszech, gdzie zimą 1077 cesarz Henryk IV (1050-1106) przez trzy dni oczekiwał na otrzymanie od papieża Grzegorza VII absolucji i zdjęcia zeń ekskomuniki. Henryk IV toczył z papieżem spór o to, do którego z nich ma należeć najwyższa władza w cesarstwie. Pokuta, którą cesarz odprawił w Canossie, bardzo wzmocniła jego pozycję wobec zagrażających mu książąt niemieckich, którzy dopóty byli sojusznikami papieża, dopóki nie zdjął klątwy z Henryka IV, po tym fakcie bowiem cofnęli papieżowi swoje poparcie.

ekskomunika, kara wykluczająca wiernego ze wspólnoty Kościoła chrześcijańskiego oraz pozbawiająca go prawa przystępowania do sakramentów. Początkowo stosowano ją wobec tych, którzy głosili nieprawowierne lub heretyckie nauki, później użyto jej jako dyscyplinarnej i politycznej broni przeciwko władcom przeciwstawiającym się Kościołowi, a zwłaszcza papiestwu. W tym drugim znaczeniu użył jej jako pierwszy papież Hadrian IV. Mogła także obejmować zwolnienie poddanych z obowiązku posłuszeństwa wobec ekskomunikowanego pana, co mogło być groźne zwłaszcza dla słabych władców. Na ekskomunikę naraził się Jan bez Ziemi, król angielski, także cesarz Henryk IV, który ukorzył się przed papieżem Grzegorzem VII w Canossie. Jej skuteczność, jako broni, zależała od stopnia, w jakim oddziaływała na psychikę ekskomunikowanego, a ponieważ w średniowieczu większość ludzi żywo interesowała się zbawieniem wiecznym, przeto w tym okresie mogła być stosowana z dużym powodzeniem. Mniejszą karą, jaką mogli być obłożeni ludzie świeccy, był interdykt.

symonia, termin wywodzi się od Szymona Maga, który - jak podaje Nowy Testament - chciał kupić od św. Piotra jego moce duchowe. Później oznaczał nabycie za pieniądze każdego stanowiska lub urzędu w Kościele rzymskokatolickim. Kościół stał na stanowisku, że beneficja kościelne i prebendy nie mogą być sprzedawane za pieniądze, ale zasadę tę często łamali władcy świeccy i panowie feudalni, którzy rościli sobie prawo do dysponowania beneficjami kościelnymi według własnej woli. Bogate rodziny kupowały swoim członkom stanowiska kościelne traktując je jako formę posady. Symonia była jednym z nadużyć krytykowanych w czasach reformacji.

Kryzys państwa i społeczeństwa feudalnego

W połowie XIV wieku doszło w Europie Zachodniej do wydarzenia, które naruszyło istniejące stosunki społeczne i miało wielki wpływ na dalsze jej losy. Była to epidemia dżumy, którą popularnie nazywano “czarną śmiercią”. Pojawiła się ona niespodziewanie w Europie w 1348 r. Zapewne została nieumyślnie sprowadzona z Bliskiego Wschodu na statkach kupców europejskich. Ponieważ trafiła na populację całkowicie na nią nieodporną, skutki były opłakane. Doprowadziła ona do wyludnienia północnej części Italii, południowej Francji i południowej Anglii. Nie znano w Europie sposobów rozprzestrzeniania się choroby, a co za tym idzie skutecznych metod walki. Choroba szczególnie dotknęła ludność miejską, z powodu dużej gęstości zaludnienia i złego stanu sanitarnego średniowiecznych miast. W miastach zmarło od 1/3 do 2/3 mieszkańców. Dżuma samoistnie wygasła około 1350 r. Skutkiem epidemii było dramatyczne zmniejszenie liczby mieszkańców Europy - z około 70 do 45 milionów. W kolejnych latach fale epidemii powracały, ale nie powodowały już tak olbrzymich strat ludzkich. Można to chyba przypisać pewnemu uodpornieniu tych, którzy przeżyli.

Epidemia była jedną z przyczyn wielkiego kryzysu europejskiego od połowy XIV do połowy XV wieku. Przejawy kryzysu pojawiły się jednak jeszcze wcześniej. Widać było stagnację handlu i rzemiosła. Także w rolnictwie uległ zahamowaniu proces kolonizacji wewnętrznej, tak żywy jeszcze w XIII w. Kryzys odbił się też na funkcjonowaniu systemu bankowego. We Włoszech w latach 1341 i 1343 doszło do załamania kilku wielkich domów bankowych. Wszystkie te zjawiska podminowały stosunki społeczne, a ostateczny cios zadała im dżuma. Epidemia “czarnej śmierci” spowodowała przejściowy upadek miast. Jednak stosunkowo szybko podniosły się one po epidemii. Natomiast wieś nadal przeżywała kryzys. Dżuma spowodowała zmniejszenie liczby mieszkańców wsi. Tymczasem feudałowie nie chcieli zrezygnować ze swoich dotychczasowych dochodów, stąd też względny wzrost obciążeń nakładanych na ludność chłopską. Odpowiedzią na to były wielkie powstania chłopskie (np. żakeria we Francji w 1358 r., powstanie Wata Tylera w Anglii w 1381 r.). Część ludności wiejskiej uciekała do miast, zwiększając liczbę ich mieszkańców i wyrównując w ten sposób straty spowodowane epidemią.

Czasy te noszą miano schyłku lub “jesieni” średniowiecza. Epidemia doprowadziła do wielkich zmian w świadomości społecznej. Dotychczasowy obraz świata uległ zaburzeniu. Przez kontynent przewalały się fale powstań chłopskich, rozplenił się bandytyzm, rozwijały się herezje religijne. Niektórzy z wiernych poszukiwali na własną rękę metafizycznego objaśnienia dokonujących się wydarzeń, czasami popadając w konflikt z aktualnie obowiązującą doktryną religijną. W XIV wieku w Europie pojawiło się wiele rozmaitych koncepcji zakwalifikowanych jako herezje. Najważniejszą z nich była doktryna angielskiego teologa Johna Wiklefa. Uważał on, że Kościół jest wspólnotą ludzi wierzących, którym niepotrzebny jest Kościół instytucjonalny. Za jedyne źródło wiary uważał Pismo Święte. Z podobnych założeń doktrynalnych wyrósł husytyzm. Postulat Kościoła ubogiego leżał też u podstaw innych koncepcji, np. głoszonych przez radykalny odłam zakonu franciszkanów, tzw. spirytuałów. Władze kościelne bacznie obserwowały te ruchy podejmując z nimi w miarę potrzeby walkę. Wydarzenia te świadczyły o załamaniu się dotychczasowej religijności.

U schyłku średniowiecza doszło też do poważnych konfliktów politycznych. Miały one wielki wpływ na rozwój sytuacji w Europie, nie tylko w aspekcie politycznym, ale również jako zjawiska natury społecznej. Potwierdzały zmierzch dawnego świata, widoczny chociażby w zaniku etosu rycerskiego. Do największych konfliktów należały wojna stuletnia oraz wojna Dwóch Róż.

Wojna stuletnia to konflikt między Francją a Anglią. Trwała ona od 1337 do 1453 r. Powodem wojny było dążenie królów Francji do opanowania posiadłości angielskiej dynastii Plantagenetów znajdujących się na terenie Francji oraz chęć zagarnięcia bogatej Flandrii, której gospodarka uzależniona była od Anglii. Flandria w 1328 r. została zajęta przez Francuzów, lecz powstanie miejscowej ludności doprowadziło do wypędzenia sprzyjającego Francji hrabiego i wezwania na pomoc Anglii. Oficjalną przyczyną wybuchu wojny był spór o panowanie nad Francją między Filipem VI Walezjuszem a królem angielskim Edwardem III. Król Anglii rościł sobie pretensje do tronu francuskiego, gdyż był po kądzieli wnukiem króla francuskiego Filipa IV. W pierwszym okresie wojny Francja ponosiła klęski (bitwa pod Crecy w 1346 r.). Ponieważ wybuchła w tym czasie epidemia dżumy działania wojenne przejściowo zawieszono. Podjęta w 1356 r. próba wyparcia Anglików skończyła się klęską Francuzów, a król Jan Dobry dostał się do niewoli (bitwa pod Poitiers). Chaos we Francji doprowadził do powstania chłopskiego (żakeria - 1358 r.) oraz do wystąpień Stanów Generalnych przeciw samowoli królewskiej. Podobne ludowe powstania wybuchały jeszcze kilkakrotnie w czasie wojny stuletniej, nie tylko we Francji, ale także w Anglii. Rozejm zawarty w 1360 r. obowiązywał przez pięć lat. Wojna trwała ponownie do 1375 r. i zakończyła się sukcesami francuskimi. Anglia straciła większość posiadłości na kontynencie. Jednak w 1413 r. król angielski Henryk V wznowił działania i w 1415 r. w bitwie pod Azincourt rozgromił liczniejsze wojska francuskie. Anglicy wykorzystując słabość Francji zajęli znaczną część kraju. Na mocy układu zawartego z chorym umysłowo Karolem VI Szalonym w 1420 r., Henryk V został uznany za następcę tronu francuskiego. Wydziedziczony następca tronu francuskiego Karol, wycofał się na południe, a kraj okupowały wojska angielskie. Okupacja obudziła patriotyzm Francuzów. Wyrazicielką tego patriotycznego entuzjazmu była Joanna d'Arc, wiejska dziewczyna z Lotaryngii. Głosząc, że Bóg zlecił jej misję wyzwolenia Francji, pozyskała zaufanie syna Karola VI - króla Karola VII, który powierzył jej dowództwo. Pokonała ona Anglików pod Orleanem i uwolniła miasto spod oblężenia. Jednak Anglicy pojmali Joannę, oskarżyli o czary i spalili na stosie w 1431 r. Jej śmierć nie załamała oporu Francuzów. Od tego czasu szala zwycięstwa przechyliła się na stronę Francji. Karol VII wyparł Anglików z kontynentu (z wyjątkiem portu Calais). Wojna zakończyła się bez zawarcia traktatu pokojowego. Oba kraje zostały wyniszczone gospodarczo, a ich rycerstwo zrujnowane. Francja wyszła z wojny straszliwie zniszczona, lecz uratowała swą niezależność. Tymczasem Anglia pogrążyła się w wojnie domowej, zwanej wojną Dwóch Róż.

Wojna ta trwała w latach 1455 - 1485 i prowadzili ją ze sobą przedstawiciele dwóch bocznych linii dynastii Plantagenetów, Lancasterowie mający w herbie czerwoną różę i Yorkowie herbu biała róża. Przyczyną wybuchu wojny była klęska Anglii w wojnie stuletniej. Opozycja kierowana przez Yorków oskarżała o jej spowodowanie nieudolnego króla Henryka VI Lancastera. Kraj pogrążył się w chaosie wojny domowej, która prowadzona była z wielkim okrucieństwem i doprowadziła do wyniszczenia przedstawicieli obu rodów. Panujący zmieniali się w szybkim tempie, tracąc życie w skrytobójczych zamachach, bądź uwięzieni przez przeciwników. Szczególnie złą sławą cieszył się król Ryszard III. Jego despotyczne rządy wywołały wielkie niezadowolenie zwalczających się dotychczas rodów. Pretendentem do tronu został przebywający na emigracji w Bretanii Henryk Tudor, spokrewniony z Lancasterami. Ryszard III zginął w 1485 r. w bitwie pod Bosworth, a tron przypadł Henrykowi, który jako Henryk VII dał początek dynastii Tudorów. Poślubiwszy córkę króla Edwarda IV, połączył prawa do tronu obu zwalczających się rodów. Wojna wyniszczyła w Anglii starą arystokrację rodową i otworzyła drogę tzw. nowej szlachcie (gentry). Obie wojny miały wielki wpływ na sytuację w Anglii i we Francji. Osłabiły rycerstwo i otworzyły pole do działania dla nowych grup społecznych. Doprowadziły również do konsolidacji społeczeństw i przyśpieszyły procesy formowania się narodów.

Kultura średniowiecznej Europy

Kultura średniowiecznej Europy przechodziła w ciągu tysiąca lat trwania tej epoki historycznej liczne przemiany. Ponadto kształtowała się ona odmiennie w zależności od miejsca (terytorium).

Do IX - X w. dokonywał się proces chrystianizacji ludów europejskich. W owym czasie podstawowym nośnikiem kultury były klasztory benedyktyńskie. Pierwszy klasztor z regułą ułożoną przez św. Benedykta z Nursji powstał w VI w. na górze Cassino (Monte Cassino). Mnisi zajmowali się modlitwą i pracą, w tym także opieką nad zabytkami literatury starożytnej (kopiowanie rękopisów). Kultura Europy Zachodniej dzieli się w tym czasie na uczoną, głównie kościelną, oraz ludową. Cechą charakterystyczną kultury europejskiej było mieszanie się w niej rozmaitych wątków: antycznych, chrześcijańskich z pogańskimi wierzeniami i obyczajami ludów germańskich, czy słowiańskich. W ten sposób kultura europejska stała się kulturą synkretyczną, wielowątkową, w której współistniały ze sobą rozmaite tradycje. Zewnętrzną formę nadało jej chrześcijaństwo, a jej językiem była łacina.

W wiekach od XI do XIII kultura europejska rozkwitła. Nastąpiło pogłębienie życia duchowego, czemu sprzyjało powstanie nowych rodzajów zakonów (kontemplacyjne, np. cystersi; żebrzące, np. franciszkanie). Jednocześnie dokonał się proces rozwoju szkolnictwa. Rozwijały się szkoły klasztorne i katedralne. Prowadzony w nich program nauczania opierał się na siedmiu sztukach wyzwolonych, tworzących trivium i quadrivium. Trivium stanowiło stopień wstępny i obejmowało umiejętności humanistyczne: gramatykę, retorykę i dialektykę. Quadrivium to stopień wyższy i w jego skład wchodziły: arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka. Pojęcia te miały inne znaczenie niż obecnie, np. geometria obejmowała opis ziemi i przyrody, astronomia to umiejętność układania kalendarzy, a muzyka ograniczała się do nauki muzyki liturgicznej. Do szkół mogli uczęszczać nie tylko chłopcy przeznaczeni do stanu duchownego, ale również osoby świeckie. Dzięki temu powiększał się krąg ludzi wykształconych. W XIII w. na soborze laterańskim (1215 r.) w związku z planowaną masową katechizacją wiernych wprowadzony został obowiązek prowadzenia szkół kościelnych we wszystkich parafiach. Mieli do nich uczęszczać wszyscy chłopcy, bez względu na stan społeczny. Nauka obejmowała jedynie umiejętność czytania, pisania i liczenia. Był to jednak ogromny postęp z racji upowszechnienia wykształcenia. W XI w. zaczęły kształtować się pierwsze europejskie uniwersytety. Ich cechą charakterystyczną było to, że nie zajmowały się nauczaniem na poziomie elementarnym, lecz prowadziły studia nad wybranymi zagadnieniami. Najwybitniejsi myśliciele owych czasów byli ich wykładowcami, oni też zajmowali się rozwojem prawa, czy filozofii. Najwcześniejsze europejskie szkoły wyższe to uniwersytety w Bolonii (od 1088 r.), w Paryżu (od ok. 1150 r.) i w Oksfordzie (1167 r.). Na oznaczenie ówczesnej metody uprawiania nauki stosuje się nazwę scholastyka. Termin ten posiada dzisiaj raczej pejoratywne zabarwienie. Należy jednak pamiętać, że scholastyczna metoda uprawiania nauki była w owym czasie szkołą logicznego myślenia. Kanony postępowania intelektualnego służyły uzasadnianiu prawd wiary, zgodnie z regułą Anzelma z Canterbury to “wiara poszukująca rozumu”. Rozkwitła w owym czasie filozofia, z którą wiąże się imię jednego z najwybitniejszych myślicieli średniowiecza Tomasza z Akwinu. Jego dziełem było przyswojenie myśli chrześcijańskiej dorobku Arystotelesa, którego znajomość dotarła do Europy za pośrednictwem Arabów. Zwarty system poglądów Tomasza został nazwany tomizmem.

Już w XIII w. pojawili się krytycy koncepcji tomistycznych. Z jednej strony występował przeciw nim Roger Bacon uważający, że znajomość świata winna opierać się na doświadczeniu, a nie na autorytecie mistrzów. Innym krytykiem był Jan Duns Szkot. Stał on na stanowisku, że tomizm nie jest szczytem rozwoju filozofii. Zakładał dalsze doskonalenie filozofii i teologii. Jednocześnie uważał, że należy zdecydowanie oddzielić wiarę od rozumu. Poglądy Bacona i Dunsa stanowiły przełom w myśli filozoficznej średniowiecza. Ich koncepcje wpłynęły na przemiany ideowe w XIV i XV w. Nastąpił wtedy wzrost znaczenia języków narodowych. Do najwybitniejszych twórców owych czasów należeli Dante Alighieri (“Boska Komedia”), Francesco Petrarca (cykl sonetów do Laury) i Giovanni Boccaccio (“Dekameron”). Zaczęło się rozwijać zainteresowanie kulturą starożytną, szczególnie grecką. Sprzyjał temu napływ do Europy Zachodniej uczonych greckich, którzy opuszczali zagrożone przez Turków Bizancjum.

Niezwykle interesującym elementem kultury średniowiecznej było wyodrębnienie się kultury rycerskiej. Miała ona wielki wpływ na życie ówczesnego społeczeństwa i jest, być może do dzisiaj, najtrwalszym elementem kultury średniowiecznej. Początkowo rycerze byli dzikimi i okrutnymi wojownikami. Takimi przedstawiają ich najdawniejsze eposy rycerskie (tzw. chansons de geste). Jednak stopniowo, wraz z postępującym procesem cywilizowania społeczeństwa, także i obyczaje rycerstwa ulegały złagodzeniu. Była to zasługa Kościoła, który zwalczał wojny domowe i dręczenie poddanych (ruch Treuga Dei, czyli pokoju bożego). Nakładał rozmaite obowiązki na rycerstwo, w tym opiekę nad słabymi, bezbronnymi i kobietami. Jednocześnie ważne miejsce w etosie rycerskim zajmowała wierność, lojalna służba seniorowi, honor i oddanie sprawie.

W dziejach średniowiecznej architektury i sztuk plastycznych możemy wyróżnić kilka etapów, które zwykle określane są mianem stylów. Są to style: karoliński, romański i gotycki. Dopiero w czasach Karola Wielkiego nastąpił szybki rozwój cywilizacji. Kultura karolińska łączyła ze sobą to, co antyczne, germańskie, celtyckie, iryjskie, tworząc zupełnie nową wartość. Najlepiej zachowanym zabytkiem architektury karolińskiej jest kaplica pałacowa w Akwizgranie, wzorowana na kościele San Vitale w Rawennie. Budowle karolińskie były zapowiedzią stylu romańskiego - surowe, uproszczone, złożone jakby z osobnych brył geometrycznych. W okresie od X do XII wieku w Europie dominował styl romański. Budowle wznoszone w tym stylu to przede wszystkim obiekty sakralne. Głównym materiałem budowlanym były obrobione kamienie, tzw. ciosy. Budowle wznoszono na planie krzyża łacińskiego. Imponowały one wielkością. Stosowano sklepienia kolebkowe lub krzyżowe. Grube mury posiadały niewiele otworów okiennych. Stąd też wnętrza były raczej ciemne. Ozdabiano je rzeźbami o charakterze symbolicznym. Stanowiły one rodzaj tzw. “Biblia pauperum”, czyli Biblii dla ubogich, tzn. tych, którzy nie potrafią czytać, stąd też dominacja tematyki religijnej. Od XII w. pojawił się nowy wzór - styl gotycki. Budowano w nim nie tylko obiekty sakralne, lecz również wiele budynków świeckich. Były wśród nich zamki warowne, mury obronne, ratusze, kamienice. Materiałem budowlanym była w tym czasie cegła. Była ona o wiele wygodniejsza od kamienia i dawała większe możliwości budowniczym. Ponieważ konstrukcje budowli odciążano poprzez zastosowanie całego systemu łuków przyporowych, ściany nie musiały już być tak grube i można było zaopatrzyć je w duże okna. Często wprawiano w nie witraże, co pozwalało uzyskać barwne efekty wewnątrz kościołów. Sklepienia były najczęściej krzyżowo-żebrowe. Obiekty wybudowane w stylu gotyckim imponują wysokością. Dotyczy to nie tylko budowli sakralnych, ale również świeckich. Rzeźbę i malarstwo gotyckie cechował duży realizm.

Miasto i handel

Upadek Cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie był jednocześnie upadkiem miast. Zerwanie dotychczasowych więzi gospodarczych doprowadziło do obumarcia handlu. Szczególnym ciosem były najazdy arabskie w VIII w. Doprowadziły one do odcięcia Europy Zachodniej od Afryki Północnej i Azji. Dlatego niektórzy historycy właśnie wiek VIII uważają za ostateczny upadek świata starożytnego. Ponadto rozdrobnienie polityczne (liczne, rywalizujące ze sobą państwa) czyniły handel zajęciem bardzo niebezpiecznym. Kupcy podróżowali w karawanach, pod zbrojną strażą. Odcięcie od świata cywilizowanego (Bizancjum, państwa arabskie), barbaryzacja życia powodowały brak stałych kontaktów handlowych. Dla ówczesnego świata arabskiego Europa zachodnia nie produkowała żadnych atrakcyjnych towarów. Jedynym europejskim “artykułem eksportowym” chętnie nabywanym w świecie byli niewolnicy.

We wczesnym średniowieczu zaniknęły dwie niezwykle ważne funkcje miast: handlowa i produkcyjna. Pierwsza z nich upadła, gdyż zamarła wymiana towarowa, druga - ponieważ wyroby rzemiosła produkowane były przez mieszkańców wsi. Zajęciem mieszczan stało się rolnictwo, a przy każdym mieście istniały obszerne pola uprawne i pastwiska. Miasta - jeśli w ogóle przetrwały - stały się siedzibami władców i ośrodkami kultu religijnego. Ponieważ jednak władcy zwykle podróżowali po swoich państwach, w związku z tym nie było stałej stolicy, w dzisiejszym znaczeniu tego słowa. Dla niektórych ośrodków miejskich ważnym czynnikiem umożliwiającym przetrwanie czasów upadku było powiązanie ich istnienia ze zjawiskami religijnymi, np. z rozpowszechnionym kultem świętych. Pielgrzymki do cudownych relikwii świętych przynosiły zyski miastom znajdującym się na trasie przemarszu pątników. W późniejszym czasie wiele przemian w położeniu miast przyniosły wyprawy krzyżowe. Dzięki nim nabrały szczególnego znaczenia miasta włoskie. Z portów Italii wyruszały statki wiozące krzyżowców do Ziemi Świętej. Utrzymywały one kontakt z powstałym tam Królestwem Jerozolimskim. Dzięki nim zostały nawiązane i utrzymane kontakty handlowe ze Wschodem.

Rozwój miast rozpoczął się w Europie Zachodniej od IX - XI wieku. Był on spowodowany wspomnianym wcześniej postępem w rolnictwie, pojawieniem się większej ilości towarów do wymiany, wzrostem zapotrzebowania na wyroby rzemieślnicze, którego nie mogło zaspokoić rzemiosło wiejskie. W związku z coraz bardziej ożywionym handlem powstawały osady targowe w miejscach, gdzie krzyżowały się szlaki komunikacyjne. W każdym mieście nadal zajmowano się rolnictwem, ale systematycznie wzrastał odsetek ludności utrzymującej się z handlu i rzemiosła. Właściciele miast raczej starali się je wspomagać, gdyż przynosiły one duże zyski w postaci opłat wnoszonych przez ludność miejską. W XIII i XIV w. poczęły rodzić się w miastach nowe zjawiska gospodarcze. Było to powstanie systemu nakładczego oraz rozwój obrotu pieniężnego (narodziny banków). Prowadziło to do zwiększenia zysków osiąganych przez mieszczan. Głównymi rejonami powstawania i szybkiego wzrostu znaczenia miast były północne Włochy, Nadrenia i Flandria. Miasta posiadały z reguły podobną organizację przestrzenną. W średniowieczu w nowo powstających miastach stosowano raczej regularny układ ulic z rynkiem w centrum. Znajdował się na nim ratusz, czyli siedziba władz miejskich, oraz kościół parafialny. Miasta były otaczane murami obronnymi, często wzmacnianymi dodatkowymi dziełami fortyfikacyjnymi (baszty, barbakany). We Włoszech wykształciła się specyficzna forma samorządu miejskiego, który nazwano komuną miejską. Szybko upowszechnił się on w całej Europie. Był on wyrazem uniezależniania się miast od panów feudalnych. Na czele komuny stał we Włoszech konsul, doża lub podesta, a w innych rejonach burmistrz. Współdziałały z nimi rady wybierane przez mieszkańców miast. Narodził się wtedy w miastach ustrój cechowy. Na ten temat więcej w części traktującej o społeczeństwie średniowiecznym.

Wyrazem wzrastającej politycznej roli miast było powstawanie związków miast dla obrony swoich interesów przed zagrożeniem ze strony feudałów oraz władców. W 1167 r. powstała w północnych Włoszech Liga Lombardzka. Została ona założona przez 22 miasta włoskie (m.in. Wenecja, Mediolan, Florencja, Bolonia, Werona) dla obrony przed chcącym im narzucić swoje zwierzchnictwo cesarzem Fryderykiem I Barbarossą. Miasta odniosły zwycięstwo w bitwie pod Legnano (1177 r.), a cesarz uznał ich faktyczną autonomię. Najpotężniejszym związkiem była Hanza. Była to grupa miast położonych głównie nad Bałtykiem, które od XIII w. starały się zmonopolizować handel w tej części Europy. Najważniejszym jej ośrodkiem była Lubeka. W szczytowym okresie rozwoju należało do Hanzy około 200 miast. Prowadziła ona swoją własną politykę, a w obronie przywilejów nie cofała się przed wojną. Szczyt jej potęgi przypada na wiek XV. Przemiany gospodarcze w XVI w. doprowadziły do upadku Hanzy. Ostatni zjazd miast hanzeatyckich odbył się w 1669

Monarchia Karola Wielkiego

Od czasów rzymskich istniało przekonanie, że jedynym prawowitym panem całego świata chrześcijańskiego jest cesarz. Jego rządy winny umacniać prawdziwą wiarę, a ona miała być podporą jego tronu. Jednak od czasu upadku Cesarstwa w 476 r. nie było na zachodzie Europy siły politycznej zdolnej do narzucenia swojego zwierzchnictwa wszystkim formującym się państwom. Nawet władcy Bizancjum, roszczący sobie pretensje do spadku po Cesarstwie Rzymskim, nie byli w stanie wymusić uznania swojej przewagi. Bizancjum posiadało pewne terytoria w Italii, ale w miarę upływu czasu z coraz większym trudem je utrzymywało. W tej sytuacji na odrodzenie idei cesarstwa na Zachodzie trzeba było czekać, aż do przełomu VIII i IX w. Największą siłą polityczną było w tym czasie państwo Franków.

W 768 r. założyciel nowej dynastii, którą zaczęto określać mianem Karolingów, Pepin Krótki podzielił państwo między synów. Jednak wkrótce młodszy z nich zmarł i niepodzielną władzę objął Karol. Znany jest on w historii jako Karol Wielki. Rozpoczął on swoje panowanie od licznych podbojów. Ostatecznie pokonał Longobardów i po usunięciu króla Dezyderiusza przyjął tytuł ich władcy (773 r.). Od 772 r. prowadził wojnę przeciwko Sasom zamieszkującym na północnym wschodzie. Od 779 r. trwał systematyczny podbój ich kraju, zakończony w 804 r. Podczas wypraw przeciw Sasom wojska Karola zetknęły się ze Słowianami. Część z nich wsparła Karola (głównie Obodryci), jednak inne plemiona (Wieleci) prowadziły wojnę z wojskami państwa Franków. Ostatecznie Karol podporządkował sobie plemiona słowiańskie zamieszkujące za wschodnią granicą jego państwa. Na granicy południowo-wschodniej w 796 r. pokonane zostało państwo Awarów. Na granicy z posiadłościami arabskimi wojna toczyła się przez wiele lat. Ostatecznie Karol opanował południowo-zachodnią część Półwyspu Iberyjskiego do rzeki Ebro. Ogromne państwo, rozciągające się od hiszpańskiej rzeki Ebro aż po Łabę i środkowy Dunaj, dawało Karolowi podstawę do starań o odnowienie cesarstwa, tym razem pod jego berłem. Karol myślał o połączeniu Wschodu i Zachodu. Miało temu służyć małżeństwo z cesarzową bizantyjską Ireną. Stało się jednak inaczej. Gdy w roku 800 Karol przebywał w Rzymie, papież Leon III podczas nabożeństwa bożonarodzeniowego koronował go diademem cesarskim. Tym gestem papież podkreślił wyższość władzy duchownej nad świecką. Spotkało się to z niezadowoleniem Karola. Ponadto przekreślało to jego plany matrymonialno-polityczne. Dopiero w 812 r. Bizancjum uznało koronację cesarską Karola. W ten sposób od 800 r. istniały dwa niezależne cesarstwa: Wschodnie (Bizancjum) i Zachodnie. Cesarstwo karolińskie nie było państwem o określonych granicach, lecz instytucją powołaną do wspomagania Kościoła i szerzenia chrześcijaństwa. Legitymacją prawną władzy cesarskiej była koronacja - akt o znaczeniu nie tylko politycznym, ale również sakralnym.

Cesarz sprawował władzę osobiście. Stworzył jednak grono urzędników, którzy zajmowali się zarówno dworem, jak i administracją. Do najważniejszych należeli: stolnik, cześnik, komornik, koniuszy, palatyn. Terytorium państwa było podzielone na hrabstwa. Hrabia był zarządcą powierzonego mu terytorium oraz sędzią ludności. Za swoją działalność nie pobierał wynagrodzenia, lecz miał prawo do użytkowania dóbr królewskich na terenie hrabstwa oraz pobierania części opłat sądowych. Na terytoriach pogranicznych powołane zostały marchie. Zarządzali nimi margrabiowie. Mieli oni prawo do prowadzenia lokalnych wojen. Marchii było zaledwie kilka: Awarska, Bretońska, Duńska, Friulska, Hiszpańska. Karol zwiększył odpowiedzialność osobistą urzędników za sprawowane funkcje. Kontrolowali ich specjalni inspektorzy, nazywani mianem “wysłanników pańskich”. Było ich zwykle dwóch - do spraw kościelnych i świeckich. Karol nie miał stałej siedziby, a jego dwór wędrował po kraju. Przenosząc się z miejsca na miejsce, konsumowano zgromadzone w grodach zapasy. Ulubioną siedzibą władcy był Akwizgran. Chcąc podnieść swój prestiż, ściągał na cesarski dwór najlepszych przedstawicieli kultury łacińskiej. Czasy panowania Karola zaznaczyły się w dziejach kultury tak znacznym podniesieniem poziomu, że mówi się o “Renesansie Karolińskim”. Wobec upadku kultury w Europie wezwał on na swój dwór misjonarzy anglosaskich oraz irlandzkich, gdyż jedynie tam zachowała się jeszcze znajomość klasycznej łaciny. Reforma szkolnictwa i przywrócenie Europie znajomości tego języka, to największe zasługi Karola w dziedzinie kultury.

Monarchie stanowe

Przemiany społeczne i polityczne dokonujące się w Europie Zachodniej w XII i XIII wieku doprowadziły do ukształtowania się nowego modelu monarchii, który od występujących w nich grup społecznych nazywamy mianem monarchii stanowej. Jej istotą było uzyskanie poważnego wpływu na władcę przez uprzywilejowane stany społeczne, w tym głównie rycerstwo. Panujący tracili część swej władzy na rzecz stanów. Było to spowodowane uzależnieniem panujących od podatków płaconych przez społeczeństwo.

Już w 1215 r. król Anglii, Jan bez Ziemi, został zmuszony przez własnych poddanych do wydania specjalnego dokumentu nazwanego “Wielką Kartą Swobód”. Zobowiązywał się w nim do konsultowania decyzji w sprawach podatkowych z Wielką Radą, w skład której wchodzili baronowie Królestwa Anglii. Król usiłował obalić postanowienia Karty, lecz spotkał się ze zdecydowanym sprzeciwem społeczeństwa. Także jego syn Henryk III usiłował zrzucić kontrolę baronów. W 1257 r. zwrócił się do niej z żądaniem ustanowienia nowych podatków. Trudna sytuacja ekonomiczna państwa spowodowała odmowę baronów. Ponadto domagali się oni zmiany stylu pracy angielskiego ciała doradczego urzędującego przy królu, które nazywano parlamentem. Wybrana pod naciskiem baronów 24-osobowa komisja opracowała projekt reform, które król musiał przyjąć w 1258 r. w Oksfordzie (tzw. Prowizje Oksfordzkie). Ich ideą było wykorzenienie nadużyć władzy przez poddanie jej kontroli społecznej. Król miał być kontrolowany przez 15-osobową radę i zwoływany trzy razy do roku parlament. Henryk III nie chciał się temu podporządkować, lecz w 1264 r. jego wojska zostały rozbite przez powstańców. Ostatecznie król zgodził się na powołanie drugiej izby w parlamencie składającej się z reprezentantów szeregowego rycerstwa i miast w ilości po dwóch delegatów z każdego miasta i hrabstwa. W odróżnieniu od istniejącej już Izby Lordów, zaczęto ją nazywać Izbą Gmin. Tak narodził się angielski parlamentaryzm.

We Francji król francuski Filip IV Piękny odwołał się do opinii publicznej podczas sporu z papieżem Bonifacym VIII. Już wcześniej królowie Francji uciekali się do opinii stanów uprzywilejowanych, które wchodziły w skład rady królewskiej. Wzrost znaczenia miast spowodował, że także opinia mieszczan musiała być brana pod uwagę. W 1302 r. po raz pierwszy w dziejach zwołał do Paryża zgromadzenie Stanów Generalnych. Znaleźli się tu przedstawiciele trzech stanów: duchowieństwa, szlachty i reszty społeczeństwa, głównie mieszczaństwa. Stany obradowały oddzielnie i każdy z nich miał jeden głos. W 1302 r. Zgromadzenie nie podejmowało żadnej dyskusji, lecz jedynie zaakceptowało antypapieskie posunięcia władcy. Odtąd wykształciła się praktyka zwoływania Stanów Generalnych. Jednak nie sprawowały one władzy, gdyż nie miały określonych uprawnień i terminów zebrań. Ich znaczenie wzrosło podczas wojny stuletniej, gdyż miały one prawo uchwalania podatków. W XV w., gdy podatki nadzwyczajne zaczęto przekształcać w stałe, znaczenie Stanów Generalnych zaczęło spadać. W XVI zwołano je pięć razy, a w XVII w. tylko jeden raz (1614 r.). Następnym razem zwołano je dopiero w 1789 r., co było jedną z przyczyn wybuchu rewolucji we Francji.

Model współrządów panującego i szlachty powstał także w innych krajach, np. w Polsce. W Europie zachodniej zaczął on zanikać, z wyjątkiem Anglii, u schyłku XVI wieku, gdy zaczęły powstawać nowoczesne monarchie absolutne. Natomiast w Polsce przybrał on specyficzną postać tzw. demokracji szlacheckiej. Będzie ona omawiana w dalszej części pracy.

Państwa germańskie

Plemiona germańskie wywodziły się z Półwyspu Skandynawskiego i Jutlandzkiego. Około 1200 p.n.e. zaczęły przesuwać się na południe. Najstarsze wiadomości o nich pochodzą z IV w. p.n.e. Osiedlały się one stopniowo wzdłuż granic państwa rzymskiego, podejmując przy sposobności próby ich przełamania. Powstawanie państw germańskich w Europie zachodniej było konsekwencją omówionej w rozdziale dotyczącym starożytności, wielkiej wędrówki ludów. W jej wyniku w granice Cesarstwa Zachodniorzymskiego wdarły się plemiona germańskie. W V w. stopniowo osiedlały się one na jego terytoriach i tworzyły tam własne organizmy państwowe. Najważniejsze spośród nich przedstawia poniższa tabela:

Nazwa plemienia	Czas powstania państwa	Zajęte terytorium
Anglowie i Sasowie	V w.	Południowa i Zachodnia Brytania
Burgundowie	V w.	Dolina Rodanu
Frankowie	V - VI w.	Północna Galia
Longobardowie	VI/VII w.	Italia
Ostrogoci	V w.	Italia
Wizygoci	IV - V w.	Hiszpania i południowa Galia
Wandalowie	V w.	Północna Afryka

Państwa te były często tworami efemerycznymi i ulegały silniejszym sąsiadom. Z wymienionych wyżej państw przetrwały jedynie królestwa anglosaskie w Brytanii i państwo Franków. Pozostałe zostały wchłonięte przez sąsiadów. Spośród nich najsilniejszym stała się monarchia frankijska, czyli państwo założone przez Franków.

Frankowie to grupa spokrewnionych ze sobą plemion germańskich, które osiedliły się w północnej części Galii w II połowie IV w. (ok. 355 r.). Początkowo byli sprzymierzeńcami rzymskimi i w tym charakterze część z nich służyła w armii rzymskiej. Jednak wraz z upadkiem Cesarstwa Frankowie opanowali także i inne pobliskie ziemie. Król Chlodwig z dynastii Merowingów zjednoczył plemiona frankijskie, pokonał Sjagriusza - ostatniego rzymskiego zarządcę tych ziem i objął je we władanie (486 r.). Pod jego panowaniem podbito Alamanów, Burgundów, Wizygotów. W ten sposób Chlodwig skupił pod swoją władzą całą Galię, poza terenami nad Morzem Śródziemnym. Z jego osobą łączy się też chrystianizacja Franków w 496 r. Dzięki temu zyskał poparcie potężnej instytucji społecznej, jaką był Kościół oraz znalazł metodę nawiązania kontaktu z tzw. ludnością galo-rzymską, czyli dawnymi poddanymi Cesarstwa. Warto zauważyć, że - paradoksalnie - atutem Franków było ich pogaństwo. Inne plemiona germańskie były już chrześcijańskie, ale było to chrześcijaństwo w obrządku ariańskim, uznawanym przez Kościół za heretycki. Monarchia stworzona przez Chlodwiga nosiła cechy państwa patrymonialnego. Król traktował państwo jako swoją własność osobistą (patrimonium) i mógł je dzielić między synów według swego uznania. Dwór królewski składał się z dostojników duchownych i świeckich. Byli to dostojnicy dworscy, którym król zlecał także sprawy państwowe. Najwyższe znaczenie z czasem uzyskał urząd majordoma. Po śmierci Chlodwiga pod rządami władców z dynastii Merowingów jego państwo ulegało ciągłym podziałom. Rządy coraz częściej przechodziły w ręce majordomów. Jeden z nich, Pepin z Heristalu, zjednoczył większość ziem, a jego następca - Karol Młot odparł najazd Arabów na Galię w bitwie pod Poitiers w 732 r. Syn Karola Młota - Pepin Krótki był na tyle silny, by stać się sprzymierzeńcem papiestwa w walce z zagrażającymi Rzymowi Longobardami. W zamian za obronę Pepin Krótki otrzymał od papieża zgodę na swoją koronację. W 754 r. koronacja Pepina rozpoczęła panowanie dynastii Karolingów. Wkrótce nowy król musiał spłacić dług i walczyć w obronie Rzymu. W dwóch wyprawach (754 i 756 r.) pokonał Longobardów. Odebrane im ziemie oraz zajęte wcześniej posiadłości bizantyjskie w Italii (tzw. Egzarchat Rawenny) podarował papieżowi jako zaczątek świeckiego państwa, tzw. Państwa Kościelnego. Następcą Pepina Krótkiego był jego starszy syn Karol Wielki.

Rolnictwo

Podstawowym sposobem uprawy ziemi była we wczesnym średniowieczu gospodarka wypaleniskowa. Lasy porastające wielkie obszary ziemi usuwano poprzez wzniecenie pożaru. Sposób ten prowadził także do użyźnienia gleb dzięki popiołowi z pogorzeliska. Jednak ziemia szybko ulegała wyjałowieniu i trzeba było ją porzucić na kilka, a nawet kilkanaście lat, aby poprzez ugorowanie w sposób naturalny odzyskała żyzność. Ziemię orano przy pomocy drewnianych narzędzi (socha, radło) zaprzęgniętych w woły. Wydajność takiej gospodarki była niewielka. Z jednego wysianego ziarna można było liczyć na zebranie najwyżej trzech. Sprawiało to, że głód często towarzyszył średniowiecznemu społeczeństwu. Oznaką bogactwa było jadanie do syta przez cały rok. W ciągu X i XI w. w rolnictwie zachodnioeuropejskim dokonały się poważne zmiany, polegające na upowszechnieniu się zdobyczy organizacyjnych i technicznych. Było to zastąpienie dotychczasowej gospodarki wypaleniskowej i ugorowej przez dwupolówkę lub trójpolówkę. Ich istotą był podział ziem na kilka części obsiewanych różnymi gatunkami roślin (zboża jare i ozime). Jedna z tych części przez rok nie była uprawiana, czyli ugorowała. W XII w. upowszechniła się tzw. trójpolówka regularna. Polegała ona na przemiennym ugorowaniu poszczególnych części ziemi należącej do wsi. Dzięki temu można było uprawiać te same grunty, bez konieczności wyszukiwania nowych ziem pod zasiewy. Upowszechniło się także zastosowanie żelaza w produkcji narzędzi rolniczych. Pojawił się ciężki pług żelazny ciągnięty przez kilka par wołów. Umożliwiało to głęboką orkę i uzyskiwanie większych plonów. Aby zachęcić chłopów do zakładania nowych wsi na terenach do tej pory nie nadających się do uprawy, panowie - posiadacze tych ziem, ustalali dogodne dla osadników warunki. Życie gospodarcze na zachodzie Europy przeszło dużą przemianę po wyprawach krzyżowych (XII - XIII w.). Na potrzeby wypraw zaczęto hodować więcej bydła, koni i owiec. Wprowadziło to ludność wiejską, produkującą dotychczas na potrzeby własne i właścicieli ziemi, w sferę wymiany towarowej. W XIV wieku nastąpiło zahamowanie rozwoju rolnictwa. Gospodarstwa chłopskie ulegały rozdrobnieniu, co było konsekwencją działów rodzinnych między spadkobierców. Spadała przez to wielkość dochodów uzyskiwanych z poszczególnych gospodarstw. Wyludnienie wsi, głównie w najlepiej dotychczas zaludnionych rejonach Europy, nastąpiło w połowie XIV w. w związku z wielką epidemią dżumy, która w owym czasie nawiedziła nasz kontynent.

RUŚ KIJOWSKA

Ruś

Ziemie Słowian wschodnich były w IX wieku miejscem konfliktu między dwoma rozwijającymi się ośrodkami politycznymi i gospodarczymi - położonym na północy Nowogrodem Wielkim i znajdującym się nad Dnieprem Kijowem. Państwa te były rządzone przez książęta z miejscowych dynastii. Trudną do jednoznacznej oceny rolę przy powstaniu księstwa nowogrodzkiego odegrali Normanowie, których na ziemiach ruskich nazywano mianem Waregów. Według jednego ze źródeł w 862 r. władzę w Nowogrodzie przejął wareski wódz imieniem Ruryk, od którego wywodziła swój ród dynastia panująca później nad państwem ruskim. Po śmierci Ruryka władzę objął jego krewny Oleg, który między innymi opanował Kijów. Podjął również, śladem swych poprzedników, wyprawę przeciwko Bizancjum. Rozkwit państwa przypada na panowanie Włodzimierza Wielkiego i Jarosława Mądrego. Pierwszy z nich w 988 r. przyjął chrześcijaństwo z rąk bizantyjskich. Od tego czasu zaczęła się na Rusi rozwijać kultura chrześcijańska, a stolica państwa - Kijów stała się jednym z ośrodków kulturalnych Europy wschodniej.

Kijów. Założony prawdopodobnie w VI lub VII w. był ośrodkiem państwa feudalnego, którym w IX-XIII w. władała dynastia Rurykowiczów. Ok. 878 Igor wyruszywszy wzdłuż Dniepru dotarł do Kijowa i tu założył stolicę księstwa warego-ruskiego. Kijów, najstarsze miasto ruskie, nazywany jest „matką miast ruskich” i „Jerozolimą Rusi”, albowiem był także pierwszym ośrodkiem Kościoła prawosławnego na Rusi. W 1240 zniszczony przez Mongołów. Od 1362 należał do Litwy, a w latach 1569-1667, po unii lubelskiej, do Polski. Później zajęty przez Rosję.

Włodzimierz Wielki (956-1015), wielki książę kijowski (978-1015). Przyjął chrześcijaństwo, poślubił Annę, siostrę cesarza bizantyńskiego Bazylego II. Zaprosił misjonarzy greckich, początkując rozwój ruskiej gałęzi Kościoła prawosławnego. Kanonizowany w XIII w., został patronem Rusi.

RUŚ KIJOWSKA, państwo w Europie Wsch., utworzone w IX w. w wyniku zjednoczenia plemion wschodniosłow. wokół Kijowa (stol.) i Nowogrodu Wielkiego; inne gł. m.: Czernihów, Perejasław, Smoleńsk, Psków, Połock. Podstawą ustroju społ. Rusi Kijowskiej była feud. własność ziemi, trwał proces uzależniania wolnej ludności wiejskiej ( smard ); książęta rządzili przy poparciu możnych i związanej z osobą władcy drużyny ; w miastach pewną rolę odgrywały wiecze ( wiec ); wraz z przyjęciem na przeł. 988 i 989 chrztu z Bizancjum przez ks. Włodzimierza Wielkiego i uznaniem chrześcijaństwa za religię państw. odrębne miejsce zajęło duchowieństwo, dominujące w życiu umysłowym i kult., a od 2. poł. XI w. również w sferze politycznej. Wyprawy zbrojne pierwszych książąt kijowskich aż do bram Konstantynopola (862, 907, 944, 1043) zapewniły kupcom rus. korzystne warunki w handlu bizant.; ks. Światosław rozbił 965 państwo Chazarów , ugruntował panowanie rus. nad M. Czarnym, opanował też znaczną część Bułgarii; Włodzimierz Wielki rozszerzył wpływy na wsch., walczył pomyślnie z Bułgarią Wołżańsko-Kamską, na zach. zaś sięgnął po Przemyśl i Czerwień (981). Na lata panowania Jarosława Mądrego przypadł intensywny rozwój kultury chrześc. (piśmiennictwo w języku staro-cerkiewno-słow., architektura murowana np. słynny sobór Sofijski w Kijowie). Jarosław Mądry podzielił państwo między synów, z zachowaniem władzy zwierzchniej najstarszego z nich — seniora Izasława; walki między książętami nadwątliły rodowy system sprawowania władzy i chociaż decyzje Włodzimierza Monomacha (sprowadzonego do Kijowa przez bojarów) obowiązywały władców dzielnicowych, a jego synowi Mścisławowi udało się jeszcze utrzymać względną zwierzchność Kijowa nad dzielnicami Rusi, to po zgonie Mścisława poszczególne księstwa prowadziły własną, samodzielną politykę; na pierwsze miejsce wysunęła się na pd. Ruś Halicko-Wołyńska, na pn. Ruś Włodzimiersko-Suzdalska. Stołeczną rolę utracił Kijów po zniszczeniu go 1169 przez wojska księcia włodzimiersko-suzdalskiego Andrzeja Bogolubskiego, a znaczenie gosp. i kult. po zburzeniu go 1240 przez Mongołów. Na ziemiach Rusi Kijowskiej rozwinęły się zaczątki narodowości i kultury staroruskiej, do której nawiązywały rozwijające się na tych terytoriach narody ros., ukr. i białoruski.

WŁODZIMIERZ WIELKI, święty (ok. 958-1015), książę ruski, budowniczy potęgi Rusi Kijowskiej, rządził w Kijowie od ok. 980; kanonizowany w XII w.; jego wyprawy na Grody Czerwieńskie i Naddniestrze oraz przeciw Jaćwingom, Wiatyczom i Bułgarom nadwołżańskim przyczyniły się do wytyczenia zach. i wsch. granic państwa; 988 wprowadził z Bizancjum chrześcijaństwo jako religię państw.; poślubił Annę, siostrę cesarza bizant. Bazylego II Bułgarobójcy; jego imię w kalendarzu kościelnym występuje od XIV w.

JAROSŁAW MĄDRY (978-1054), książę kijowski od 1019, syn Włodzimierza Wielkiego; 1036 rozgromił Pieczyngów; wyprawy wojenne kierował przeciwko Bizancjum, Połockowi, Litwie, fiń. plemionom Estów i Jaćwingów; Polsce odebrał utracone przez Ruś 1018 Grody Czerwieńskie, 1047 pomógł Kazimierzowi I Odnowicielowi stłumić bunt Miecława na Mazowszu; rozbudował Kijów na wzór Konstantynopola (ufundował m.in. archikatedrę Mądrości Bożej); spowinowacony z kilkoma eur. domami panującymi; bezwzględny, ale i gotowy do ustępstw, wytrawny polityk, skupił w swym ręku całą władzę na Rusi i walnie przyczynił się do chrystianizacji kraju.

IZASŁAW, Iziasław (1024-78), książę kijowski 1054-68 i od 1077, syn Jarosława Mądrego; ożeniony z Gertrudą, siostrą Kazimierza I Odnowiciela; wypędzony z Kijowa, odzyskiwał tron przy poparciu pol. 1069 i 1077; uczestniczył w kodyfikacji Prawdy Ruskiej i uroczystościach kanonizacyjnych stryjów Borysa i Gleba.

Spór papiestwa z cesarstwem

Na przełomie tysiącleci Kościół na Zachodzie przeżywał kryzys wewnętrzny. Jego przyczyn należy doszukiwać się w procesie uzależnienia od władzy świeckiej. Ponieważ do godności duchowych przywiązane były majątki ziemskie, władcy ingerowali w kwestie obsady stanowisk kościelnych. Biskup lub opat musieli składać przysięgę lenną na wierność swemu seniorowi, który dawał im pierścień i pastorał będące oznakami godności. Nazywano to inwestyturą. Powszechne stało się kupowanie godności duchownych (tzw. symonia). Zerwanie z zasadą celibatu, nazywane nikolaizmem, doprowadziło do dziedziczenia dostojeństw. Stały się one obiektem rywalizacji, a także narzędziem w ręku władców służącym do wynagradzania oddanych im ludzi. Prowadziło to do obsadzania godności przez ludzi nieprzygotowanych, przypadkowych, a w konsekwencji do upadku moralnego duchowieństwa. Ten stan budził sprzeciw w Kościele oraz wywoływał chęć zmian. Współgrało to z widocznym ożywieniem uczuć religijnych w Europie. Sprzyjały mu z całą pewnością nastroje milenijne, czyli związane z zakończeniem tysiąclecia od narodzin Chrystusa.

Najwcześniej myśl reformy podjęto w założonym w 910 r. klasztorze benedyktyńskim w Cluny we Francji. Po skutecznym zreformowaniu życia klasztornego wyszła stamtąd idea naprawienia całego Kościoła. Była ona wspierana przez władców Cesarstwa, którym zależało na wzmocnieniu autorytetu duchowieństwa. Z drugiej strony, nie chcieli oni tracić wpływu na obsadę najwyższych stanowisk kościelnych, gdyż sprawujący je ludzie byli jednocześnie wysokimi urzędnikami państwowymi. Tymczasem jednak reformatorzy, oprócz walki z symonią i nikolaizmem, pragnęli uniezależnić Kościół od władzy świeckiej. Pierwszym ku temu krokiem było wprowadzenie przez Mikołaja II w 1059 r. nowego regulaminu wyboru papieża. Odtąd nie “lud rzymski” (w praktyce feudałowie i cesarz), lecz zamknięte grono kardynałów miało decydować o tym, kto będzie następcą św. Piotra. Jednocześnie wykorzystując przejściowe osłabienie Cesarstwa, papieże nawiązywali kontakty z władcami innych państw (np. Sycylia, Francja), aby wzmocnić swoją pozycję. Nasilenie akcji reformatorskiej Kościoła przypadło na czas pontyfikatu Grzegorza VII. Wydał on surowe nakazy tępienia symonii, przestrzegania celibatu, a co najważniejsze, pod groźbą klątwy, zabronił przyjmowania inwestytury z rąk świeckich. Odtąd biskupów i opatów miały wybierać kolegia, zwane kapitułami, a wybór miał zatwierdzać papież. Program Grzegorza VII sformułowany został w notatce zatytułowanej “Dictatus papae”. Jej roboczy, nieoficjalny charakter sprawił, że zostały w niej w drastyczny sposób wyrażone postulaty papieskie. Był to w istocie program pełnego zwierzchnictwa papieża nad władzą świecką (tzw. papocezaryzm).

Po wymarciu dynastii saskiej (1024 r.) powołano na tron niemiecki księcia Konrada II. Umocnił on władzę cesarza w Niemczech i we Włoszech, doprowadził też do uznania zwierzchnictwa niemieckiego przez Czechy i Węgry. Jego syn Henryk III również wzmocnił władzę cesarską. Za jego panowania prestiż Cesarstwa wyraźnie uległ zwiększeniu. Po przedwczesnym zgonie władza przeszła w ręce jego kilkuletniego syna, Henryka IV. Słabe rządy regencyjne spowodowały wzrost tendencji odśrodkowych w państwie. Gdy w 1065 r. Henryk IV objął osobiste rządy musiał pokonać bunty wewnętrzne. Nie miał więc możliwości, by zająć się sytuacją w Rzymie. Jednak wraz z umacnianiem się pozycji cesarza rosła też jego przewaga nad duchowieństwem. Cesarz Henryk IV, który ziemie duchowieństwa uważał za swoje lenno, reformy przeprowadzane przez Grzegorza VII uważał za zagrożenie przynależnej mu władzy. Na synodzie w Wormacji w 1076 r., zakwestionował ich legalność, przypuszczając, że papież ulegnie przed jego siłą. Grzegorz nie tylko nie przestraszył się, ale rzucił klątwę na Henryka i zwolnił jego poddanych z przysięgi wierności. To pociągnięcie wywołało wystąpienie opozycji antycesarskiej w Niemczech. Zbuntowani książęta zagrozili, że pozbawią tronu cesarza. Henryk IV udał się więc w 1077 roku do Canossy w Toskanii. Stanął pod murami zamku w stroju pokutnym i boso, błagając przez kilka dni papieża o przebaczenie. Był to moment największego zwycięstwa papiestwa nad cesarstwem. Pokuta cesarza sprawiła wstrząsające wrażenie na otoczeniu papieża, które wymusiło zdjęcie klątwy. Henryk IV powrócił do Niemiec i bezlitośnie rozprawił się z opozycją. Następnie przybył do Włoch i podjął walkę z Grzegorzem VII. Ponownie rzucona klątwa nie zrobiła już większego wrażenia. Henryk IV wkroczył z wojskiem do Rzymu, przyjął tu koronę cesarską z rąk nowego papieża, a Grzegorz VII zmarł na wygnaniu. Jednak walka nie skończyła się wraz z jego śmiercią. Trwała dalej, a szala zwycięstwa przechylała się raz na stronę cesarstwa, raz papiestwa. Ostatecznie zawarty został kompromis (tzw. konkordat). Na synodzie w Wormacji w 1122 r. cesarz Henryk V i papież Kalikst II ustalili, że wyboru biskupów i opatów będzie dokonywała kapituła, a papież będzie ten wybór zatwierdzał. Dopiero tak powołanemu dostojnikowi cesarz mógł nadać beneficja, czyli lenno i odebrać przysięgę na wierność. Znakiem inwestytury kościelnej był pierścień, a znakiem nadania ziemi przez cesarza (władcę świeckiego) - pastorał.

Konflikt między papiestwem a cesarstwem odżył ponownie w początkach XIII w. i związany jest z rywalizacją między cesarzami z dynastii Hohenstaufów, Henrykiem VI i Fryderykiem II, a papieżami Innocentym III, Grzegorzem IX i Innocentym IV. Szczególnym wyrazicielem koncepcji zwierzchnictwa Stolicy Apostolskiej nad Cesarstwem oraz innymi państwami był Innocenty III. Sformułował on program rekuperacji, czyli odzyskania wszystkich uprawnień papiestwa utraconych na skutek przewagi Cesarstwa. Wykorzystując koniunkturę dążył do narzucenia zwierzchnictwa całej Italii. Głosił, że nie jest namiestnikiem św. Piotra, lecz zastępcą Chrystusa na ziemi i z tego tytułu należy mu się zwierzchnictwo nad światem. Udało mu się odnieść poważne sukcesy w stosunkach z innymi państwami. Portugalia zobowiązała się do płacenia rocznej daniny na rzecz papiestwa, królestwa Aragonii i Anglii uznały się za lenna papieskie, a władcy Serbii i Bułgarii przyjęli korony królewskie z Rzymu. Poprzez duchowieństwo lokalne Innocenty III wywierał duży wpływ na życie innych państw. Klęski jego następców w wojnach z cesarzem Fryderykiem II osłabiły pozycję papiestwa w Italii. Widoczne było przeżywanie się idei uniwersalizmu papieskiego. Jako ostatni głosił je Bonifacy VIII na przełomie XIII i XIV w. Rosnące w potęgę państwa akcentowały swoją suwerenność i nie chciały uznać nie tylko zwierzchnictwa cesarza, ale również papieża. Jednak papieże nadal posiadali wielki wpływ na życie świata chrześcijańskiego.

Wyprawy krzyżowe

Pojęcie “wyprawy krzyżowe” (krucjaty) oznacza wojny z muzułmanami i poganami prowadzone w średniowieczu w imię obrony wiary lub jej miejsc świętych. Zwykle rozumie się pod tym pojęciem wyprawy do Ziemi Świętej, tymczasem były to także wojny z heretykami (np. z albigensami, husytami), także ze Słowianami połabskimi, Prusami, Litwinami oraz Arabami na Półwyspie Pirenejskim. Ostatnie z wymienionych nazywane są również mianem rekonkwisty.

Wojny na Półwyspie Pirenejskim prowadzone były od VIII w., to jest od czasu najazdu Arabów na Królestwo Wizygotów. Nie udało im się zdobyć całego Półwyspu. W jego północnej części przetrwały niewielkie państwa chrześcijańskie: królestwa Asturii i Nawarry oraz hrabstwo Barcelony. Na ziemiach dotychczasowego królestwa Wizygotów powstało potężne państwo - kalifat Kordoby. Pod rządami Maurów, jak zwano Arabów, tereny te rozkwitły gospodarczo. W miarę wypierania Maurów powstawały nowe państwa chrześcijańskie: Kastylia, Portugalia i Aragonia. W 1212 r. w bitwie pod Las Navas de Tolosa Maurowie zostali pokonani, a ich państwo zmniejszyło się do niewielkiego emiratu Grenady. Rekonkwista przyczyniła się do poczucia jedności i solidarności społeczeństwa chrześcijańskiego. Walka z niewiernymi rozbudziła uczucia religijne i fanatyczne wręcz przywiązanie do Kościoła. Ostatecznie w 1492 r. wojska chrześcijańskie zdobyły Grenadę i panowanie Maurów na Półwyspie Pirenejskim upadło. Przyczyniło się to do zjednoczenia państw Półwyspu w jedno Królestwo Hiszpanii. Proces ich jednoczenia się trwał długo, a wzmocniony został przez podbój emiratu Grenady i przyłączenie w 1512 r. Nawarry. Natomiast Portugalia, mimo bliskich związków z Hiszpanią, zachowała odrębność pod rządami własnej dynastii.

Do wypraw wojennych (krzyżowych) przeciw niewiernym wezwał świat chrześcijański papież Aleksander II w połowie XI w. Miały one wspierać państwa chrześcijańskie z Półwyspu Pirenejskiego w ich walce z muzułmanami. Do idei tej powrócił papież Urban II, który na synodzie w Clermont (Francja) w 1095 r. wezwał do wyprawy w celu wspomożenia chrześcijan żyjących na Wschodzie i wyzwolenia Ziemi Świętej. Papież, walczący z cesarzem Henrykiem IV o pełną niezależność od władzy świeckiej, wykorzystał moment, by ugruntować swą pozycję. Poparcie społeczne dla idei wielkiej wyprawy przeszło najśmielsze oczekiwania. Jednocześnie widać, że obok motywów religijnych wyprawa ta (oraz następne) miały także wiele innych powodów, m.in. walkę o nowe ziemie, chęć zdobycia łupów, ucieczkę przed przeludnieniem i głodem. Wieści krążące po Europie o prześladowaniach chrześcijan wywoływały chęć działania i podsycały nienawiść. Cesarstwo Bizantyjskie, zagrożone przez Turków Seldżuków, poprosiło Zachód o pomoc.

W 1096 r. doszło do I wyprawy krzyżowej. Do udziału zgłaszali się nie tylko rycerze, ale także i chłopi, dla których wyprawa była nadzieją na poprawę losu. Tłumy chłopstwa, agitowane przez pustelnika, Piotra z Amiens, słabo wyekwipowane i uzbrojone ruszyły w kierunku Konstantynopola. Niezdyscyplinowane i wygłodzone oddziały rabowały po drodze okoliczną ludność oraz mordowały Żydów. Ci, którzy dotarli do Konstantynopola zostali przeprawieni przez Bizantyjczyków do Azji Mniejszej, gdzie wybili ich Turcy. Był to koniec ludowej części I krucjaty. Oddziały rycerskie były gotowe do drogi w 1096 r. Krzyżowcy poruszali się głównie lądem i w końcu dotarli do Konstantynopola. Wyprawą dowodzili wielcy feudałowie, m.in. Rajmund, hrabia Tuluzy, Gotfryd i Baldwin de Bouillon. Cesarz Bizancjum skłonił krzyżowców do złożenia przysięgi, że zdobyte na Turkach tereny będą mu zwrócone, jednak zobowiązania tego nie dotrzymano. Po przejściu Anatolii wojska chrześcijańskie zdobyły szeroki pas wybrzeża Syrii i Palestyny. Siły wojsk wyczerpywał trudny dla Europejczyków klimat i ciężkie walki z niewiernymi. Dopiero w 1099 r. rycerze stanęli pod Jerozolimą. Było ich już tylko 20 tysięcy. Po miesięcznym oblężeniu miasto zostało zdobyte, a krzyżowcy dokonali rzezi ludności cywilnej. Po zdobyciu Jerozolimy krzyżowcy nie oddali tych ziem Bizancjum, lecz utworzyli własne państwo - Królestwo Jerozolimskie.

Z obszarów zdobytych na muzułmanach, obejmujących część Syrii, skrawek Mezopotamii oraz Palestynę krzyżowcy utworzyli swoje państwo. W jego skład, obok samego Królestwa Jerozolimskiego, wchodziło także księstwo Antiochii, hrabstwo Edessy i hrabstwo Trypolisu. Pierwszym władcą tego państwa był Gotfryd de Bouillon. Nie koronował się on na króla, lecz używał tytułu Obrońca Grobu Świętego. Panujący po nim jego brat Baldwin, nie miał już skrupułów i przyjął tytuł królewski. On też rozszerzył i umocnił państwo. Było ono zorganizowane według wzorów przyniesionych z Europy Zachodniej. Wielką rolę odgrywały w państwie zakony rycerskie: templariusze, joannici i Krzyżacy. One też zajęły się ochroną nowo przybywających do Ziemi Świętej pielgrzymów. Królestwo od samego początku borykało się z naporem sąsiednich państw muzułmańskich. W 1144 r. upadła Edessa. Znakomity wódz i organizator potężnego państwa muzułmańskiego, Saladyn, w 1187 r. zdobył Jerozolimę. W rękach krzyżowców pozostał tylko Tyr, Trypolis i Antiochia. Utrata Jerozolimy wywarła ogromne wrażenie w Europie i była przyczyną zorganizowania kolejnych wypraw krzyżowych. Jednak nie poprawiły one znacząco położenia Królestwa Jerozolimskiego, a ich przebieg i towarzyszące im wydarzenia wskazywały, że idea krucjat zaczęła tracić poparcie w Europie. Ostateczny upadek Królestwa nastąpił w 1291 r. po zdobyciu przez muzułmanów ostatniej twierdzy łacińskiej, Akki.

Wyprawy krzyżowe

Daty	Najważniejsze wydarzenia
1096 - 1099	I wyprawa: wyprawa chłopsko-rycerska zakończona zdobyciem Jerozolimy i założeniem Królestwa Jerozolimskiego
1147 - 1149	II wyprawa: zorganizowana przez Bernarda z Clairvaux, konflikty między jej przywódcami, monarchami europejskimi spowodowały jej klęskę
1189 - 1192	III wyprawa: pod kierownictwem cesarza Fryderyka I i innych monarchów, nie udało się odzyskać utraconej Jerozolimy, ale zajęto Cypr, cesarz zginął podczas wyprawy
1202 - 1204	IV wyprawa: z namowy doży weneckiego krzyżowcy zdobyli Konstantynopol i założyli krótkotrwałe Cesarstwo Łacińskie
1212	Wyprawa dziecięca: na fali nastrojów mistycznych kilkanaście tysięcy dzieci miało zamiar wyruszyć dla odzyskania Jerozolimy, większość zginęła, reszta została sprzedana w niewolę
1217 - 1221	V wyprawa: dowodzona przez króla węgierskiego Andrzeja i księcia austriackiego Leopolda, skierowana do Egiptu, po początkowych sukcesach poniosła klęskę
1228 - 1229	VI wyprawa: bezkrwawa wyprawa cesarza Fryderyka II, dzięki układom z sułtanem Egiptu odzyskał część utraconych ziem Królestwa Jerozolimskiego
1248 - 1254	VII wyprawa: zorganizowana przez króla Francji Ludwika IX Świętego do Egiptu, zakończona klęską
1270	VIII wyprawa: również podjęta przez Ludwika IX Świętego, skierowana do Tunisu, zakończona klęską

Wyprawy krzyżowe były ważnym zjawiskiem w dziejach Europy. Od XI do XIII w. Europejczycy walczyli w odległych krainach o obronę wiary chrześcijańskiej. Skutki wypraw były różnorodne. Należy do nich wzrost znaczenia papiestwa. Papież był formalnie najwyższym zwierzchnikiem Królestwa Jerozolimskiego. Jego istnienie dodawało blasku pontyfikatowi. Ponadto Kościół sprawujący opiekę nad rodzinami i majątkami krzyżowców pozostawionymi w Europie wielce na tym skorzystał. Do instytucji kościelnych należały również potężne zakony rycerskie (wzmianka na ich temat poniżej). Na krucjatach bardzo skorzystały miasta włoskie, które zmonopolizowały komunikację morską z Królestwem Jerozolimskim oraz opanowały tzw. handel lewantyński, czyli z arabskim Wschodem. Temu właśnie miasta włoskie zawdzięczały swoją potęgę. Także rycerstwo europejskie zyskało na wyprawach. Łupy wojenne i prestiż obrońców wiary dodały im splendoru. Miały jednak wyprawy swoje ciemne strony. Była to śmierć wielu tysięcy ludzi oraz pogłębienie wrogości między chrześcijanami a muzułmanami. Nasiliły się również postawy antysemickie. Wielkim dramatem było zniszczenie Cesarstwa Bizantyjskiego przez uczestników IV wyprawy. Efemeryczne Cesarstwo Łacińskie nie utrzymało się. Bizantyjczycy odbudowali co prawda swoje państwo, ale było ono ledwie cieniem dawnej chwały.

Specyficznym efektem wypraw krzyżowych było powstanie zgromadzeń mnichów-rycerzy walczących z muzułmanami. Do najbardziej znanych należały zakony templariuszy, joannitów i Krzyżaków. Powstały one głównie w Ziemi Świętej dla ochrony pielgrzymów i miejsc świętych dla chrześcijaństwa. Należący doń mnisi składali, oprócz trzech ślubów zakonnych (czystości, ubóstwa i posłuszeństwa), ślub czwarty - walki z niewiernymi. Wywodzili się oni głównie ze stanu rycerskiego. Dla wielu z nich była to okazja zrobienia kariery. Na czele zakonu stał wybierany dożywotnio wielki mistrz oraz kapituła, którą tworzyli najwyżsi dostojnicy zakonni. Członków obowiązywała surowa reguła i bezwzględne posłuszeństwo w stosunku do przełożonych. Zakony podlegały bezpośrednio papieżowi i były niezależne od władz miejscowych, świeckich oraz kościelnych. Po upadku Królestwa Jerozolimskiego przeniosły się do Europy, gdzie odgrywały ważną rolę. Dzięki rozległym dobrom ziemskim pochodzącym z nadań i zyskom z handlu, zakony doszły do wielkich bogactw i znaczenia politycznego, tworząc nawet własne państwa.

---