Wypracowania W Postaci Ściąg (Word 6.0), �ci�gi

Analiza wiersza Tadeusza R�ewicza pt. „Ocalony”.

"Mam dwadziecia cztery lata ocalaem prowadzony na rze".

Wiersz „Ocalony” Tadeusza R�ewicza jest analiz stanu umysu ludzkiego, umysu dowiadczonego, dotknitego zdarzeniami II wojny wiatowej. Wydaje si, e adna z dotychczasowych wojen nie wyrzdzia takich szk�d w ludzkiej psychice, moralnoci, kulturze. Trzeba przy tym powiedzie, e w przeciwiestwie do poprzednich, takie jej postrzeganie, jako czego niszczcego czowieka w wymiarze uniwersalnym, byo i jest powszechne.

Podmiot liryczny wiersza, przedstawiajc si, m�wi: „Mam dwadziecia cztery lata / ocalaem”. Taka jest jego tosamo, bdca jednoczenie tosamoci zbiorow caego pokolenia. Naley on do pokolenia ludzi, kt�rzy nie dowiadczajc ycia pod zaborami, urodzili si w niepodlegej Polsce. Cae swoje modziecze ycie przeyli w pokoju i stabilizacji. Ludzi, kt�rych pierwszym dowiadczeniem dorosego ycia bya nie mio, lecz wojna. Pokolenia pozbawionego czci modoci, rzuconego od razu w doroso. Cech wyr�niajc podmiot liryczny z jego pokolenia jest to, e ocala, zachowa swoje ycie. Wbrew pozorom to istotny fakt, gdy tylu innych zgino.

Ostatni wers pierwszej zwrotki: na rze prowadzony wskazuje na przewiadczenie podmiotu, e owo ocalenie nie jest jego zasug, wynika ono tylko z tego, e skoczya si zawierucha wojenna. Przez uycie sowa rze sprowadza on wasne ycie do roli byda prowadzonego na rze, kt�re tylko dziki przypadkowi zostaje ocalone przed mierci. Czowiek nie ma adnego wpywu na sw�j los, musi si mu podporzdkowa, a moe zostanie ocalony. Sowa: kim jest, dziki czemu yje, s dla podmiotu tak wane, e robi z nich klamr spinajc cay utw�r. Moe to znaczy, e jest to dominujce, jedyne dowiadczenie z caego ycia, kt�rego podmiot moe by pewien. Dalsze wersy wiersza wskazuj jednak, e od dowiadcze wojny nikt nie jest „ocalony”. Opr�cz ciaa dotyka ono take, a moe przede wszystkim, umysu i duszy. Podmiot liryczny tego dowiadczy, dlatego m�wi: widziaem, jest wiadkiem upadku kultury, etyki, religii. Dlatego jego stwierdzenia To s nazwy puste i jednoznaczne czy Pojcia s tylko wyrazami nabieraj znamion prawdy. Dalsza cz udowadnia to poprzez pary paralelnych zwrotek bdcych odpowiednio tez i jej dowodem. Zwrotki II i IV s stwierdzeniem upadku kultury i cywilizacji. Podmiot na zasadzie oksymoronicznych zestawie buduje kolejne wersy obu tych zwrotek. Czowiek i zwierz, mio i nienawi, wr�g i przyjaciel, ciemno i wiato stay si dla niego nazwami pustymi i jednoznacznymi. Jednoznacznymi, czyli znaczcymi to samo. Cnota i wystpek, prawda i kamstwo, pikno i brzydota, mstwo i tch�rzostwo - te pojcia to tylko wyrazy. Wyrazy, czyli co, co nie ma treci. Nastpne zwrotki, czyli III i V s dowodami prawdziwoci poprzednich. Czowiek to zwierz, gdy zabija si go jak zwierz i tak samo przewozi porbane w bydlcych furgonach. Cnota jest r�wnowana wystpkowi, jedna osoba moe by jednakowo cnotliwa i wystpna.

Wojna ujawnia bezmiar za tkwicego w wiecie. Dowiadczajc jej, podmiot liryczny zagubi wartoci, kt�rymi uprzednio si kierowa, std proba o nowe Genesis, o nowe stworzenie wiata - niech oddzieli wiato od ciemnoci - to bezapelacyjnie proba do Boga o wskazanie drogi ycia. Taki sens mona nada wersom sz�stej zwrotki Szukam nauczyciela i mistrza, tak wanie -„nauczycielu”, „mistrzu z Nazaretu” - zwracali si ydzi do Jezusa Chrystusa. Niech przywr�ci mi wzrok i mow - moe by to nawizanie do cud�w, kt�rych On dokonywa. Sowa Niech jeszcze raz nazwie rzeczy i pojcia w kontekcie dw�ch poprzednich wers�w nabieraj innego znaczenia. Niech... nazwie odnosi si do podmiotu poprzednich wers�w, czyli Chrystusa. Biblijne nadanie nazwy to wzicie w posiadanie. Dlatego sowa te mog by prob o powr�t Boga na ziemi - paruzj, na to wskazywaby ostatni wers, kt�ry jest prob o powt�rne genesis, lub te powr�t Boga w postaci wartoci zatraconych przez czowieka na przestrzeni dziej�w.

Wymowa tego wiersza jest pesymistyczna. Jego tytu Ocalony wydaje si by drwin. Ocalony? do czego. Wszak wiat ju nie istnieje. Upady wszystkie jego atrybuty - jzyk, kt�ry przesta ju cokolwiek oznacza, pozostaje martw liter, gdy wartoci, kt�re opisywa, dawno ju przestay istnie; cywilizacja, kt�ra udowodnia swoj bezradno wobec przemocy. Czowiek skazany jest na egzystencj bez wartoci, praktycznie bez sensu, bez celu. Dlatego jedyn zmian jego sytuacji moe by ponowne genesis. Dowiadczenie podmiotu lirycznego nawizuje do Opowiada T. Borowskiego, Medalion�w Z. Nakowskiej czy Kartoteki T. R�ewicza. Opowiadania s obrazem wiadomoci ludzkiej w wiecie bez Boga, wiecie krematori�w, piec�w i godu. Czowiek jest tu przedstawiony jako zdrajca kultury. W takim wiecie nie ma miejsca na heroizm, wartoci s relatywizowane, zabijane przez materi. O tej rzeczywistoci bdzie m�wi podmiot Ocalonego, m�wic: czowiek i zwierz, pikno i brzydota s tosame. Takie jest te przesanie Medalion�w Z. Nakowskiej.

W Kartotece T. R�ewicza bohaterem jest cae pokolenie, pokolenie dowiadczone wojn, kt�rego uosobieniem jest bohater utworu. Poszukuje on swojej tosamoci i zagubionych wartoci, ma przekonanie o sztucznoci, nienaturalnoci swojego bytu. Szanuje wujka, bo czuje, e to jedyny stay, niezmienny punkt w wiecie. Nie moe zapanowa nad swoj przeszoci, nie moe jej uporzdkowa, nie moe zapanowa nad swoimi dowiadczeniami. W jego stanie obecnym objawia si stan historii. Dowiadczenia wojny i klaskania, czyli zniewolenia komunizmem sprawiaj, e bohater nie moe zapanowa nad swoim yciem. Posiada wanie tak wybrakowan kartotek. Jego dowiadczenie, tosame z dowiadczeniem podmiotu lirycznego Ocalonego, domaga si powt�rnego genesis. Zdaje si to by jedyny spos�b na ycie.

Artysta jako bohater dziea literackiego XX wieku (dylematy sztuki).

Nowa epoka, jak byo XX-lecie midzywojenne, przyniosa inne spojrzenie na literatur i na rol tw�rcy. Dlatego artyci staj si czsto bohaterami dzie literackich zar�wno w poezji, jak i w prozie.

Jednym z pierwszych poet�w, u kt�rego odnajdujemy motyw artysty i dylematy sztuki, jest Leopold Staff. W wierszu Ars poetica z tomiku Barwa miodu poeta formuuje sw�j program poetycki. Pragnie on, jako artysta, odda nieuchwytne nastroje chwili, kt�ra przemija. Bliski jest postawie epikurejskiej, kt�r wyrazi rzymski poeta Horacy, zalecajc korzysta z urok�w ycia. Mona r�wnie doszuka si w tym programie echa tendencji symbolist�w, starajcych si wyrazi w poezji to, co niewyraalne. Ale Staff jednoczenie podkrela, e pragnie, aby jego wiersz by jasny jak spojrzenie w oczy i prosty jak podanie rki. Gosi wic program klasyka i humanisty, pragnie by zrozumianym przez kadego wraliwego czytelnika.

Poet z grupy Skamander, kt�ry nawizywa w pewien spos�b do tematyki i programu Staffa, by Julian Tuwim. Zachowujc w zasadzie tradycyjny styl poetycki, szokuje ekspresja jego wypowiedzi, wyraane uczucia zachwytu, entuzjazmu dla ycia i wiata, zwaszcza w swoich pierwszych tomikach. W wierszu Do krytyk�w bohaterem utworu jest sam autor, kt�ry drwi z komentator�w jego poezji. Jest szczliwy, zachwyca go jazda na przedniej platformie tramwaju i takie wanie stany ma zamiar opisywa w swojej tw�rczoci. Poeta pragnie wic ukazywa w poezji sprawy prozaiczne i banalne, wyraa uczucia bdce udziaem zwykych ludzi, a nie tylko wyjtkowych jednostek. Chcia opiewa ludzi, a nie tylko wyjtkowe jednostki. Chcia opiewa gromad, nie chcia si z tego tumu wyr�nia. Pisze o tym wyranie w programowym wierszu Poezja z tomiku Czyhanie na Boga. Bohaterem tego wiersza jest artysta, sam poeta, kt�rego rezygnacja z nadrzdnej pozycji tw�rcy przejawia si r�wnie w nowym uksztatowaniu jzyka poetyckiego. W wierszu Proba o piosenk bohaterem utworu jest r�wnie poeta, tw�rca, kt�ry pr�buje okreli zadania wasnej poezji. W utworze tym do gosu dochodzi pasja spoeczna, nieodczna cecha tw�rczoci J. Tuwima.

W wierszu Sitowie bohaterem lirycznym jest r�wnie sam poeta, a wic tw�rca. Akt tworzenia ukazany jest tutaj jako cika praca, polegajca na odpowiednim dobieraniu s�w. Wiersz Do lasu naley, podobnie jak gona oda Horacego Exegi monumentum, do tego samego typu utwor�w, noszcych znamiona testamentu artystycznego. Bohaterem jest zn�w sam poeta, kt�ry zastanawia si nad sensem ycia i roli wasnej tw�rczoci. Z dystansem odnosi si tu Tuwim do wasnej sawy pomiertnej, mao pocieszajcej wobec faktu przemijania.

Drugim Skamandryt, kt�ry siebie - poet uczyni bohaterem swoich wierszy, by Jarosaw Iwaszkiewicz. W utworze Szczcie z tomiku Oktostychy cay wiat traktuje jako obiekt wasnej sztuki. Szczciem jest dla poety smakowanie chwili i patrzenie na wiat okiem artysty. W wierszu wyraa subtelne doznania artysty, rozmiowanego w sztuce i poprzez ni ogldajcego wiat.

Poet nalecym do grupy awangardy by Julian Przybo, mistrz metafory i skr�tu mylowego. W wierszu Lipiec opisuje, jak po skoczonej nauce uczniowie rozjedaj si na wakacje i egnaj profesora-poet. Bohaterem utworu jest wic poeta, rozmiowany w naturze i tw�rczoci Jana z Czarnolasu. Przeycia swojego bohatera wyraa w spos�b jak najbardziej typowy dla poety awangardowego.

Proza XX-lecia midzywojennego take obfituje w portrety artyst�w i zajmuje si dylematami �wczesnej sztuki. Ojciec narratora Sklep�w cynamonowych Bruno Schulza to nie tylko kupiec z Drohobycza, ale i artysta, wystpujcy w Traktacie o manekinach, powanie zainteresowany sprawami poezji. Jest on wystpnym eksperymentatorem, sobowt�rem samego autora. W Traktacie o manekinach zawarta jest koncepcja tw�rczoci artystycznej w rozumieniu samego Schulza. Wypowiada si on tam na temat boskiej i ludzkiej tw�rczoci. Czowiek nie jest w stanie powt�rzy Boego planu stworzenia, ale jest tw�rcz indywidualnoci, moe powoywa nowe ksztaty materii i nadawa im znaczenie. Wypowiada si r�wnie na temat formy, kt�ra wysuna si na plan pierwszy od czasu, gdy sztuka przestaa wiernie odtwarza rzeczywisto. Pojmuje swoj prac jako przeciwiestwo realizmu i przeciwstawia mu tw�rcz fantastyk.

W utworze pt. Ferdydurke Witolda Gombrowicza g�wny bohater utworu, 30-letni J�zio, to r�wnie artysta. Autor staje si 15-letnim chopcem, za prof. Pimko, stary belfer, dy do upupienia go. W szkole zostaje uksztatowany jako ucze i skierowany przez profesora do pastwa Modziak�w, uwaajcych si za nowoczesn rodzin. J�zio, wyczuwszy fasz i poz, wymyla prowokacj, dziki kt�rej Modziakowie zrzucaj mask nowoczesnoci i okazuj si rodzin wyznajc starowieckie zasady. Nastpnie wraz z koleg Mitusem wdruje na wie do ziemiaskiego, tradycyjnego dworku pp. Hurleckich. Tutaj, podobnie jak w szkole i na stancji u Modziak�w, J�zio-pisarz demaskuje tradycyjne stosunki feudalne panujce w Bolimowie. Po ucieczce jednak z kuzynk Zofi zaczyna rozumie, e przed gb nie ma ucieczki. Pocztkowo buntuje si przeciwko formie, w jak wtoczya go szkoa, rodzina, spoeczestwo, poszukuje wasnej tosamoci i niezalenoci. Nie chce przysta na rol, jak narzuc mu ycie czy zmienne okolicznoci, w kt�re wpltuje go los. Z czasem zaczyna rozumie, e ucieczka przed form, a wic konwencj i kultur, jest beznadziejna, poniewa kady czowiek jest nimi przesiknity. Okrela siebie i innych poprzez r�norodne maski i dlatego system stereotyp�w spoecznych jest bardzo trudny do przezwycienia.

Gombrowicz ukazuje w Ferdydurke dwie sfery ludzkiego ycia: oficjaln, zafaszowan, i nieoficjaln, ukryt przed wiatem, prawdziw. Interesuje go oczywicie ta nieoficjalna sfera ycia ludzkiego, to, co jest w nim subiektywne i niepowtarzalne. W formach oficjalnych widzi pisarz r�do gupoty, za i zakaz�w ograniczajcych wolno czowieka, narzucajcych mu sposoby zachowania.

Mona wic stwierdzi, e portrety artyst�w - bohater�w dzie literackich XX w. odnajdujemy w wielu utworach tego okresu. Reprezentuj oni wszystkie dylematy sztuki, nurtujce j w owym czasie.

Bunt i afirmacja - dwie postawy wobec ycia. Rozwaania na podstawie wybranych utwor�w literatury polskiej.

Bunt i afirmacja to dwie postawy jake r�ne. Charakteryzoway one jednak czowieka od najdawniejszych czas�w. Zar�wno jedna postawa, jak i druga bya potrzebna. Niezgoda na otaczajc rzeczywisto prowadzia bowiem do tworzenia si nowych form spoecznych czy obyczajowych, za zgoda przeduaa tradycj i pozwalaa na jej kontynuacj.

Literatura od najdawniejszych czas�w ukazywaa wic postawy zar�wno buntu wobec ycia, jak te i jego afirmacji.

W dobie odrodzenia, w czasie rozkwitu gospodarczego I Rzeczypospolitej w utworach pisarzy tego okresu, np. M. Reja, J. Kochanowskiego, oczywicie przewaaj postawy akceptacji wobec otaczajcego wiata. Zar�wno gospodarz ziemski, Rej, jak i Kochanowski ceni sobie uroki wiejskie i poytki pynce z pracy na roli. wiadczy o tym ywot czowieka poczciwego M. Reja czy fraszki i pieni Jana z Czarnolasu. R�wnie ycie dworskie, mimo intryg, przynosi obu poetom wiele satysfakcji, szczeg�lnie spotkania w gronie wyksztaconych przyjaci�, z kt�rymi mona spdza czas przy winie, muzyce i poezji (np. pieni biesiadne J. Kochanowskiego). Ale i w tej szczliwej epoce nie ma zgody na wszystko. wiadczy o tym chociaby taki utw�r M. Reja, jak: Kr�tka rozprawa... czy O naprawie Rzeczypospolitej A. Frycza Modrzewskiego. Potrzeb zmian - reform politycznych w Polsce widzieli ju wyksztaceni ludzie tej epoki, a do takich z pewnoci wanie naleeli pisarze. Sabo pospolitego ruszenia ukazuje np. Kochanowski w swojej pieni O spustoszeniu Podola. Proponuje tam szlachcie opodatkowanie si na wojsko i walk na mier i ycie z Turkami i Tatarami.

W trudnej dobie owiecenia konieczno zmian ukazuje wiele utwor�w literackich tego okresu. Czasy saskie i panowanie ostatniego kr�la Polski, St. Augusta Poniatowskiego, przyniosy Polsce utrat suwerennoci. Pr�by reform politycznych i uchwalenie Konstytucji 3 maja dokonay si za p�no i nie przyniosy podanych efekt�w. Dlatego te caa literatura tego okresu (Krasicki, Niemcewicz) krytykuje zastan rzeczywisto i stara si j naprawi w duchu owiecenia.

Afirmacj ycia odnajdziemy jeszcze, co prawda, w sentymentalnych utworach tej epoki, takich jak Laura i Filon F. Karpiskiego, ale te sielankowe pejzae i uczucia szybko zostan wyparte przez zsyki na Sybir i popowstaniowe represje, kt�re nadejd wraz z utrat przez Polsk niepodlegoci.

Powstania XIX wieku (listopadowe, styczniowe i inne) byy niczym innym, jak niezgod na niewol narodow, wielkim buntem caego narodu wobec zaborc�w. Pisarze romantyczni, chcc podnie nar�d na duchu, tworzyli bohater�w zbuntowanych, powicajcych cae swoje ycie ojczynie. Mickiewiczowski Konrad Wallenrod buntuje si przeciwko potdze Krzyak�w, Konrad przeciwko represjom carskim, za Kordian Sowackiego ma zamiar nawet dokona kr�lob�jstwa na carze, aby przywr�ci Polsce utracon niepodlego.

W drugiej poowie XIX wieku, kiedy Polacy utracili wiar w szybkie odzyskanie niepodlegoci na drodze zbrojnej, powstaje wiele utwor�w opiewajcych chwa ora polskiego w czasach historycznego „potopu” czy wojen krzyackich (Krzyacy H. Sienkiewicza). Akceptacja dla staropolskiej tradycji i dawnego mstwa bije z kart tych ksiek, za ich bohaterowie to Polacy „z krwi i koci”, kt�rzy afirmuj nawet trudn rzeczywisto i staraj si j zmieni z korzyci dla siebie, za przede wszystkim swojej ojczyzny.

Okres Modej Polski to okres, w kt�rym postawy buntu i braku afirmacji zn�w zaczynaj przewaa zar�wno w yciu, jak i w literaturze. I tak w wierszach poet�w tego okresu dominuj nastroje dekadenckie, pesymistyczne. Kazimierz Przerwa-Tetmajer w swoich najbardziej charakterystycznych utworach postuluje ucieczk od ycia, kt�re przynosi czowiekowi tylko b�l i cierpienie. W Hymnie do Nirwany pisze:

Od myli i pamici oderwij m dusz Nirwano!

Od oczu moich oderwij ze i nikczemne twarze Nirwano!...

Zupenie inne nastroje i postawy odnajdujemy w tw�rczoci pisarzy i poet�w okresu midzywojennego, kt�rzy doczekali niepodlegoci Polski.

Afirmacj ycia, jego pochwa odnajdujemy u poet�w Skamandryt�w, za szczeg�lnie u Juliana Tuwima. Charakterystyczny jest tu wiersz ycie, z kt�rego promieniuje optymizm i rado ycia. Poeta zachwyca si samym faktem istnienia i woa: Jakie to szczcie, e krew jest czerwona... R�wnie epopeja M. Dbrowskiej Noce i dnie jest pod tym wzgldem utworem niezwykle interesujcym. Pisarka ukazuje w swej powieci perypetie pary maeskiej, Bogumia i Barbary Niechcic�w, ich problemy i trudn codzienno w latach zabor�w. Bohaterowie ci s silnie skontrastowani. R�ni ich prawie wszystko, prezentuj bowiem dwie odmienne postawy wobec ycia.

Bogumi jest ekstrawertykiem, czyli czowiekiem otwartym na otaczajcy go wiat. Cechuj go dobre kontakty z otoczeniem, przyrod, ludmi. G�wnym sensem swego ycia uczyni prac, kt�r traktuje jako cel istnienia. Pracuje ciko na roli i w dodatku cudzej, rozumie przyrod i jej prawa i wie, e trzeba si jej podporzdkowa. Ocenia rzeczywisto realnie i nie wysuwa wobec niej nierealnych roszcze. Sw�j los znosi z pokor, wytrwale walczc z trudnociami ycia.

Przeciwiestwem ma jest Barbara, introwertyczka, skupiona na wasnych przeyciach i marzeniach. Barbara jest niezadowolona z ycia i wci buntuje si przeciwko temu, co j spotyka. Jest idealistk, yje wr�d marze i pragnie, kt�rych czsto nie udaje jej si zrealizowa w yciu codziennym. Mimo i popenia wiele bd�w, stara si by dobr gospodyni i matk i to wanie najbardziej godzi j z otaczajcym wiatem.

M. Dbrowska w swojej powieci Noce i dnie ukazuje, e wanie te dwie odmienne postawy, buntu i afirmacji, reprezentowane przez Bogumia i Barbar, poniekd dopeniaj si wzajemnie. Niechcicowie po prostu uzupeniaj si i by moe dlatego, e maj tak r�ne podejcie do ycia, stworzyli trwae, udane maestwo. Mona wic powiedzie, e postawy wobec ycia - zar�wno buntu jak i afirmacji, cho na poz�r sprzeczne - w rzeczywistoci uzupeniay si i skaday na to, co mona nazwa czowieczestwem.

Bunt i ofiara - dwie postawy polskich bohater�w romantycznych.

Sylwetka polskiego bohatera romantycznego tworzona bya pod wpywem wielu czynnik�w. Due znaczenie miay wpywy zachodnioeuropejskie. Dlatego polski bohater romantyczny z wielu utwor�w buntowa si, podobnie jak jego europejscy poprzednicy, przeciwko „zastanym” formom ycia spoecznego i politycznego. Ale na stworzenie polskich sylwetek bohater�w wpyw najistotniejszy miaa sytuacja wewntrzna w kraju, kt�ry by pod zaborami.

Wybuchajce co kilkanacie lat powstania (1830, 1848, 1863) narodowowyzwolecze stworzyy potrzeb istnienia takiego bohatera, czsto wzorowanego na postaciach historycznych. Polscy bohaterowie romantyczni tworzyli wic nowe wzorce postaw obywatelskich, w kt�rych wanie najwaniejszy by bunt przeciwko zastanej rzeczywistoci - niewoli narodowej i ofiara na rzecz ojczyzny, wcznie do powiecenia dla niej ycia.

Nie byli to oczywicie bohaterowie jednorodni. R�nili si od siebie czsto w zalenoci od czasu powstania utworu i osoby autora. Zmienia si wic bohater romantyczny w zalenoci od potrzeb chwili, w bardzo r�ny spos�b potrafi realizowa swe zamierzenia, zmienia pogldy i denia. Ale cel maj wszyscy jeden - wyzwolenie kraju spod obcego panowania.

Konrad Wallenrod, tytuowy bohater powieci poetyckiej Adama Mickiewicza, jest czowiekiem zbuntowanym od urodzenia. Najpierw wic buntuje si przeciwko Krzyakom, kt�rzy porwali go za modu z domu rodzinnego na Litwie, p�niej, kiedy ju powr�ci do kraju rodzinnego, buntuje si przeciwko saboci Litwin�w i potdze Krzyak�w. W domu szczcia nie znalaz, bo go nie byo w ojczynie - pisze o nim Mickiewicz. Jako dorosy ju czowiek wie, e aby zwyciy silniejszego przeciwnika, dziaa moe tylko podstpnie. Opuszcza wic on i przechodzi na stron wroga, aby tam realizowa od dawna zamierzony plan. Powica wic dla Litwy wszystko - ycie osobiste, dom rodzinny, honor rycerski, a p�niej nawet ycie. Podszywa si pod synnego rycerza krzyackiego Konrada Wallenroda i do koca dziaa podstpnie, aby zwyciy Zakon od wewntrz. Po dokonaniu swojego zamierzenia zabija si, wypijajc trucizn. Zar�wno przez Krzyak�w, jak i Litwin�w uznawany jest za zdrajc, jeden jedyny poeta Halban wie o jego prawdziwych dokonaniach. Jest wic Konrad bohaterem romantycznym typowym dla polskiego romantyzmu. Bunt i ofiara to najwaniejsze postawy w jego yciu. Tworzc taki typ bohatera, Mickiewicz ukaza Polakom drogi postpowania i sposoby walki, jakie trzeba podj z silniejszym od Polski przeciwnikiem - Rosj.

Nieco inny charakter ma historia Gustawa z II i IV czci Dziad�w. Ale i on od wczesnej modoci przeywa bunt. Nie moe zaaprobowa zdrady ukochanej, kt�ra wysza za m za bogatego ziemianina, za odrzucia biednego poet. Jednak pod wpywem dawnego nauczyciela, ksidza, usiuje zapomnie o swej tragedii i ycie powici Ojczynie. W III czci Dziad�w w „Prologu” Gustaw w spos�b symboliczny przemienia si w Konrada, bojownika o spraw narodow. Mody Konrad jest Filaret, ale r�wnie poet. Swoj tw�rczoci chce walczy o szczcie ludzi - Polak�w nawet z Bogiem. Wie, e taka powinna by rola poezji - odzwierciedla potrzeby epoki, ukazywa denia narodu w walce o wolno. Ten zbuntowany poeta chciaby stan na czele swojego narodu. Jest gotowy wzi na siebie wszystkie jego cierpienia, podobnie jak mityczny Prometeusz. Ofiara Konrada ma jednak charakter samotnej walki. Podejmuje j w imi swojego narodu, dla kt�rego pragnie wywalczy wolno.

Bunt przeciwko zaborcom, a nawet Bogu, kt�ry zezwoli na klsk listopadow Polak�w, jest wic typowy dla Konrada jako bohatera romantycznego. R�wnie typowa jest jego p�niejsza ofiara z ycia na rzecz wasnego narodu. Postawa Kordiana, g�wnego bohatera Kordiana Juliusza Sowackiego, miaa podobny charakter. Poznajemy go, gdy jest modziecem jeszcze niezupenie dojrzaym. Wraz z upywem lat poeta-Kordian, poszukujcy usilnie sensu ycia, dostrzega otaczajc go rzeczywisto, kt�rej, podobnie jak bohaterowie Byrona, nie moe zaakceptowa. Buntuje si przeciwko kultowi pienidza w Europie, postawie Watykanu wobec Polski, a przede wszystkim tyranii politycznej Rosji. Kiedy zawodz go wszyscy i wszystko, postanawia zoy ofiar ze swojego modego ycia i dokona zamachu na cara Rosji, kt�ry jest sprawc niewoli narodowej Polak�w. Jednak na skutek Strachu i Imaginacji zaamuje si, nie dokonuje zab�jstwa i oczekuje w szpitalu wariat�w na wyrok mierci. Prawdopodobnie poniesie na rzecz ojczyzny najwiksz ofiar - ycie.

Inaczej rysuje si posta innego bohatera romantycznego, Jacka Soplicy z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza. Utw�r powsta w roku 1834, kiedy to emigracja zdawaa sobie spraw z tego, jakie byy przyczyny klski listopadowej. Dlatego Jacek Soplica bdzie ju nowym typem bohatera romantycznego. W modoci, przeywszy nieszczliw mio do c�rki bogatego magnata, buntowa si przeciwko r�nicom spoecznym obowizujcym w wiecie XIX-wiecznym. Ten bunt i ch zemsty prowadz go do zab�jstwa. Postanawia on odtd zmieni swoje ycie. Bunt i nienawi kieruje przeciwko wrogom ojczyzny - zaborcom, Rosjanom. Wstpuje do zakonu i jako ksidz Robak staje si dziaaczem i emisariuszem politycznym. Ca wic reszt swego ycia ofiarowuje ojczynie. Nie szczdzi dla niej zdrowia i si, bierze udzia w wielu bitwach, np. pod Jen, wielokrotnie osadzany jest w wizieniach ruskich i pruskich, z kt�rych jednak zawsze wychodzi cao. Marzeniem jego ycia staje si wywoanie powstania na Litwie w momencie wkroczenia na ni wojsk polskich i francuskich, idcych w roku 1812 na Moskw. Ksidz Robak nie przypomina jednak Konrada ani Kordiana. Nie jest on poet ani wielkim indywidualist, jak tamci. Nie podejmuje walki samotnej, ale agituje szlacht i chop�w do wsp�lnego dziaania na rzecz kraju.

A przed uczt potrzeba dom oczyci z mieci;

Oczyci dom, powtarzam, oczyci dom, dzieci

tumaczy ksidz Robak zebranym w karczmie.

Jacek Soplica, jako typowy bohater romantyczny, buntuje si i ponosi ofiar z ycia, raniony w bitwie z Moskalami. Ale jest ju nowym typem bohatera, poniewa potrafi znale wsp�lny jzyk z ludmi i zachci ich do wsp�lnego dziaania na rzecz kraju.

Bohaterowie romantyczni nie wywalczyli dla Polski niepodlegoci. Ale swoim buntem i ofiarnoci przypominali rodakom, e nie mona pogodzi si z utrat niepodlegoci i nadal trzeba podejmowa dziaania na rzecz wyzwolenia. Ofiara zoona z ich ycia nie bya wic daremna, uczya postaw politycznych i przypominaa nastpnym pokoleniom o ich odrbnoci narodowej.

„Byc czowiekiem - to by odpowiedzialnym”. Ustosunkuj si do podanej tezy, wykorzystujc znane utwory literackie i wasne przemylenia.

Aby w spos�b krytyczny m�c ustosunkowa si do tezy: „By czowiekiem - to by odpowiedzialnym”, naley najpierw odpowiedzie sobie na pytanie, c� owo czowieczestwo oznacza. Znaczenie sowa „czowiek” rozpatrywa mona w dw�ch paszczyznach: biologicznej i filozoficzno-teologicznej. Z biologicznego punktu widzenia homo sapiens to - jak sama nazwa wskazuje - „istota rozumna; naleca do gatunku ssak�w czowiekowatych”. Filozofowie i teolodzy przypisuj jednak czowiekowi znacznie wysz rol ni tylko przynaleno do okrelonej gromady. Specjaln funkcj upatruj oni bowiem w „racjonalno-duchowych” zdolnociach czowieka i na ich podstawie buduj jego prawdziwy wizerunek.

W naszej kulturze chyba najistotniejszym wyznacznikiem czowieczestwa jest biblijny dekalog. Bycie czowiekiem w sensie biologicznym nie jest zatem r�wnoznaczne z filozoficznym pojciem czowieczestwa. Wedug tej drugiej koncepcji u podstaw czowieczestwa ley bowiem przestrzeganie zasad moralnych, spor�d kt�rych - w moim odczuciu - na plan pierwszy wysuwa si szeroko pojta mio bliniego. Ta za pociga za sob szereg innych cech, m.in. dobro, odwag cywiln, zdolno do powice, wierno ideaom, godno i odpowiedzialno za czyny.

Znajc ide czowieczestwa, mona wysnu tez, e bycie czowiekiem zawiera w sobie kategoryczny imperatyw absolutnej odpowiedzialnoci: „By czowiekiem - to by odpowiedzialnym” jest jednak hasem dziaajcym tylko w jednym kierunku. Sama odpowiedzialno jeszcze czowieka (oczywicie w sensie filozoficznym) nie czyni, co doskonale obrazuje przykad Jurgena Stroopa z powieci Moczarskiego Rozmowy z katem. By on w peni odpowiedzialny za swe czyny, wierny ideaom do koca i z honorem przyj nieuniknion konsekwencj w postaci wyroku. To jednak nie usprawiedliwia jego zbrodni, a tym bardziej nie czyni ze czowieka.

Moja teza wynika z gbokiego przewiadczenia o potrzebie zasuenia sobie na miano czowieka, za spraw sprawdzenia swego zachowania w momencie krytycznym. Aby moje teorie nie pozostay pustosowiem, proponuj dow�d w postaci analizy kilku przykad�w literackich.

Wydaje mi si, e jednym z najwaniejszych okres�w pr�by dla ludzkoci bya II wojna wiatowa. W tym okrutnym czasie zachowanie penej odpowiedzialnoci za swe zachowanie byo bowiem wyjtkowo trudne. Dowodzi tego Tadeusz Borowski, twierdzc, e mona by wystpnym i cnotliwym zarazem. Moim zdaniem to niemoliwe, gdy jedno wyklucza drugie. Bohaterowie Borowskiego w rozpaczliwej walce o przetrwanie trac zupenie sw godno i czowieczestwo. Porzucaj miosierdzie i ide pomocy bliniemu, aby za wszelk cen ratowa wasn sk�r. Odpowiedzialno pozostaje poza granicami obozu koncentracyjnego. Zdaniem Borowskiego lagier jest miejscem, gdzie moliwy do wytumaczenia jest ludzki egoizm, gdy tam panuje odwr�cona moralno. Lecz czy jeeli gdzie funkcjonuj podobne wartoci, moe by w og�le mowa o czowieczestwie? Moim zdaniem - nie! O czowieku wiadcz, w myl behawioryzmu, jego czyny. W moim odczuciu okolicznoci nie s jednak usprawiedliwieniem dla braku odpowiedzialnoci.

Aby udowodni niewaciwo sd�w autora opowiada i pokaza, e nawet w tak straszliwych warunkach zachowa mona odpowiedzialno warunkujc czowieczestwo, przedstawi pragn bohater�w Innego wiata Gustawa Herlinga-Grudziskiego. Winiowie Jarkucka, mimo cierpienia i upodlenia, odnajduj w sobie okruchy czowieczestwa. Potrafi by szlachetni, pomaga sobie, sucha cudzych wspomnie, dzieli si jedzeniem i wspiera innych na duchu - czego dowodem jest posta Natalii Lwownej. Dla niej i jej podobnych zagrowanie nie oznacza odczowieczenia, a cikie warunki ycia nie maj wpywu na ich system wartoci. Pozostaj wierni wasnym ideaom i uczciwi wobec samych siebie. Dlatego te w chwili mierci nie bd musieli wstydzi si ycia. Czowiek za kady popeniony czyn powinien potrafi uczciwie i z podniesion gow rozliczy si ze sob, innymi i Bogiem. Odpowiedzialno wynika bowiem z ludzkiej moralnoci; jest jej tworem, a zarazem odzwierciedleniem.

Kady czowiek musi zdawa sobie spraw, e jego postpowanie ma wpyw nie tylko na jego ycie, ale take na losy innych. Jako ludzie jestemy wic odpowiedzialni nie tylko przed sob, lecz r�wnie przed caym spoeczestwem. Problem zbiorowej odpowiedzialnoci doskonale unaocznia Albert Camus w powieci Duma. Walk z zaraz, kt�ra opanowaa Oran, prowadz mieszkacy tego miasta. Autor, opisujc poszczeg�lne postawy bohater�w wobec miertelnej choroby, gosi apoteoz ycia godnego. Tarrou, mimo i jest w Oranie tylko przejazdem, w obliczu klski identyfikuje si z mieszkacami i wcza si w akcj niesienia pomocy. Doktor Rieux, jako lekarz z powoania, czuje si odpowiedzialny za kade ludzkie ycie. Cho bardzo cierpi z powodu rozki z on, ma wiadomo, e przysiga Hipokratesa obliguje go do pozostania w miecie i walki z zaraz. Poczucie obowizku solidarnego dziaania na drodze do zapobiegnicia rozprzestrzenianiu si dumy budzi si take w Rambercie, kt�ry pocztkowo uwaa, e problem oraczyk�w jego nie dotyczy.

Camus wiele m�wi o koniecznoci dwigania na swych barkach brzemienia wasnych zachowa. Jako jeden z g�wnych popularyzator�w filozofii egzystencjalnej twierdzi, e czowiek powinien by wiadomy swego istnienia (tzw. „byt dla siebie”) i sam zdecydowa, jak drog ycia obra. Jeeli za jednostka ma prawo, a nawet obowizek decydowania o tym, kim jest, gdy „egzystencja wyprzedza esencj”, to jest w peni odpowiedzialna za to, co z siebie uczyni. Odpowiedzialno ta nie ogranicza si tylko do jego osoby. Poniewa wybierajc okrelony spos�b na ycie, czowiek staje si jego propagatorem, wic za swe postpowanie odpowiada musi przed caym spoeczestwem.

Zupenie inn, cho r�wnie istotn odmian odpowiedzialnoci jest poczuwanie si do obowizku odpowiadania za losy kraju. Konrad Wallenrod z Mickiewiczowskiej powieci poetyckiej odczuwa konieczno walki o niepodlego Litwy. Patriotyzm Wallenroda jest na tyle silny, e dla ojczyzny porzuca on on oraz sprzeciwia si honorowi rycerskiemu i kodeksowi chrzecijaskiemu. A przecie patriotyzm to nic innego, jak wiadomo odpowiedzialnoci obywatelskiej.

Podobn postaw prezentuje wikszo polskich bohater�w romantycznych. Bo przecie zar�wno w Kordianie na g�rze Mont Blanc, jak i Konradzie w wiziennej celi rodzi si wewntrzny nakaz podjcia walki z zaborc.

Nazywam si Milijon,

bo za milijony kocham

i cierpi katusze

- m�wi Konrad w Wielkiej Improwizacji, dajc tym samym wyraz swojej odpowiedzialnoci za Polak�w. Jak trudno dwign na barkach jednej osoby brzemi caego narodu, pokazuje poraka romantycznych samotnych bojownik�w, a w tym Konrada.

W swojej pracy staraam si udowodni, jak poczucie odpowiedzialnoci za swoje czyny wpywa na wartociowanie ludzi. Ten, kto t wiadomo ma, stara si y godnie, aby zasuy na miano czowieka. Warto zatem pamita, eby przed podjciem jakiejkolwiek decyzji w sprawie naszego ycia zda sobie spraw z ciaru, jaki na siebie bierzemy, bo p�niej trzeba si bdzie z tego rozliczy. Dlatego tak istotne jest, by kady z nas, wybierajc swoj drog ycia, zastanowi si nad sowami:

Czy popi� tylko zostanie i zamt

co w przepa idzie z burz - czy zostanie

na dnie popiou gwiadzisty dyjament

wiekuistego zwycistwa zaranie?

„Czowiek nie moe y bez miloci” - rozwi myl Jana Pawa II na podstawie literatury i wasnych przemyle.

C� to jest mio? Definicji moe by wiele i kady to uczucie rozumie inaczej. Jest to co wicej ni szacunek, podziw czy namitno, co, co pozwala dzieli uczucia drugiej osoby - jej rado, smutek, rozkosz czy rozpacz. Potrzeba mioci tkwi gboko w kadym z nas. Gdy jestemy kochani, atwiej nam przetrwa trudne chwile, czujemy si szczliwi i wani; jeeli my kochamy, umiemy przezwyciy wasny egoizm, pragniemy dawa, a nie jedynie bra.

Mio cierpliwa jest

askawa jest.

Mio nie zazdroci

nie szuka poklasku [...]

[...] nie unosi si gniewem

nie pamita zego;

Mio moe by r�na: mio mczyzny i kobiety, mio rodzicielska, braterska, mio do Boga, Ojczyzny a wreszcie umiowanie drugiego czowieka. Jest wic wiele odmian mioci, a kada z nich jest inna, z czego innego si zrodzia i czemu innemu suy. Kocha nie znaczy zawsze to samo, ale kto kocha, ten zdolny jest do najwikszych ofiar.

Mio bya wdzicznym tematem dla tw�rc�w ju od czas�w staroytnych. Wierna ona Penelopa przez 20 lat cierpliwie oczekiwaa swojego ukochanego ma. W utworze Antygona Sofokles przedstawi mio siostrzan, pikn i bezinteresown. Tytuowa bohaterka, nie zwaajc na konsekwencje, przeciwstawia si wadzy, aby speni odwieczne przykazanie i swoj wit powinno pochowania zmarego brata zgodnie z tradycj. Najsawniejszy utw�r o nieszczliwej mioci to Romeo i Julia Szekspira. Bohater�w poczya mio od pierwszego wejrzenia. Oboje s bardzo modzi, dziki wielkiemu uczuciu szybko dojrzewaj. Pokonuj wszelkie przeszkody i niebezpieczestwa, s pewni swojej mioci. S dla siebie wszystkim. Ich wiat koczy si wraz ze mierci ukochanej osoby.

Dla bohater�w romantycznych mio i nienawi bya podstaw egzystencji. Targani namitnociami, nie znajdowali szczcia. Nieszczliwie zakochany Werter popenia samob�jstwo. Gustawa mio do kobiety przeradza si w mio do Ojczyzny. Bdzie odtd cierpia za miliony, na otarzu Ojczyzny zoy swoje mode ycie.

W Ojcu Goriot Balzac ukaza obraz mioci ojcowskiej. Bohater utworu pragn, aby jego c�rki yy w dostatku i szczciu. Kocha je lep mioci, w imi kt�rej czowiek jest zdolny do najwikszych wyrzecze. Mimo i zosta przez dzieci odtrcony, stara si zaspokoi ich zachcianki, chocia y w skrajnej ndzy. Odpycha od siebie myl, e c�rki go nie kochaj.

Powieci pozytywistyczne g�wnie podejmoway problemy spoeczne. Bohaterowie utwor�w tego okresu, nie idc za gosem serca, nie byli szczliwi. Ich powicenie wynikao nie z mioci do ludzi, lecz z poczucia obowizku, odpowiedzialnoci za nisze warstwy spoeczestwa. Ale i oni odczuwali potrzeb mioci. W Nad Niemnem E. Orzeszkowej Anzelm Bohatyrowicz, odrzucony przez kobiet, kt�rej pragn, cae swe ycie strawi w samotnoci. Inaczej stao si z Justyn. Ona po przeyciu niespenionej mioci, po zaznaniu zdrady i upokorzenia, spotyka czowieka, dla kt�rego rezygnuje z dotychczasowego ycia. Porzuca korczyski dw�r, nie decyduje si na „wspaniae” ycie u boku bogatego R�yca. Wyjdzie za m za Janka Bohatyrowicza, szlachcica z zacianka, i wraz z ukochanym mczyzn bdzie pracowa, pomaga innym i wie ycie mozolne, ale szczliwe.

W okresie dwudziestolecia midzywojennego powstawao wiele utwor�w inspirowanych mioci. Mio bya bodcem do tworzenia. Byo to uczucie odmienne od tego w epokach wczeniejszych: szczliwe, czsto beztroskie, tryskajce radoci ycia - mio speniona. Tuwim pisze:

„[...] A jeeli co? A jeeli tak?

Rozgobi mi si zorze

Ogniem cay wiat zagorze,

Jak czerwony mak,

Bo jeeli tak,

No to...- Boe!! [...]

I wreszcie literatura okresu II wojny wiatowej i powojenna. Powstaj utwory, w kt�rych por�d okruciestwa, nienawici i ogromu nieszczcia spotykamy si uczuciem mioci do drugiego czowieka. Wspomnijmy choby Dum A. Camusa, w kt�rej w obliczu tragedii i mierci tysicy os�b, kto wyciga pomocn do, stawiajc swoje ycie niej od ycia blinich.

Czowiek musi kocha, aby y, a mio to uczucie, dla kt�rego y warto. Moe czasem nie zdajemy sobie z tego sprawy. Ludzie, dla kt�rych jedynym przejawem mioci jest mio do siebie samego, tak naprawd nie yj peni ycia, staj si jak „cymba brzmicy”. Bdmy szczliwi, jeeli mio, jakakolwiek by nie bya, pozwala nam z radoci patrze dokoa, zaglda w przeszo i oczekiwa jutra.

Czy bana, nijaka codzienno mog stanowi temat wybitnego dziea literackiego?

Myl, e przy okazji pr�by odpowiedzi na pytanie postawione w temacie, warto zda sobie spraw, co tak naprawd przesdza o tym, e dane dzieo uznaje si za wybitne. Odwoam si w tym miejscu do zdania Emila Zoli, kt�ry napisa, e Dzieami wielkimi i moralnymi s tylko dziea prawdy. Jak wic ma si szara, nijaka codzienno do szeroko pojtej prawdy, prawdy o czowieku i otaczajcym go wiecie, majcej by treci wielkiej literatury? Zagadnienie banalnej powszednioci jej znaczenia i wpywu na ludzi wydaje si by czci owej prawdy. Spr�bujmy zatem przyjrze si, w jaki spos�b byo ono obecne w literaturze i czy rzeczywicie moe by tematem wybitnego dziea literackiego.

Utworem, w kt�rym nijaka codzienno odgrywa bardzo wan rol, jest Pani Bovary Gustawa Flauberta. Autor ukaza g�wn posta, Emm Bovery, na tle drobiazgowo opisanego mieszczaskiego rodowiska prowincji francuskiej. Jest to wiat, w kt�rym nie moe ona sobie znale miejsca. Jej wybujae emocje i egzaltowana psychika, uksztatowane dziki specyficznemu wychowaniu i lekturze romans�w, wykreoway wasny krg marze i pragnie. Pragnienia Emmy silnie kontrastuj z codzienn szar egzystencj, a pr�ba ich realizacji koczy si tragicznie. Jednak Pani Bovary to nie tylko „rozprawienie”z si z romantycznymi ideaami i postawami, kt�rych uosobieniem jest g�wna bohaterka, ale r�wnie, a moe przede wszystkim, wnikliwa krytyczna analiza mechanizm�w sterujcych codzienn mieszczask rzeczywistoci. Flaubert pokazuje, e z pozoru banalne, nijakie codzienne ycie czsto jest pene obudy, egoizmu i faszywie pojmowanej moralnoci i jako takie moe by grone. Czas wypeniony „szaroci” w Pani Bovary ukazany jest jako sia destrukcyjna, niszczca bohater�w.

Z tematem filisterskiej codziennoci spotykamy si r�wnie w Moralnoci pani Dulskiej. Gabriela Zapolska demaskuje obud ycia codziennego mieszczaskiej rodziny i jej zgubny wpyw na mode pokolenie. Szara codzienno, pena pozoru i udawanej cnoty, podobnie jak u Flauberta, pokazana jest jako powane zagroenie.

Tw�rc, kt�ry za wiodcy motyw swojej tw�rczoci obra sobie powszedni, nieefektown egzystencj przecitnych ludzi, by Antoni Czechow. Jego opowiadania i dramaty prezentuj dramatyczne zjawisko biernoci, apatii, poddawania si przez ludzi zwykej, ale czsto niebezpiecznej dla czowieka rzeczywistoci. Bohater Czechowa nie istnieje lub te przestaje istnie w wymiarze duchowym. Skoncentrowany na banalnych sprawach „nijakiej codziennoci”, przytoczony przez ni, zapomina, po co yje. Przyczyn tragedii bohatera, z kt�rej najczciej nie zdaje on sobie sprawy, jest owa szara rzeczywisto. Nie ma on siy lub ochoty z ni walczy, czego zmieni. W dramacie Trzy siostry zasadniczym dylematem bohaterek jest nie zrealizowane marzenie o wyjedzie do Moskwy, wok� kt�rego koncentruj wszystkie siy emocjonalne i intelektualne, nie dostrzegajc realnych problem�w. Sala nr 6 to z kolei historia klski czowieka, kt�ry przez swoj biern postaw wobec ycia daje przyzwolenie na przemoc i okruciestwo. Czechow bywa okrelany mianem apostoa beznadziei. Jego wybitna tw�rczo to pr�ba zwr�cenia uwagi na codzienn, banaln tragedi bardzo wielu ludzi.

Inaczej ujmuje temat codziennoci Adam Mickiewicz w Panu Tadeuszu. W kompozycji tego utworu opisy zwyczaj�w, zabaw szlachty polskiej maj bardzo due znaczenie. Poeta umieszcza w nim banalne elementy rzeczywistoci, takie jak parzenie herbaty, sp�r o harty czy polowanie. Wszystko autor opisa w taki spos�b, aby m�c uchwyci sedno „polskoci”, kt�ra w takiej postaci ju si nie powt�rzy. Opisy te, w optyce og�lnej wymowy dziea, s jednoczenie podstaw krytycznego spojrzenia na narodow kultur i obyczaj.

Wybitnym dzieem, na kt�re chciabym zwr�ci uwag, s „Chopi” Wadyswa Reymonta. W realistycznym portrecie Lipiec i lipieckich chop�w zwyczajno, codzienno odgrywa niema rol. Przedstawienie struktury spoecznoci chopskiej, dnia powszedniego, rytua�w zwizanych z ziemi i prac czy kultury i obrzdowoci skada si na genialn analiz fenomenu chopstwa i ycia na wsi. Reymont pokazuje r�wnie, e czsto ta najbardziej nijaka, monotonna powszednio, poprzez sw�j zwizek z przyrod i ziemi, zawiera elementy tajemnicy bytu, wiata.

Bana, nijaka codzienno nie s czowiekowi nigdy obojtne, nie pozostaj bez wpywu na niego. Myl, e zgromadzone przykady s wymownym przykadem, jak wany jest i w jak tw�rczy spos�b moe by potraktowany ten z pozoru mao istotny i nieatrakcyjny temat.

Czy literatura moe by sumieniem ludzkoci?

Tak, literatura nie tylko moe, ale zawsze bya sumieniem ludzkoci. A ludzko to przecie my - Polacy, Francuzi, Niemcy czy Amerykanie. Ogromna jest przecie ilo dzie, kt�re podpowiadaj nam, co dobre, a co ze, prezentuj wzorce i antywzorce postaw ludzkich, zawieraj pouczenia, zestaw norm etycznych. My, Polacy, a wic i nasza literatura, czerpiemy normy z chrzecijastwa i Biblii. To ona wyznaczya nasz kodeks moralny i z nim musi upora si nasze sumienie.

Szczeg�lne okresy historii wymagaj od literatury wyjtkowej wraliwoci na problemy wiata i czowieka. Takim czasem w dziejach naszego narodu byy zabory. Literatura XIX wieku staa si wic w tym okresie sumieniem Polak�w. Uczya ich, co dobre, a co ze i wskazywaa drogi jego przezwycienia. Oczywicie kada epoka robia to na sw�j spos�b: romantyzm, nawoujc do walki o wolno i rozliczajc zdrajc�w, za pozytywizm, nawoujc do pracy i tym samym krytykujc bezwartociowe jednostki.

Literatura modernizmu zarzekaa si, e nie bdzie sumieniem narodu i zajmie si „sztuk dla sztuki”. Ale zar�wno tw�rczo Wyspiaskiego, jak i eromskiego przeczy temu cakowicie.

Prawdziwym sumieniem ludzkoci staa si literatura dotyczca czas�w II wojny wiatowej. Potpiaa ona erupcj zachowa nieludzkich i postaw niehumanitarnych. Podja walk ze zem. Przypominaa jednostce o odpowiedzialnoci, ukazywaa prawd, czsto gorzk, o istocie ludzkiej.

„Medaliony” Zofii Nakowskiej powstay w oparciu o badania i obserwacje poczynione podczas prac G�wnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich. Utw�r stanowi cykl opowiada o charakterze dokumentalnym. „Ludzie ludziom zgotowali ten los” pisze autorka w motcie utworu. Oto jaki wic cel przywieca jej, kiedy zabieraa si do napisania tych kr�tkich opowiada. Wstrzsn sumieniami ludzi, pokaza, do czego czowiek jest zdolny i jaki los potrafi zgotowa innemu czowiekowi. Motto Nakowskiej zawiera bezmiar przeraenia, e przedstawione przez ni fakty, zeznania wiadk�w s dzieem czowieka, e ludzie stworzyli faszyzm, hitleryzm, piece i miejsca kani, e s autorami tak strasznej rzeczywistoci. Medaliony, dziki prostocie jzyka, braku moralizowania, zwykym bohaterom i bezporedniej relacji, szokuj autentyzmem. Utw�r wystawia wiadectwo o zbrodni, kacie i ofierze - ukazuje tym samym tragedi ludzi z czas�w II wojny wiatowej i nie pozwala o niej zapomnie.

Proza T. Borowskiego i jego wstrzsajce opowiadania z tomu „Poegnanie z Mari” w zamierzeniu miay by sumieniem ludzkoci. Pisarz pragnie uwiadomi czytelnikom, e ci, kt�rzy przeyli te straszn wojn, a zwaszcza obozy, przeyli j wanie dziki tysicom innych zatuczonych, rozdeptanych, zagazowanych. Bo ywi zawsze maj racj przeciwko umarym - stwierdza w opowiadaniu „U nas w Auschwitzu”. Tadeusz, jeden z g�wnych bohater�w opowiada, jest wic przedstawicielem tych, kt�rzy odrzucajc tradycyjne wartoci moralne, przetrwali i powinni sta si wyrzutem sumienia wobec tysicy zamordowanych i zagazowanych.

Tadeusz Borowski, wraliwy pisarz i wielki moralista, chcia wstrzsn sumieniem ludzkoci i pokaza czytelnikom, do czego sprawny, faszystowski system doprowadzi czowieka... do tego, e przesta ju nim by, a wic do utraty czowieczestwa i zaniku jakichkolwiek wartoci. Ukaza r�wnie, e obozy XX wieku byy konsekwencj rozwoju cywilizacji europejskiej, e ona zawsze opieraa si na zbrodni i na ni przyzwalaa.

Szczeg�lnie wiele miejsca powici pisarz roli literatury i pisarza we wsp�czesnym wiecie. Zarzuci nawet literaturze minionych epok, e nie do wyranie ukazywaa prawd o istniejcym wiecie, krzywd ludzk, niewolnictwo i cierpienie. Zasaniajc si hasami prawdy, pikna, dobra opisywaa wiat peen uudy i zbyt rzadko dotykaa najwaniejszych konflikt�w moralnych. Zdaniem T. Borowskiego pisarz powinien da wiadectwo swojemu czasowi i by sumieniem. Prawda moe by, jego zdaniem, okrutna i wstrzsajca, ale ukrycie jej jest nieetyczne.

Utw�r „Inny wiat” G. Herlinga-Grudziskiego r�wnie w zamierzeniu mia by wiadectwem czas�w, kt�re przedstawia. Sta si jednak jednoczenie dzieem, kt�re wstrzsno sumieniami ludzi i otworzyo oczy wielu na to, czym by totalitaryzm sowiecki i obozy pracy. Miay one oczywicie na celu wychowanie nowego, radzieckiego czowieka, kt�ry myli i czuje jak wadza sowiecka. Szereg akt�w utraty czowieczestwa, kt�re przedstawia Grudziski, wiedzie czowieka do refleksji: jak atwo jest o podo, o zbrodni, byleby uratowa swe ycie. Czy nie s zaprzeczeniem czowieczestwa gwaty, kradziee, donosy i brak solidaryzmu wini�w? Podobnie nieludzka wydaje si katornicza praca i walka o kady ks jedzenia, jak r�wnie wyrzekanie si przez zastraszone rodziny kontakt�w z winiami. Ale utw�r ten ukazuje take istnienie wielkiej woli czowieka do obrony swojej godnoci. Przykadem jest przypadek Rostylewa, kt�ry walczyo swoj niezaleno przez samookaleczenie. Bywa, e aktem czowieczestwa i decydowania o sobie jest samob�jstwo.

W utworze Grudziskiego-moralisty atwo wic odnale jego pogldy i myli. Sdzi on, e wartoci moralne nie ulegaj tak atwo zniszczeniu, nawet w tym strasznym „Innym wiecie”. Pisarz swoj tw�rczoci nie godzi si wic na zo - im gorsze istnieje, tym bardziej trzeba poszukiwa czowieczestwa, choby we wspomnieniach, marzeniach, a nawet w samounicestwieniu.

Mona wic miao powiedzie, e literatura dotyczca II wojny wiatowej, a zwaszcza przedstawiajca obozy zagady niemieckie i radzieckie, nie tylko chciaa da wiadectwo swoim czasom, ale i pragna by sumieniem ludzkoci, przypomina jej, do czego bywa zdolna w niekt�rych okolicznociach.

„Dobro i zo musz istnie obok *dokonywac wyboru”. Jak rozumiesz sowa M. Gandiego? Odwoaj si do wybranych utwor�w literackich.

Literatura wszystkich epok, poczwszy od czas�w najdawniejszych a po wsp�czesne, ukazuje rozmaite oblicza dobra i za. Zauwaa ona, e zo niewtpliwie istnieje, ale na szczcie istnieje r�wnie dobro.

Biblijne dziesi przykaza wypisanych na kamiennych tablicach, kt�re B�g wrczy Mojeszowi na g�rze Synaj, stanowiy i stanowi nadal trzon moralnoci chrzecijaskiej, zbi�r podstawowych praw, wyznacznik�w co dobre, a co ze. Najgorszym zem jest niewtpliwie odebranie czowiekowi ycia. Z t wanie zbrodni spotykamy si ju r�wnie w witej Ksidze - Biblii. Lecz odnajdujemy tam take dobro, ukazana jest bowiem mio Boga do ludzi, a take mio czowieka do czowieka. Przypowieci biblijne z kolei analizuj ludzkie uczucia i motywy postpowania, wskazuj drog ku dobru, ucz y godnie. Zawieraj prawdziwe bogactwo wiedzy o psychice czowieka, obyczajach i wszelkich postaciach dobra i za.

Nawet literatura antyczna - pogaska - potrafia odr�ni dobro od za i nazwa to ostatnie po imieniu. Karygodnego czynu dopuci si wadca Teb, Kreon, z tragedii Sofoklesa pt. „Antygona”. Nakaza on zamkn Antygon w grocie skalnej, skazujc j tym samym na powolne konanie. Znalaz si on, co prawda, w sytuacji skomplikowanej, poniewa, wydajc ten rozkaz, mia na celu dobro spoeczne - chodzio mu o ukazanie zdrajcy Polinejkesa i utrzymanie autorytetu wadzy. Niemniej wybra on zo, poniewa pogwaci odwieczne prawa religijne, prastar tradycj, kt�ra nakazywaa chowanie zwok zmarego czonka rodziny.

Jak wic widzimy, literatura od najdawniejszych czas�w ukazywaa trudne ludzkie wybory midzy dobrem a zem i konsekwencje, jakie z nich wynikay. Kreon zrozumia sw�j bd, poj, e wadca nie ma prawa ama nakaz�w boskich, ale byo ju za p�no. Utraci syna, on i zosta czowiekiem osamotnionym i przegranym.

Literatura parenetyczna redniowieczna i renesansowa chtnie ukazywaa chrzecijaskie wzorce godne naladowania. Hodoway one dobru, yciu poczciwemu, prawoci wynikajcym z gbokiej wiary chrzecijaskiej. Do utwor�w goszcych podobne ideay moemy zaliczy: ywoty witych, kroniki i eposy rycerskie, „Kwiatki w. Franciszka z Asyu”, „ywot czowieka poczciwego” Reja i inne. Pomagay one czowiekowi w dokonywaniu waciwych wybor�w dobra i odrzucania za.

Z prawdziwym zem, tkwicym w czowieku, spotykamy si w dzieach Szekspira, zwaszcza w tragedii Makbet. Tytuowego bohatera dramatu poznajemy w momencie, gdy jest on odwanym i dzielnym czowiekiem, wodzem wojsk biorcych udzia w wojnie przeciwko Norwegom, w kt�rej wsawi si rycerskimi czynami. By wierny swemu kr�lowi, a sub jemu traktowa jako honor, kt�remu ycie powici. Morderstwo kr�la byo wic w jego pojciu najgorsza zbrodni, czym, co nie przystoi prawdziwemu rycerzowi.

Przeomowym momentem w yciu Makbeta staa si chwila, w kt�rej usysza przepowiedni czarownic, m�wic o tym, e zostanie kr�lem. Od tego momentu staje si czowiekiem dnym wadzy. I cho morderstwo kr�la napawa go groz i przeraeniem, ulega onie, za tak naprawd sam wybiera zo, aby zaspokoi swoje ambicje. Kr�lob�jstwo staje si pierwszym ogniwem dalszych zbrodni. Z drogi za nie ma ju wic odwrotu.

Wiliam Szekspir, znakomity znawca ludzkich dusz, ukazuje w tym utworze, jak wyb�r za pociga za sob kolejne zbrodnie i jak dobry czowiek przeistacza si w morderc, cakowicie pozbawionego instynktu moralnego.

Literatura romantyzmu pierwsza ukazaa dwuznaczno czyn�w uznawanych powszechnie za ze i dobre, i w zwizku z tym problemy trudnych wybor�w moralnych swoich bohater�w. Konrad Wallenrod zdradza Krzyak�w: kamie, oszukuje, morduje, ale wszystko to czyni przecie dla wasnej ojczyzny, kt�rej powica cae swoje ycie. Podobnie postpuje Kordian z dramatu J. Sowackiego, kt�ry zamierza zabi cara - ciemic polskiego narodu, ale jednoczenie jego kr�la.

Jeszcze inaczej moliwoci dokonania wyboru przez czowieka pomidzy dobrem i zem widzi poeta modopolski J. Kasprowicz w Hymnach. Nie chce on pogodzi si z tym, e cho B�g sam stworzy zo, a czowieka skaza na grzech, w przyszoci bdzie go z tego wanie rozlicza.

Zofia Nakowska w swojej znakomitej midzywojennej powieci pt. „Granica” stawia zasadnicze pytania - gdzie koczy si bd popeniany przez czowieka, a rozpoczyna czynienie za innym? Dla niej bowiem zo niewtpliwie czy si przede wszystkim z krzywd uczynion innemu czowiekowi czy ludziom.

Problem ten przedstawia na przykadzie dziej�w g�wnego bohatera swojej powieci, Zenona Ziembiewicza. Podkrela ona, e jej bohater od najmodszych lat wyrasta w domu, kt�ry cechowa si zakamaniem moralnym. Zenon nie chcia zaakceptowa dwuznacznoci moralnej panujcej w Boleborzy, ale z biegiem lat zacz postpowa podobnie jak ojciec. Krok po kroku, niezauwaalnie rezygnowa ze swoich moralnych zasad, gdy waniejsza bya dla niego yciowa wygoda czy osiganie korzyci materialnych. Najpierw pisze wic tendencyjne artykuy dla czasopisma „Niwa”, p�niej, bdc redaktorem tej gazety, staje si potulnym narzdziem w rkach wpywowych ludzi miasteczka, w kocu, jako prezydent, zezwala na akcj zbrojn przeciwko strajkujcym robotnikom.

Podobnie postpuje w yciu osobistym. Usprawiedliwiajc si na kadym kroku, krzywdzi zar�wno on Elbiet, jak i Justyn.

W trakcie rozmowy z mem Elbieta stwierdza, e s w yciu pewne niewidzialne granice, kt�rych jednak przekroczy nie wolno, gdy wtedy przestaje si by czowiekiem:

Chodzi o to, e musi co przecie istnie!

Jaka granica, za kt�r nie wolno przej,

za kt�r przestaje si by sob.

Nakowska ukazuje w swojej powieci, e wanie Ziembiewicz przekroczy t granic, zwykej ludzkiej uczciwoci wobec drugiego czowieka, granic etyczn. Skrzywdzi swym egoistycznym postpowaniem dwie kochajce go kobiety, zniszczy ich ycie oraz wasne.

Jak widzimy, literatura ukazywaa r�ne oblicza za i dobra oraz zwizane z tym trudne wybory. Niekiedy zo pyno z dzy wadzy, tkwicej w czowieku, czsto jednak z egoizmu i braku odpowiedzialnoci.

Pomimo i w literaturze odnajdujemy tak wielu bohater�w, kt�rzy wybieraj zo, to s r�wnie i tacy, kt�rzy zasuguj na najwysze uznanie.

G�wny bohater powieci Alberta Camus Duma, dr Rieux, yje w okropnych czasach - straszliwej zarazy, kt�ra symbolizuje wszelkie zo. Wybiera on jednak aktywn, bohatersk postaw, uosabia szlachetno i uczciwo. Wartoci, w kt�re wierzy, to przede wszystkim przyja i mio. Jest on lekarzem z powoania. Dobrowolnie wzi na siebie obowizek walki z zaraz, poniewa zoy przysig Hipokratesa i uwaa swoje postpowanie za co oczywistego. Ma poczucie odpowiedzialnoci za innych i stara si czyni dobro w tym „morzu” za, jakie go otacza.

Z domu wyni�s przewiadczenie, e praca i obowizek to nie ciar yciowy, ale co, co powinno charakteryzowa istot ludzk. Dla doktora duma to wr�g numer jeden i dlatego podejmuje z ni walk, nie liczc si z wasnymi siami. Zdaje sobie spraw, e wielu chorych mieszkac�w miasta potrzebuje jego pomocy i dlatego pracuje w miar swoich moliwoci jak najlepiej.

Duma symbolizuje w powieci Camusa zo jako takie. Moe ono zaatakowa ludzi zawsze i wszdzie. Ale jednoczenie autor ukazuje, e w takich skrajnych sytuacjach, jak zaraza czy wojna, ujawnia si r�wnie dobro, takie jak chociaby zwyka ludzka solidarno, kt�ra chroni przed dominacj tego za.

Dramat narodu bez pastwa w wybranych utworach literatury polskiej.

Narodem bez pastwa przez duszy czas byli Polacy. Polska utracia niepodlego w 1795 roku, a odzyskaa j w 1918 roku. Likwidacja Ksistwa Warszawskiego oraz potwierdzenie na Kongresie Wiedeskim dominacji rosyjskiej nad Kr�lestwem Polskim zmienio w spos�b zasadniczy warunki ycia narodu. Odtd wszystkie jego warstwy na co dzie musiay si styka z dyskryminacj i zwalczaniem przez pastwa zaborcze ich niepodlegociowych de.

Pierwszym poet, kt�ry ukaza dramat narodu polskiego podczas kolejnych zabor�w, by Franciszek Karpiski. W wierszu ale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta wyraa rozpacz z powodu utraty przez Polsk niepodlegoci po III rozbiorze. Obwinia zmarego kr�la o to, e nie zostawi potomka i dlatego po jego mierci nastpiy wolne elekcje i zwizany z nimi handel koron. Karpiski na wasnej sk�rze przey moment utraty niepodlegoci, by ywym wiadkiem tego, czego dowiadczy nar�d polski.

Innym poet ukazujcym tragizm Polski i Polak�w pod zaborami by Adam Mickiewicz. W I i III cz. Dziad�w ukazuje przeladowania, jakie spady na Polak�w pozbawionych w XIX wieku swego pastwa. Z utworu wyania si obraz bezwzgldnej antypolskiej polityki Rosji, chci wyniszczenia inteligencji i kultury narodu polskiego. Modzie wileska, osadzona w celi bazyliaskiej, nigdy przedtem nie wystpowaa przeciwko Rosji, za do organizacji stawiajcych sobie za cel krzewienie kultury i nauki naleaa przed laty. Aresztowania spowodowane wic byy chci zniszczenia przez Rosjan szkolnictwa polskiego, kt�re w okrgu wileskim stao na wysokim poziomie.

Symbolem cierpicego narodu polskiego staje si w III cz. Dziad�w pani Rollisonowa, lepa matka jednego z uwizionych Filomat�w. Reprezentuje ona wszystkich Polak�w cierpicych represje pod zaborem rosyjskim. O powstaniu listopadowym i jego upadku m�wi tu poeta w spos�b aluzyjny. Zrozpaczony Konrad ma pretensje do Boga, e zezwoli na upadek akcji zbrojnej Polak�w. Ksidz Piotr, pokorny suga Boy, ma jednak w trakcie swojej modlitwy widzenie, z kt�rego dowiaduje si, e Polska zmartwychwstanie. Haso Polska Mesjaszem narod�w miao podtrzyma na duchu Polak�w po klsce listopadowej i natchn wiar w odzyskanie pastwowoci.

Innym przykadem, ukazujcym dramat narodu polskiego pastwa, jest dramat Juliusza Sowackiego Kordian. W utworze tym autor podejmuje krytyk przyw�dc�w ideowych i wojskowych powstania listopadowego i pr�buje doj przyczyn jego upadku. G�wnym bohaterem utworu jest Kordian, mody czowiek, kt�ry nie potrafi znale si w otaczajcym go wiecie. Jego nar�d znajduje si pod zaborem rosyjskim, za on, jako Polak, nie ma wielkich perspektyw na przyszo. Pod wpywem wielu dowiadcze i rozczarowa dojrzewa i znajduje cel, kt�remu pragnie powici swoje ycie. Jest nim walka z tyrani rosyjsk o wolno i niepodlego wasnego narodu. Jednak jako jednostka osamotniona, skazany jest na klsk. Sowacki ukazuje wic w utworze drug przyczyn klski listopadowej, jak byo niewcignicie przez patriotyczn modzie spiskow do dziaania caego narodu. Spoeczestwo polskie, rozbite i nie zorganizowane, nie potrafi przeciwstawi si zaborcom i cierpi represje ze strony Rosjan.

Kolejnym utworem, ukazujcym dramat narodu bez pastwa, moe by Lalka Bolesawa Prusa. Autor ukazuje, jak Polacy, po klsce kolejnego zrywu narodowego, staj si narodem poddanym szczeg�lnym represjom zaborc�w. Po kolejnej przegranej ludzie s zniechceni do akcji zbrojnych, skupiaj si na wasnych sprawach - powolnym dorabianiu, odkadaj na p�niej szczytne niepodlegociowe ideay. G�wny bohater powieci ponosi klsk zar�wno w yciu osobistym, jak i zawodowym, co r�wnie w jakim stopniu jest zwizane z sytuacj kraju.

Autor ukazuje w Lalce rozlegy obraz spoeczestwa polskiego, egzystujcego bez wasnej pastwowoci. Przedstawia podupad arystokracj, yjc dawn wietnoci, mao prne mieszczastwo i niziny spoeczne. Ci ostatni czsto yj w skrajnej ndzy. Spoeczestwo polskie jest wic podzielone - jedni yj w skrajnym ub�stwie, drudzy pomnaaj swoje majtki. Brak wasnego rzdu i organizacji pastwowej powoduje, e Polacy yj na duo niszym poziomie materialnym ni inne niepodlege narody. Peny rozw�j jest tu tumiony przez zaborc�w, zwaszcza Rosjan i Niemc�w.

Dramat narodu bez pastwa ukazany jest take w powieci „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej. Autorka przedstawia rozlegy obraz spoeczestwa polskiego na wsi po klsce powstania styczniowego. Ukazuje wartoci moralne i etyczne, wyznawane przez spoeczestwo, kt�re pozwalaj mu przetrwa represje rosyjskie. Legenda o Janie i Cecylii poucza Polak�w, e praca dla kraju jest r�wnie wana jak walka z broni w rku o niepodlego. Mogia powstac�w z 1863 r. jest wyrazem solidaryzmu klasowego i patriotyzmu. Orzeszkowa przekonuje czytelnik�w, e tylko zjednoczony nar�d i pracowity ma szans ponownie zaistnie na mapach Europy jako pastwo.

Na podstawie „Ludzi bezdomnych” Stefana eromskiego moemy zaobserwowa, jak cikie warunki materialne miaa wikszo Polak�w z koca XIX w. Przyczyna tkwia midzy innymi w tym, e nie mieli oni wasnego pastwa. Widzimy to w powieci na przykadzie chociaby ulicy Ciepej, z kt�rej wywodzi si g�wny bohater powieci - Tomasz Judym. W nieludzkich warunkach yli r�wnie chopi z Cis�w i robotnicy Zagbia, na rzecz kt�rych postanawia pracowa g�wny bohater. Historia Wiktora Judyma i jego rodziny wiadczy o tym, z jakimi trudnociami materialnymi borykali si polscy robotnicy. Mimo i Wiktor i jego ona pracuj, nie s w stanie utrzyma rodziny i dlatego w kocu opuszczaj kraj i emigruj na zach�d.Ogromne rzesze bezdomnych, ukazanych przez eromskiego w powieci, i trudne warunki ycia wielu Polak�w byy niewtpliwie wynikiem nieposiadania przez nar�d wasnej pastwowoci.

Caa literatura polska, od Franciszka Karpiskiego po Stanisawa Wyspiaskiego, ukazywaa dramat Polak�w, kt�rzy byli pozbawienie przez przeszo 100 lat pastwowoci. Nawoywaa ona do walki zbrojnej, zastanawiaa si nad przyczynami klski, uczya pracy na rzecz kraju, przypominaa o tradycjach, a do momentu odzyskania niepodlegoci w 1918 roku.

Dylematy moralne bohater�w Stefana eromskiego.

Dylematem moralnym nazywamy sytuacj, w kt�rej musimy dokona wyboru pomidzy kilkoma moliwociami; wyb�r ten jednak spowoduje rozdarcie wewntrzne, nie bdzie jasny ani oczywisty. Wybranie jednej pocignie za sob przymus zrezygnowania z innej, r�wnie wartociowej idei.

W wypadku bohater�w eromskiego dylematy moralne poszczeg�lnych postaci wynikay z niemoliwoci pogodzenia idea�w pozytywistycznych z realiami ycia. Chcc suy spoeczestwu, doktor Judym rezygnuje z mioci do Joasi; chemik Piotr Cedzyna nie potrafi p�j na kompromis i zaakceptowa faktu, e jego studia opacone zostay kosztem niszej pacy dla robotnik�w, porzuca ojca, powica mio ojcowsk, wyjeda za granic, aby wasn prac zwr�ci robotnikom skradzione pienidze. Doktor Pawe Obarecki rezygnuje ze swoich pozytywistycznych idea�w, poddaje si presji rodowiska obrzydowskiego. Ci trzej bohaterowie przeywaj dylematy moralne, gdy nie s w stanie porzuci idea�w modoci. Czym kieruj si, dokonujc ostatecznych wybor�w? Czy mog postpi inaczej? Spr�buj odpowiedzie na te pytania, analizujc zachowania i decyzje najbardziej znacznych bohater�w Stefana eromskiego.

Rozterki Tomasza Judyma symbolizuj dziea sztuki, Wenus z Milo i Rybak Chavannesa, podziwiane przez bohatera w Paryu. Wenus jest symbolem urody ycia, pikna, hedonistycznej rozkoszy, natomiast Rybak to obraz przedstawiajcy ndz, ub�stwo najniszych klas spoecznych. Kontrast midzy tymi dzieami obrazuje wyb�r midzy szczciem osobistym a wyrzeczeniem si go w imi powicenia si dla dobra potrzebujcych warstw spoeczestwa. Judym nie potrafi zapomnie o dziecistwie spdzonym w warszawskiej dzielnicy ndzy, pamita bardzo wyranie o swoim pochodzeniu. Ma wiadomo przekltego dugu wobec klasy, z kt�rej si wywodzi. Aby spaci ten dug, zrezygnuje zar�wno ze szczcia osobistego, jak i z ycia rodzinnego. Jedynie yjc samotnie, bez ciaru obowizk�w wobec rodziny, Judym moe powici si cakowicie pracy spoecznikowskiej. Moe zaangaowa si w ni penym sercem i adne troski i kopoty rodzinne nie bd go od niej odcigay. Doktor Judym jest czowiekiem, kt�ry podejmuje czsto decyzje, kierujc si jedynie impulsami; s one w pewnym sensie pochopne, niczym nie podparte. Zastanawiajce jest, dlaczego Tomasz Judym decyduje si nagle polubi Joasi. Prawie r�wnie szybko rezygnuje z tej mioci, zrywa zwizek. To pobyt w Zagbiu zadecydowa o wyborze narzuconego obowizku, o spacie przekltego dugu. Jedynie rozdarta sosna obrazuje stan ducha bohatera, tak naprawd Judym jest rozdarty duchowo. Pozostaje postawi sobie pytanie, czy Judym dokona waciwego wyboru, czy nie powici jednak zbyt wiele dla idei spoecznikowskiej?

Podobne pytanie moemy sformuowa w stosunku do chemika Piotra Cedzyny. Tkwi w nim tak silne poczucie sprawiedliwoci spoecznej, e gdy dowiaduje si, skd jego ojciec czerpa fundusze na opacenie studi�w, postanawia natychmiast wyjecha do Anglii, zarobi pienidze, aby m�c zwr�ci je poszkodowanym robotnikom. Piotr jest w stosunku do ojca bardzo surowym sdzi. Trudno jednoznacznie powiedzie, czy Dominik Cedzyna dopuci si kradziey pienidzy. Jego zwierzchnik, Teodor Bijakowski, nie ucierpia finansowo na machinacjach Cedzyny, sam Bijakowski zaproponowa swojemu zarzdcy produkowanie taniej. To, co mia na tym zyska Cedzyna, zaleao tylko od niego samego. Robotnicy zgodzili si na dwadziecia kopiejek w miejsce trzydziestu, przecie gdzie indziej nawet tylu by nie dostali. Czy wic bya to kradzie, czy tylko sprytne gospodarowanie pienidzmi? W dodatku czy pobudki, jakimi kierowa si Dominik, nie usprawiedliwiaj przynajmniej czciowo jego postpowania? Piotr uzna, e dug naley spaci i bardzo oschle obszed si z wasnym ojcem. Odjecha, zostawiajc starego Dominika w poczuciu nie w peni zrozumiaej winy i w rozgoryczeniu. Ojciec, kt�ry y tylko dziki wiadomoci, e jego syn kocha go, karmi si t mioci, zostaje nagle porzucony przez ukochane dziecko. Dlaczego? Dlatego, e doktor Piotr nie potrafi y ze wiadomoci, e studiowa kosztem najuboszych. Ta myl k�ci si z jego sumieniem. On przecie ma swoj prac pomaga ludziom, a nie krzywdzi, wyzyskiwa ich. Chyba jednak decyzja podjta przez Piotra nie jest w peni popierana, akceptowana przez czytelnika. Czy w tej sytuacji nie powinien on by wybra mniejszego za? Czy nie atwiej byoby pogodzi si z faktem nalecym do przeszoci i zosta w kraju blisko starego ojca? Mona chyba zakwestionowa si uczucia Piotra do ojca. Czy w imi mioci ojcowskiej Piotr nie m�gby zapomnie na chwil o ideaach spoecznikowskich? Swoj decyzj zrani przede wszystkim kochajcego go ojca, samego siebie r�wnie. Trudno powiedzie, e dokona waciwego wyboru, preferujc ide nad mio.

Nieco inaczej przedstawia si problem dylematu moralnego doktora Pawa Obareckiego. Po ukoczeniu studi�w doktor Pawe, zaraony ideami pracy u podstaw i pracy organicznej, postanowi wyjecha do maego miasteczka Obrzyd�wka i tam si osiedli. W jego czasach modnym by fakt mieszkania w maej miecinie, w celu szerzenia tam idei pozytywistycznych. Doktor Pawe posucha gosu pozytywist�w i osiad w Obrzyd�wku. Po przyjedzie do miasteczka natychmiast, niezupenie wiadomie, wyda wojn aptekarzowi i miejscowym felczerom. Pr�bowa leczy ludzi bezpatnie i uczy ich higieny. Po pewnym jednak czasie, widzc brak efekt�w swojej cikiej pracy, porzuci myl dalszego naprawiania wiata. Niech, z jak si spotka ze strony miejscowej elity, spowodowaa, e Obarecki zaprzesta pracy spoecznikowskiej. Uleg presji otoczenia i zrezygnowa ze swoich modzieczych idea�w. Zda sobie spraw, e samotnie nie zdoa uczyni wyomu w konserwatywnej strukturze spoecznej i nie uda mu si zmieni sposobu mylenia mieszkac�w Obrzyd�wka. Prawd jest, e doktor Pawe raz lub dwa razy do roku dowiadcza „metafizyki”, kilkugodzinnego wiadomego samobadania bystro, z szalon gwatownoci napywajcych wspomnie [...], postanowie niezomnych, lub�w, zamiar�w. Jednak to wszystko nie prowadzio do adnej zmiany na lepsze i przemijao. Mimo negatywnej samooceny doktor Obarecki nie by ju zdolny do powice. Mona nawet stwierdzi, e ani mier Stasi, ani wywoany przez to wstrzs, nie zmieni w aden istotny spos�b ycia Pawa Obareckiego. Wydaje si, e kiedy por�wnujemy go z Judymem i Cedzyn, Obarecki wypadnie najsabiej. Mimo i kwestionuje si waciwo postpowania dw�ch pierwszych, to z drugiej strony naley ich podziwia za odwag w dokonywaniu bardzo trudnych i kontrowersyjnych wybor�w. Pawe Obarecki natomiast na tle Judyma i Cedzyny zachowa si prawie jak tch�rz, przyj postaw konformistyczn. Mia chyba zbyt saby charakter, by broni idei pozytywistycznych. Moe te sam nie by do koca przekonany o ich susznoci i powodzeniu, co spowodowao, e w zetkniciu z realiami ycia codziennego zosta zmuszony do zoenia broni. Tu nasuwa mi si nastpujce pytanie: na ile czowiek ma obowizek wobec siebie, a na ile wobec zbiorowoci? Jeli uznamy, e najwaniejszy jest obowizek wobec siebie, to musimy przyzna suszno decyzji Obareckiemu.

Bohaterowie eromskiego widzieli r�nie obowizek wobec siebie i wobec spoeczestwa. Tomasz Judym i Piotr Cedzyna podjli decyzj, e pomaganie innym, praca dla innych jest waniejsza ni szczcie osobiste. Idee spoecznikowskie postawili oni ponad szczcie rodzinne. Pawe Obarecki zachowa si inaczej. On zrezygnowa z idei, zweryfikowa swoje zaoenia i postanowi przystosowa si do otaczajcej go rzeczywistoci. Kady z tych trzech bohater�w sta przed dylematem, kady z nich dokona wyboru, decydowa, jakimi drogami bdzie kroczy w przyszoci. A ocen czy ich decyzje byy suszne, Stefan eromski pozostawi czytelnikowi.

„Dzieami wielkimi i moralnymi s tylko dziea prawdy” (Emil Zola). Skomentuj t opini, odwoujc si do wybranych utwor�w literackich.

Sztuka, tworzona przez czowieka i dla czowieka, jest nieodcznym elementem naszej egzystencji. Jako staej towarzyszce ludzkiego ycia, zwyklimy wyznacza jej funkcj nonika ponadczasowych prawd i uniwersalnych wskaz�wek. Wielkimi dzieami okrelamy wic utwory, kt�re - opr�cz walor�w estetycznych - zawieraj nauk moraln. Dla mnie wzorem takiego arcydziea jest Biblia, kt�ra nie tylko m�wi o witoci, ale take ni jest. Idealnym dzieem jest bowiem utw�r, kt�ry, m�wic o yciu, jest zarazem jego czci. Mam na myli jedno pracy z rzeczywistoci, a wic „zlanie si” jej z natur. Pamitajc jednak o arystotelesowskim mimesis, czyli naladowczym charakterze sztuki, mam wiadomo, e osignicie takiego ideau jest praktycznie niemoliwe. Moliwe jednak jest zblienie si do tego wzorca, poprzez realistyczne obrazowanie wiata. Prawdy wielkie i moralne pyn bowiem z samego ycia.

r�dem ludzkiej moralnoci s, moim zdaniem, prawdy pierwotne, prawdy czerpane z natury. Wedug filozofii taoistycznej, kt�ra dla mnie staa si podstaw do odnalezienia wasnej „drogi ycia”, najistotniejsze prawdy tkwi w naturze i codziennoci. Trzeba umie obserwowa rzeczywisto, dostrzec, jakie prawa rzdz ludzkim dziaaniem, aby z nich zbudowa wasny kodeks moralny.

wiatem jednak czsto kieruj faszywe odruchy ludzkie, dlatego aby odnale istot jego funkcjonowania, naley przebi si przez grub warstw zakamania. Trzeba odnale prawd o ludziach, kt�ra czsto skrywana jest pod paszczem pozor�w. Wysiek ten chyba najczciej podejmuj literaci, jako ci, kt�rych szczeg�lna wraliwo nie pozwala na tolerowanie zakamania. Na przestrzeni wiek�w wielu tw�rc�w usiowao odsania prawdziwe oblicze wiata, ale niewielu jest takich, kt�rym si to udao.

Dla mnie tw�rca, kt�ry napitnowa zakamanie, w obojtnie jakiej dziedzinie ycia, godzien jest miana mistrza, jego utw�r za gotowa jestem okrzykn arcydzieem.

Wydaje mi si bowiem, e literatura powinna by w pewien spos�b utylitarna, jeeli chodzi o jej treci moralne. Chciaabym przytoczy kilka przykad�w dzie literackich, kt�re wanie ze wzgldu na zawart w sobie prawd o yciu nazwa mona „wielkimi i moralnymi”.

Jak ju wspomniaam, problem prawdy o yciu nka literat�w ju od najdawniejszych czas�w.

Dla udowodnienia wasnych s�w, chciaabym poda przykad „Antygony” Sofoklesa - utworu z IV wieku p.n.e. Tytuowa bohaterka, wbrew woli wadcy pastwa, Kreona, postanawia pochowa zwoki swego brata, Polinejkesa. Sofokles ukazuje prawd o bohaterce, kt�ra, bdc rozdart wewntrznie, popada w konflikt tragiczny. Chcc by w zgodzie z prawami boskimi, Antygona amie zakazy Kreona. Decyduje si na pochowanie brata, a tym samym skazuje si na mier.

Kreon jest przykadem wadcy-tyrana, kt�ry, pragnc realizowa wasne wyobraenia na temat pastwa, postpuje wbrew prawu boskiemu. Przyr�wna go mona do Hitlera lub Stalina, kt�rzy w miejsce tradycyjnej religii wprowadzaj kult silnej wadzy. Przypomnijmy sobie w tym miejscu decyzj Stalina o zburzeniu cerkwi Chrystusa Zbawiciela i planie budowy na jej miejscu Paacu Sowiet�w, aby zobrazowa proces wypierania religii jednowadztwem. Ofiarami takiego procesu padaj zwykle ludzie, tacy jak Antygona lub jej wsp�czesny odpowiednik - ks. Popieuszko.

Sofokles sugeruje nam refleksj, e mimo mierci Antygony, triumfuje moralno. Antygona jest reprezentantk caego spoeczestwa, Kreon za - jednostk o wielkiej wadzy. Moim zdaniem racja tkwi wic w zbiorowej wiadomoci, a nie w umyle i wyobraeniach jednostki. Sofokles pokazuje nam prawd na temat relacji wadza-spoeczestwo, a take wskazuje rozbienoci midzy prawem boskim a ziemskim. Opisujc okrelone postawy, skania do wycignicia wniosk�w z przedstawionych fakt�w. Prawda niesie bowiem ze sob nauk moraln. Tylko odwieczna i cigle ta sama etyka, nakazujca mio do drugiego czowieka i gboka wiara s wartociami ponadczasowymi. Prawo boskie zawsze zwycia ziemskie zakazy. Czowieka mona zabi, ale jego racje pozostan niepodwaalne i wci ywe. Antygona zgina, ale klsk poni�s Kreon. Popieuszko zosta zabity, ale nadal funkcjonuje w spoeczestwie polskim przewiadczenie o susznoci jego pogld�w i dziaania, kt�rego si podj.

Wedug mnie Antygon naley zaliczy si do tych utwor�w, kt�re, ze wzgldu na zawart w nich prawd o czowieku, wzbogacaj nasze wntrze i nios bezwzgldne nakazy walki o wasn moralno, o zgod z samym sob i zachowanie godnoci. Myl, e rozwaajc problem moralnoci na podstawie odkrywania prawdy o czowieku, warto wspomnie o Innym wiecie Herlinga-Grudziskiego. Lagier sowiecki, przedstawiony przez Grudziskiego, zupenie inaczej wyglda „zza drut�w”, a inaczej widziany od wewntrz. Czyby prawda miaa dwa oblicza?

Pok�j przeznaczony dla odwiedzajcych, utrzymany w przytulnej, prawie domowej atmosferze, daje podstaw, aby sdzi, e cay ob�z wyglda podobnie. Rzeczywisto jest jednak cakowicie odmienna. Prawdziwy jest tylko obraz postrzegany przez wini�w, oni tylko upowanieni s do wypowiadania opinii na temat swoich warunk�w ycia. Tylko ci, kt�rzy dowiadcz konkretnej rzeczy, znajd si w okrelonej sytuacji lub spr�buj ycia w danych warunkach, maj prawo do nazywania swoich spostrzee prawdziwymi. Prawda nie uznaje bowiem wiatocieni. Herling-Grudziski, obrazujc nieludzkie warunki ycia w obozie i bestialski spos�b traktowania wini�w, wskazuje na sylwetki bohater�w, kt�rzy por�d odczowieczenia umieli zachowywa si jak ludzie. Michai Kostylew i Natalia Lwowna potrafili postpowa zgodnie z samym sob, by godnymi i wolnymi tym specjalnym rodzajem wolnoci, kt�ra pozwala decydowa o wasnej mierci. I cho autor ma wiadomo, e podobne postpowanie wymagao heroicznego wysiku, nie usprawiedliwia jednak tych, kt�rzy go nie podjli, a tym samym dali si odczowieczy, skrzywdzi i poniy.

Manichejska struktura dziea (przewity w mrokach) wskazuje na dualizm natury ludzkiej oraz daje bezwzgldny nakaz walki o zachowanie godnoci. Herling-Grudziski na przykadzie bolesnej prawdy o obozie przekazuje czytelnikowi nauk moraln. Nauk, kt�ra m�wi o koniecznoci zachowania silnego charakteru nawet w najtrudniejszych sytuacjach. Gosi potrzeb stworzenia sobie ugruntowanego systemu wartoci, kt�ry moe sta si dla czowieka „ostatni desk ratunku”. Herling-Grudziski, poprzez ukazanie prawdy o czowieku, w naturze kt�rego ley uzalenienie wasnych pogld�w od sytuacji, udowadnia, e relatywizm zasad moralnych prowadzi do zabicia osobowoci. Wydaje mi si, e wanie ukazanie agrowej rzeczywistoci w spos�b realistyczny jest punktem wyjcia do rozwaa nad ludzk moralnoci. Tylko ukazanie prawdy o zachowaniu si ludzi w warunkach ekstremalnych moe doprowadzi do waciwych wniosk�w. Poznanie warunk�w determinuje bowiem ich analiz.

Kolejnym utworem, kt�ry pragn zaprezentowa jako nonik ponadczasowych prawd, jest III cz Dziad�w. Mickiewicz, wskazujc na podzia spoeczestwa na cz zainteresowan losami kraju i obojtn wobec nich, demaskuje prawdziwe oblicze Polak�w. Podczas gdy modzie i weterani torturowani s za sw dziaalno niepodlegociow, arystokracja stara si nie angaowa w polityk. Jedni widz w Nowosilcowie kata narodu, inni - doskonaego wodzireja bal�w. Mickiewicz wyranie wartociuje obie czci Polak�w. Jego sympatia jest zdecydowanie po stronie aktywnych, kt�rzy zachowali honor, uczciwo i ch walki o ojczyzn. S oni spadkobiercami najlepszych polskich tradycji, do kt�rych nale: gboka wiara, rycersko i suba krajowi. Modzi pozostali wierni ojczynie, zachowali ide niepodlegociow, wbrew og�lnemu przewiadczeniu o klsce Polski. Arystokracja natomiast zaprzedaa si Rosji. Postawami arystokrat�w rzdzi ch zysku - zdobywania kontakt�w, urzd�w i pienidzy. Analiza podziau spoecznego w Polsce dziewitnastowiecznej skania nas do refleksji na temat uczciwoci wobec wasnego kraju.

Mona powiedzie, e arystokracja zdradzia Polsk, niczym Piat umya rce od odpowiedzialnoci. Mickiewicz wyranie krytykuje podobne zachowanie. Popiera natomiast Polak�w aktywnych, kt�rym nawet zadedykowa swoj prac:

Narodowej chway mczennikom powicam

- Autor

Poparcie modziey jest zarazem pochwa moralnoci, nakazujcej wierno wasnym przekonaniom, rycersk odpowiedzialno za ojczyzn oraz zdolno do powice.

Bywaj sytuacje, w kt�rych bezporednie przekazywanie prawdy jest niemoliwe. Realistyczny przekaz zastpuje w�wczas metafora, a konkretne cechy uosabiaj np. zwierzta. Mam na myli bajki I. Krasickiego, kt�re stanowi krytyk okrelonych postaw i zachowa. Krasicki pitnuje ludzkie wady, a eby krytyka nie bya zbyt zjadliwa, okrywa j paszczem metafory. Lis u niego staje si symbolem sprytu i chytroci, ptak - wolnoci, jagni - potulnoci. Prawda nie jest przekazana w spos�b dosowny, ale niesie jednak nauk moraln.

Prawda pozwala na stworzenie zasad moralnych, obrazuje ze lub dobre postawy, ale jej nadrzdn funkcj jest, jak sdz, przekaz istotnych zdarze lub informacji. Tylko za spraw rzeczywistego opisu moemy pozna fakty dotyczce historii. Przypomnijmy sobie reporta Zofii Nakowskiej pt. „Dwojra Zielona”. Jest w nim zawarty wizerunek kobiety, kt�ra za wszelk cen pragnie przey wojn. Nie ma co je, nie ma gdzie spa, jest ranna i zmczona, ale tkwi w niej ogromna wola przetrwania. Dlaczego? W kilka lat po wojnie Dwojra przyzna si reporterce, e w cigu tych strasznych dni wojennych czua, e musi przey, aby m�c opowiedzie o cierpieniach innych. Niech wiat wie, co oni robili - powie Dwojra, tumaczc pragnienie przeycia.

Prawdziwa relacja obiektywnej osoby jest jedyn moliwoci odtworzenia dziej�w. Medaliony Nakowskiej s wanie takim beznamitnym, suchym, pozbawionym komentarza zapisem fakt�w. Daj czytelnikowi wierny obraz rzeczywistoci, pozostawiajc mu ocen. Aby udowodni warto dziea zawierajcego obiektywny opis zdarze, chciaabym poda przykad Kroniki Wincentego Kadubka, kt�ra, mimo e ma due walory artystyczne, jest prac zupenie bezwartociow z punktu widzenia nauki. Kadubek upiksza bowiem swoje dzieo, do historii Polski wplata fikcyjne wtki, dodawa cytaty.

Zastanawiajc si nad istot prawdy, dochodz do wniosku, e jej najwiksz zalet jest krytycyzm. Prawda ma cile okrelone granice, a jej agodzenie, zaostrzenie lub jakiekolwiek koloryzowanie sprawia, e granice te przesuwaj si. Prawda przestaje by prawd. Dziea prawdy godz w ludzko, a zarazem doskonal j.

Wydaje mi si, e ludziom bardzo trudno jest pogodzi si z krytycznymi uwagami na ich temat, a jeszcze trudniej wykorzysta je do pracy nad sob. Realistyczne prace peni wic rol wychowawcy - wskazuj bdy i nawouj do poprawy poprzez naladowanie okrelonych wzor�w.

Dziea owieceniowe jako apel do czytelnik�w.

Owiecenie byo epok rozumu i filozof�w. Ludzie, kt�rzy jej idee tworzyli, byli racjonalistami. Mylenie i fakty dowiadczalne byy jedynymi wyznacznikami prawd w tych czasach. Owiecenie na Zachodzie walczyo o wolno, podczas kiedy w Polsce o jej ograniczenie i nowe rozumienie. Literatur polskiego owiecenia charakteryzuj najlepiej trzy prdy literackie: klasycyzm, sentymentalizm, rokoko.

Klasycyzm kad duy nacisk za zagadnienia spoeczno-polityczne i obyczajowe. Przedstawiciele tego nurtu to zazwyczaj pisarze, kt�rzy dostrzegali potrzeb zreformowania ustroju Polski, aby konsekwencj panujcej anarchii nie staa si utrata niepodlegoci. W swoich dzieach apelowali wic do zacofanego spoeczestwa o to, by brao udzia w yciu politycznym i kulturalnym kraju i edukowao si w duchu epoki owiecenia.

Jednym z wikszych dzia tego okresu jest „Monachomachia” Ignacego Krasickiego. Monachomachia czyli wojna mnich�w to utw�r, kt�ry swoim przesaniem nawizuje do europejskiego krytycyzmu i myli Kartezjusza. Utw�r jest krytyk �wczesnego duchowiestwa, jego stylu ycia, za szczeg�lnie braku wyksztacenia. Jest r�wnoczenie apelem do czytelnik�w, aby sprawy szkolnictwa i wychowania modziey nie powierzao w rce ludzi, kt�rzy si do tego po prostu nie nadaj. Utw�r jest r�wnie apelem skierowanym do polskiego kleru, ukazujcym potrzeb zmian w r�nych dziedzinach jego ycia.

Innym utworem jest pierwsza nowoytna powie polska, „Mikoaja Dowiadczyskiego przypadki” Ignacego Krasickiego. Pisarz przedstawia w nim drog, kt�r musi przej Sarmata, aby sta si czowiekiem owieconym. W czci I ukazuje w spos�b krytyczny ycie i obyczaje polskiej szlachty. Apeluje wic tym samym do czytelnik�w, aby zmienili spos�b wychowania modziey na bardziej racjonalny i opamitali si w wydawaniu pienidzy - uwaa bowiem, e przepuszczanie przez szlacht polskich majtk�w poza granicami jest skandalem i prowadzi do upadku kraju.

Utw�r przedstawia histori modego szlachcica, Mikoaja Dowiadczyskiego, kt�rego liczne podr�e i dowiadczenia nauczyy racjonalnego, a wic nowoczesnego patrzenia na wiat. Dopiero wic po powrocie do kraju z utopijnej wyspy Nipu, Mikoaj zabiera si do pracy na roli w swym rodzinnym majtku, a jedn z pierwszych nowoci, jakie wprowadza, jest zamiana paszczyzny na czynsz. Oto jakie rozwizania proponuje Krasicki polskiej szlachcie - racjonaln gospodark na wasnej ziemi. Apel o zmian stosunku ziemiastwa do chop�w jest wic w utworze wyrany. Odnajdujemy go r�wnie w dzieach politycznych Hugo Kotaja i Stanisawa Staszica. wietny przykad stanowi tu Przestrogi dla Polski, w kt�rych Staszic pisze:

Widz miliony stworze, z kt�rych jedne wp�nago chodz, drugie sk�r albo ostr siermig okryte, wszystkie wysche, zndzniae, obrose, zakopciae. Oczy gboko w gowie zapade. Pospne, zadurzae i gupie, mao czuj i mao myl: to ich najwiksz szczliwoci [...] Dobrzy Polacy! Oto rozkosz tej czci ludzi, od kt�rych los waszej Rzeczypospolitej zawis! Oto czowiek, kt�ry was ywi! Oto stan rolnika w Polszcze!

Wydaje mi si, e Stanisaw Staszic doskonale zdawa sobie spraw z roli chop�w w polskim spoeczestwie. Moe wanie dlatego wyej przytoczony apel jest tak dramatyczny. Zar�wno Krasicki jak i Staszic chcieli zaalarmowa ziemiastwo i wywrze wpyw na jego postpowanie. Uwaszczenie chop�w proponuje r�wnie Powr�t posa J.U. Niemcewicza.

Owieceni Polacy kadli duy nacisk na szkolnictwo i rozw�j intelektualny kraju. Celnym utworem krytykujcym ciemnot i zacofanie polskiego spoeczestwa jest Chudy literat Adama Stanisawa Naruszewicza i Powr�t posa Juliana Ursyna Niemcewicza. Z dzie tych dowiadujemy si, jak mao czytali Polacy i jak bardzo byli zamknici na wszelkie nowoci dotyczce chociaby tak potrzebnych w pastwie chylcym si ku upadkowi zmian ustrojowych. Apeluj w nich pisarze o zmian sposobu mylenia i wyjcie z zamknitego krgu zotej wolnoci szlacheckiej.

W Powrocie posa - pierwszej polskiej komedii politycznej - ukazuje Niemcewicz dwa obozy polityczne, dziaajce w �wczesnej Polsce: owieconych reformator�w i konserwatywnych Sarmat�w, bojcych si jakichkolwiek zmian ustrojowych. Utw�r jest apelem do czytelnik�w, a waciwie widz�w, o poparcie zmian w Polsce i wyeliminowanie z jej ycia politycznego liberum veto i wolnej elekcji, kt�re s przyczyn upadku kraju. Komedia zostaa wystawiona na kilka miesicy przed uchwaleniem Konstytucji 3 maja i miaa wielki wpyw na zawarte w niej reformy.

Podobne propozycje reform ustrojowych w Polsce odnajdujemy w dzieach politycznych Hugo Kotaja i Stanisawa Staszica. W swoim utworze Powr�t posa apeluje r�wnie J. U. Niemcewicz o czysto jzyka polskiego i nieuleganie cudzoziemskim modom. Aby to osign, w spos�b krytyczny ukazuje tych bohater�w, kt�rzy, jak Starocina, cho m�wi po polsku, uywa prawide gramatyki francuskiej i co drugie sowo wtrca w tym jzyku. Bardzo jestem rozgniewana, e nie mog uda si na przyjemne ich niadanie - pisze w licie do Podkomorzyny.

Przeciwiestwem tej damy modnej jest posta Podkomorzyny - prawdziwej polskiej matrony, wzorowej obywatelki i patriotki. Szanuje ona jzyk ojczysty i w tym duchu wychowaa swoich dw�ch syn�w. J. U. Niemcewicz, tworzc w swoim dziele wzorce i antywzorce, apelowa tym samym do czytelnik�w o zmian pogld�w politycznych i pewnych przyzwyczaje yciowych.

Wydaje mi si, e cay dorobek polskiego owiecenia, a zwaszcza jego nurt klasycystyczny, jest jednym wielkim apelem do czytelnik�w - pr�b jego wychowania w duchu owiecenia i postpu. Niemal wszystkie dziea tej epoki apeluj o unowoczenienie szkolnictwa, zmiany w dziedzinie mentalnoci i obyczajowoci Polak�w, a take o wielkie reformy ustrojowe, kt�re miay zapobiec upadkowi politycznemu Polski. Krytykujc i przedstawiajc wzorce, literatura tego okresu chciaa wychowa nowego czowieka w duchu owiecenia, kierujcego si w yciu rozsdkiem i wiedz.

Eros i Tanatos w wybranych epokach literackich.

Eros - b�g mioci, Tanatos - b�g mierci czsto wystpuj obok siebie w utworach literackich i pojawiaj si w nich od najdawniejszych czas�w. Epoka redniowiecza ukazywaa wanie te obydwa zjawiska razem, poniewa zdaniem pisarzy tej epoki, prawdziwe uczucia trwaj nawet po mierci.

Najlepszym przykadem moe tu by „Legenda o Tristanie i Izoldzie” z XII wieku, kt�ra jest najgbszym poematem o mioci i mierci zarazem.

Utw�r opowiada o tragicznych kochankach, kt�rzy - ogarnici namitnoci, wiadomi za i zdrady, jak popeniaj - yj w cigym napiciu emocjonalnym, przez cae ycie poszukujc si i rozczajc. Mio sprowokowana tajemniczym napojem jest przepojona cierpieniem, kt�rym kochankowie pac za chwile radoci bycia ze sob. yj w kamstwie, zdradzaj czowieka, kt�rego oboje kochaj - Izolda ma, Tristan swojego wuja i najlepszego przyjaciela, kr�la Marka. Nie zostao oszczdzone im adne cierpienie. Mio ich jest przede wszystkim duchowa, umoliwiajca pene zrozumienie, absolutn harmoni. Dlatego trwaa ona r�wnie po ich mierci, a ... w nocy z grobu Tristana wybuja zielony g�g [...], kt�ry zanurzy si w grobie Izoldy... Bohaterowie tej piknej opowieci, cho nie mogli y bez siebie, nie byli szczliwi. Umieraj przedwczenie, umieraj z mioci.

Myl o mierci zajmowaa wane miejsce, jak wida, w dorobku literackim redniowiecza. Wynikao to r�wnie i z tego, e czowiek tej epoki y kr�tko, a czste wojny i epidemie dziesitkoway ludno. mier bya wic na porzdku dziennym, obcowao si z ni niemal bez przerwy. W XIII wieku zaczto przedstawia spotkania os�b ywych ze zmarymi oraz dialog, jaki podejmuje z czowiekiem upersonifikowana mier.

Do najdawniejszych tekst�w tego rodzaju naley anonimowy wiersz pt. Rozmowa mistrza Polikarpa ze mierci. W utworze ma ona r�ne oblicza. Posiada cechy wadczyni, ale r�wnoczenie jest kaznodziej, gdy objania Polikarpowi kwestie egzystencjalne, ukazana w spos�b alegoryczny rozpoczyna tace - dance makabre, w kt�rych jej partnerami staj si wszyscy ludzie. Uzmysawia im ich r�wno w godzinie zakoczenia ycia, pragnie wywoa lk i skruch. Opisana jest jako rozkadajce si ludzkie zwoki, posiada nieodczny atrybut - kos.

W czasach redniowiecza istniao przekonanie, e mier czowieka uzaleniona jest od tego, jak y. Ludzie prawi i uczciwi powinni zatem umiera lekko, za ludzie li i wystpni - w mkach i cierpieniu. Odnosi si to m.in. do tytuowego bohatera Pieni o Rolandzie. mier Rolanda na polu walki przedstawiona zostaa przez autora w spos�b niezwykle patetyczny. Sam moment umierania wypeniony jest wieloma gestami i zachowaniami bohatera. Roland - obroca wiary i ojczyzny - umiera z przewiadczeniem, e zasuy na zbawienie, gdy wypeni sw�j rycerski obowizek do koca. Gdy umiera, ... B�g zsya mu swego Anio a Cherubina... i innych witych, kt�rzy nios dusz hrabiego do raju.

Z zagadnieniem mierci i problemem odpowiedzialnoci za niegodziwe ycie wie si idea ascezy. Literackimi przykadami spokojnego oczekiwania na mier s ywoty witych i legendy o mczennikach. Drog do zbawienia poprzez ub�stwo, prostot i pokor wskazuje autor Legendy o w. Aleksym. Dlatego po mierci tego ascety maj miejsce niezwyke wydarzenia: dzwony same dzwoni, za niewinne dziecko prowadzi papiea z kardynaem do domu jego ojca. Tam odnajduj zmarego Aleksego, za ze zwinitej kartki papieru, kt�r trzyma w rku, dowiaduj si, kim by naprawd ten ebrak.

Czsto spotykany w literaturze redniowiecznej motyw mierci mia suy podkreleniu znikomoci ycia, przypomina o jego doczesnoci oraz odpowiedzialnoci za nie przed Bogiem. Uwalniaa ona tych, co na to zasuyli, od wszystkiego, co ziemskie i pozwalaa odczu szczcie niebieskie.

Romantyzm, podobnie jak redniowiecze, traktowa czowieka przede wszystkim jako istot duchow. Dlatego te tw�rcy niejednokrotnie czynili mier tematem swoich rozwaa. Mona nawet spotka si z opini badaczy tej epoki, e tragiczne, pene lku pojmowanie mierci jest charakterystyczne wanie dla literatury tego okresu. Filozofia i literatura wczeniejszych czas�w przedstawiay bowiem mier jako blisk czowiekowi, zjawisko naturalne, dotyczce wszystkich - ukazywana bya jako element ycia.

W romantyzmie mio i mier s ze sob zwizane. Funkcjonuje w poezji i dramacie tego okresu powtarzajcy si motyw samob�jstwa z mioci, staje si ono nawet przeomowym momentem w biografii bohatera romantycznego. Popenia samob�jstwo Gustaw z IV czci Dziad�w A. Mickiewicza, Kordian w dramacie J. Sowackiego, ginie mierci samob�jcz hrabia Henryk z „Nie-Boskiej komedii” Z. Krasiskiego. Poeci romantyczni opisuj stan duszy czowieka zakochanego, eksponujc cierpienie, mk, b�l i rozpacz. Przedstawiaj take jego posta blad o obkanym spojrzeniu. W ujciu romantycznym mio pena jest wic tragizmu. mier za wcale nie bywa wyzwoleniem od cierpienia tego wiata. Widmo, upi�r, dusze pokutujcych s r�wnorzdnymi z ludmi ywymi bohaterami literatury romantycznej. Motywy te odnajdujemy w II i IV czci Dziad�w Adama Mickiewicza. Zemsta zza grobu, trupia blado - tak przedstawiali romantycy pozaziemskie istnienie (Ballady i romanse, Romantyczno, Lilie). Dziewica z Nie-Boskiej komedii w pewnym momencie przybiera form rozkadajcego si ciaa - przypomina wic redniowieczne opisy rozpadu zwok.

W utworze J. Sowackiego pt. Anio ognisty - m�j anio lewy motywem centralnym jest gr�b. Z niego wyrastaj kwiaty i dobywa si muzyka. Poeta opisuje tu genezyjsk definicj mierci jako koniecznej zmiany formy, ofiary, kt�r musi ponie jednostka, zrzucajc skorup-ciao, aby m�c osign wyszy stopie doskonaoci.

Gr�b i mier pojawiaj si take w tw�rczoci C.K. Norwida. W Bema pamici aobnym rapsodzie poeta stwierdza, e idea, kt�rej czowiek suy, nie umiera wraz z nim, ale podejmuj j nastpne pokolenia. Utw�r W Weronie przedstawia grobowiec synnej pary kochank�w z tragedii Szekspira Romeo i Julia. Wzorem Tristana i Izoldy pomarli oni przedwczenie, nie mogc y bez siebie.

W utworze Do obywatela Johna Browna Norwid przedstawia obraz egzekucji czowieka, kt�ry suy idei wolnoci i r�wnoci. Mona wic powiedzie, e mio i mier byy staymi elementami literatury romantycznej. Organizoway one czsto fabu w utworach, wpyway na postawy bohater�w i filozofi ycia, kt�r oni wyznawali. Zar�wno w epoce redniowiecza jak i romantyzmu mio, cho czsto tragiczna i kr�tka, generowaa jednak pochwa tych kilku radosnych chwil ycia, kt�re niosa. Bya jednoczenie pewnym antidotum na lek przed mierci, pozwalaa j czasem nawet oswoi.

... Kto potrafi

pomidzy mio i mier

wple anegdot o istnieniu?...

- pisaa polska poetka wsp�czesna Halina Powiatowska.

„Forma jest zawsze funkcj idei” - o zalenoci midzy wyborem okrelonych konwencji i gatunk�w literackich a tendencjami epoki (wiatopogld, filozofia, sytuacja spoeczno-polityczna). W rozwaaniach odwoaj si do literatury pozytywistycznej i modernistycznej.

Wiek XIX by okresem wielkich zmian w literaturze. Pozytywizm cechowao zmczenie idealizmem, fantastyk, a przede wszystkim walk, kt�ra nie przynosia efekt�w. Nastpna epoka, Moda Polska, wystpia z kolei przeciw realizmowi pozytywistycznemu, preferujc powr�t do idealizmu i indywidualizmu.

Sytuacja narodu polskiego w cigu caego wieku XIX pozostawaa jednak taka sama: brak suwerennoci, wynaradawianie, kolejne zrywy do walki. Pokolenie pozytywistyczne to „poburzowcy”, czsto uczestnicy powstania styczniowego, kt�rych dotkny, jak wszystkich Polak�w, represje popowstaniowe. Nacisk zaborc�w i pr�by odebrania narodowi jego tosamoci wywoay naturaln reakcj - obrony. G�wnym celem stao si zachowanie polskoci i przekazanie jej przyszym pokoleniom.

Bohaterem pozytywistycznym, szczeg�lnie pierwszego okresu tej epoki, sta si obywatel bronicy swej ziemi, jak Benedykt Korczyski z „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej.

Najodpowiedniejsz form do wyraania hase pozytywistycznych bya powie, a autor jej sta si moralizatorem i przewodnikiem spoeczestwa na drodze do przetrwania, umocnienia, rozwoju. Pierwsza faza pozytywizmu, to rozkwit literatury tendencyjnej, tzw. powieci z tez, kt�re najlepiej wyraay optymizm pozytywist�w, ich gbok wiar w moliwoci przebudowy wiata na lepsze, ksztatowania ludzi przez literatur. Pozytywizm to take epoka wiary w potg nauki, w moliwoci zrozumienia praw i prawd rzdzcych wiatem. Byy to filozoficzne podstawy realizmu w literaturze, konwencji, kt�ra zakadaa moliwo diagnozy rzeczywistoci i obiektywnego przedstawienia jej w dziele literackim. Ju naturalizm, gboko zwizany z realizmem, ukaza, e obiektywne poznanie nie jest moliwe, ograniczy wic sfer swego zainteresowania do grup „upoledzonych” - biedoty, ludzi chorych i zdemoralizowanych.

W Polsce konwencja ta nie znalaza wielu zwolennik�w, elementy naturalizmu zawieraj niekt�re tylko powieci polskich pozytywist�w (np. w Lalce opis biedoty z Powila). Polscy pozytywici postawili swej tw�rczoci jeszcze jeden cel (poza narodowym) - zapocztkowanie odnowy moralnej spoeczestwa i poruszenie najistotniejszych kwestii spoecznych swojego czasu. Artysta sta si wic pisarzem spoecznikiem, czowiekiem aktywnym, jak jego bohaterowie. Chcia dzieli si z innymi swoj wiedz i koncepcjami dotyczcymi przebudowy rzeczywistoci.

Potrzeby zmiany nie odczuwali polscy modernici. Ich sytuacja bya podobna do tej, w kt�rej ya poprzednia generacja. Jednak modernici korzystali z wikszych swob�d, a pod koniec wieku kontakty z zaborcami byy poprawne. G�wnym ogniskiem modernizmu by przecie Krak�w, a z nim i caa Galicja, zab�r, w kt�rym Polacy mieli najlepsz sytuacj polityczn i spoeczn. Pod koniec wieku to nie lojalizm wobec zaborcy wzbudza sprzeciw, ale postawa konformizmu yciowego, aprobaty dla stagnacji. Modernici bowiem powr�cili do idea�w swych „dziadk�w” - romantyk�w, a odrzucili myli „ojc�w” - pozytywist�w. Modernizm to epoka, w kt�rej kr�luje indywidualizm, take tw�rczy. Artyci koca wieku XIX odmawiali uyczenia swego talentu dla cel�w og�lnospoecznych moralizatorstwu. Szczeg�lnie w ostatnim dziesicioleciu XIX w. przewaa ta z dw�ch koncepcji Modej Polski, kt�ra opowiada si za absolutnym wyzwoleniem artysty z powinnoci wobec spoeczestwa, nawet narodu. Jednak koniec wieku to prawdziwy „fin de siecle” - ludzie poddaj si nastrojom dekadenckim. Pojawia si take przekonanie o niemonoci obiektywnego poznawania wiata, o nieistnieniu praw og�lnych i niezmiennych. Wyrazem tych przekona stay si nowe konwencje literackie: impresjonizm i symbolizm. Pierwszy jedyn prawd widzia w doznaniach chwilowych i ulotnych, jak najbardziej osobistych, kt�re zale zar�wno od zmieniajcego si wiata, jak i od czowieka, kt�ry ten wiat obserwuje. Drugi take opiera si na koncepcji doznania jednostkowego, przydajc jeszcze indywidualn moliwo odbioru tekstu, r�nego jego rozumienia w zalenoci od czytelnika. Form, kt�ra pozostawia jednoczenie czytelnikowi wasn interpretacj, bya liryka. Dlatego te modernistyczni autorzy ukochali poezj, proz poetyck, stylizowany dramat. Poeta modernistyczny to najczciej dekadent i kosmopolita - „cygan”. To take czsto czowiek niezaangaowany, uciekajcy od problem�w rzeczywistoci i trud�w ycia w sfer rozwaa filozoficznych i metafizycznych, uniwersalnych bd osobistych. Nawet poeci tacy jak J. Kasprowicz, kt�rzy wkraczali w ycie peni idea�w i woli czynu, kt�rzy swe pierwsze utwory powicali problematyce spoecznej (sonety Z chaupy), w p�niejszych utworach zwracali si ku nowym konwencjom (m.in. Krzak dzikiej r�y - cykl symboliczny), nowym tematom, cho prastarym (cykl Hymn�w Kasprowicza).

Pozytywistom ich filozofia nakazywaa konfrontacj z przeciwnociami, jakie niesie ycie, walk z trudnociami, doskonalenie si w cigej pracy i edukacji. Filozofia pozytywna A. Comte'a zakadaa nie tylko poznanie wiata rozumowe, naukowe i eksperymentalne, ale i moliwo jego kreowania przez czowieka, jeli nie przez jednostk, to przez spoeczestwo, z kt�rym jednostka wsp�pracuje.

Modernici odrzucili moliwo konsolidacji spoeczestwa, gdy dostrzegali w nim gbokie podziay. Nie zaowocowao to jednak postaw aktywn, kontynuacj idei pozytywistycznej pracy u postaw, kt�ra by podniosa lud do poziomu inteligencji. Wyznawcy filozofii Nitchschego, polscy modernici, byli przekonani o wyjtkowoci artysty i niemonoci porozumienia si ze spoeczestwem. Polskim wyrazicielem myli tego filozofa o nadludziach i ich zobowizaniach wycznie wobec siebie by S. Przybyszewski, kt�rego Confiteor sta si manifestem polskich modernist�w. W swej prozie poetyckiej Przybyszewski przedstawi artyst jako maga - kapana, kt�ry yje sztuk i dla sztuki. „Sztuka dla sztuki” stao si hasem polskiego modernizmu, a byo wyrazem zmczenia cig aktywnoci oraz chci oderwania si od rzeczywistoci.

Inny filozof modernizmu, Schopenhauer, widzia ycie jako pasmo cierpie. Niemoliwo osignicia szczcia doprowadza, wedug niego, czowieka do pragnienia - nirwany. Kult nirwany (K. Przerwa-Tetmajer Nie wierz w nic czy Hymn do Nirwany) by logicznym nastpstwem postawy dekadenckiej. Modernici bowiem nie byli w stanie nigdzie znale szczcia, w przeciwiestwie do pozytywist�w, dla kt�rych czyo si ono z prac, przedsibiorczoci, dziaaniem na rzecz og�u. Modernici nie cenili pracy na tyle, aby nie dokonywa mylnego przecie zaoenia, e kady, kto powica si pracy i dy do zabezpieczenia materialnego, jest dorobkiewiczem i filistrem. To wyzwisko okrelao kadego, kto nie by artyst. W modernizmie nie trzeba byo tworzy, aby by artyst. Modernist wystarczyo si czu, tw�rczo bya jedynie dowodem. Std te wyb�r liryki, formy kr�tkiej, piknej, prawie tak ulotnej jak uczucie.

Pozytywistyczna forma to powie - duga, skomplikowana, dokadnie opracowana faktograficznie (Lalka z ca rozleg panoram Warszawy lat 70. XIX wieku, Nad Niemnem - krajobrazy dobrze znane autorce). Pozytywizm to przywizanie do szczeg�u, wynikajce z przewiadczenia o koniecznoci pokazania wiata we wszystkich jego przejawach (np. Lalka - problematyka spoeczna). Pozytywizm to epoka powieci, czas „niepoetycki”, w kt�rym poeci niewiele r�nili si od pisarzy. A. Asnyk i M. Konopnicka, g�wni poeci tej epoki, wyraali w wierszach te same idee co wsp�czeni im pisarze w powieciach czy nowelach, m�wili (swoistym, poetyckim gosem) o problemach spoecznych i narodowych. Nie uciekali od ponadczasowych temat�w (przemijania, mierci), ale nawet wtedy, kiedy o nich pisali, ich celem byo oddziaywanie na czytelnika i przyblienie mu wsp�czesnoci.

Modernici to wyznawcy hasa „sztuka dla sztuki” z jednej strony, za z drugiej to artyci przewiadczeni o nieuchwytnoci rzeczywistoci, niemonoci jej cakowitego poznania. Nawet poznanie intuicyjne, proponowane przez filozofa Bergsona, nie mogo zapewni poznania absolutnego. Z tych przekona wynikao zamiowanie modernist�w do ulotnych form poezji, kt�rych sens tworzy czasem bardziej odbiorca ni autor.

Jedno z pewnoci czyo pozytywist�w i modernist�w - przewiadczenie, e wyb�r formy suy nadaniu ksztatu myli, uczuciom - idei.

Indywidualista - jednostka spoeczna. Bohater literacki szuka tosamoci.

Kady czowiek jest pod wpywem spoeczestwa i epoki, w kt�rej yje. Wynika to ze wsp�lnej dla caej spoecznoci historii i tradycji, kt�re generuj takie lub inne zachowania. Dlatego odizolowanie si od wasnych korzeni wydaje si by bardzo trudne, wrcz niemoliwe. Czowiek nie moe si od nich odci, ale moe podj pr�b ksztatowania swojego ycia samodzielnie, pr�bujc przeama otaczajce go stereotypy. To wiadomy indywidualizm, postawa bardzo trudna do realizacji.

Pocztek zainteresowania na szersz skal problemami relacji jednostka-zbiorowo wie si, moim zdaniem, z pojawieniem si nowoytnego spoeczestwa w XIX wieku, z relacjami midzyludzkimi w formie znanej nam do dzi - gdy zwaszcza w tych warunkach pojawia si problem odnalezienia i zachowania swojej tosamoci. Dlatego wanie literatura tamtego okresu najlepiej zilustruje problem przedstawiony w temacie. To zainteresowanie szczeg�lnie silne byo w prozatorskich prdach literackich, realizmie i naturalizmie. W realizmie - gdy tematem go interesujcym byo wierne oddanie obrazu epoki, podstaw tego wizerunku bya analiza zachowa spoecznych. W naturalizmie - dlatego e w orbicie jego zainteresowa bya psychika jednostki, psychika saba, podatna na wpywy otoczenia.

Wemy kilka przykad�w: Eugeniusza de Rastignac, pani de Bovary czy wreszcie Radiona Raskolnikowa. Z Rastignaca otoczenie tworzy oportunist. Romantyczny indywidualizm pani de Bovary doprowadza j do samob�jstwa. Raskolnikow buntuje si przeciw niesprawiedliwociom wasnej epoki, jednak spos�b walki z nimi wskazuje na gbok zaleno od pogld�w teje. Postaci te pokazuj, jak trudn jest sztuka zachowania tosamoci w wiecie. Droga ycia Rastignaca ukazana w Komedii ludzkiej jest obrazem przejcia od modzieczego buntu i indywidualizmu do konformizmu i hedonizmu. Najwaniejszy krok na tej drodze zosta dokonany w Ojcu Goriot. Tu poznajemy Rastignaca, kt�ry zaczyna dostrzega reguy rzdzce wiatem. Dostrzega „dz wadzy”, kt�ra jest motorem wiata. Dostrzega upoledzenie jednostki, kt�ra sama, bez pomocy innych, niewiele moe. Dostrzega wreszcie rozbieno pomidzy proz ycia a wartociami wyniesionymi z domu. Musi dokona wyboru: pragmatyka czy moralno? Wybiera to pierwsze. Czy moe by inaczej w tym „najdoskonalszym ze wiat�w”? Przykad Bianchona - kt�ry kontynuuje nauk, zostaje wybitnym chirurgiem i leczy ludzi niezalenie od ich sytuacji finansowej - dowodzi, e mona.

John Stuart Mill powiedzia, e to, co niszczy indywidualno, to dza panowania, niezalenie jak j okrelimy. Rastignac zaczyna j odczuwa. Wyzbywa si cech ludzkich, nawet mio staje si dla niego tylko powodem spoecznym, czysto ambicjonalnym. Pomaga mu ona znale kogo, kto go przedstawi w odpowiednim rodowisku, dziki komu nawie kontakty. Wreszcie, kt�ra zapewni mu pienidze, gdy one s motorem poruszajcym wiat. Rastignac przeywa momenty buntu, jakby mia jeszcze jakie skrupuy, czy moe chciaby pozosta w stanie jakiej dziwnej r�wnowagi. Odrzuca kryminalne oferty Voutrina, opiekuje si ojcem Goriot. Prawie r�wnoczenie za wyudza od swej rodziny oszczdnoci. Wydawa by si mogo, e jest to jaka dziwna gra pozor�w, w kt�rej jeden czyn pozytywny ma by przykrywk dla innych, negatywnych. Rastignac idzie po najmniejszej linii oporu, twierdzi, e wiata nie mona zmieni, dlatego trzeba si we wtopi, by m�c p�niej stan na jego czele. Nie, nie po to, eby go przeobrazi - Rastignac nie jest Wallenrodem - ale eby wykorzysta dla wasnej wygody, hedonizmu. Poddaje si on dzy wadzy i pienidza, kt�ra pozbawia czowieka wszelkiego indywidualizmu. Taka jest moja diagnoza Rastignaca. Utraci on swoj tosamo, przyjmujc jak inn, og�lnoludzk.

Rozwaaniom na temat kolejnego bohatera literackiego - Raskolnikowa - mona nada motto „Czy wolno osobista moe stanowi cel sam w sobie?”. Jest on postaci, kt�ra kontestuje zasady spoeczne, jego wiat wartoci jest odmienny ni og�u. Czy

w zwizku z tym yje poza spoeczestwem? Nie, Raskolnikow kontestuje jego prawa, ale ma poczucie przynalenoci do jego struktur. Jak inaczej bowiem nazwa ukrywanie dowod�w zbrodni i zacieranie lad�w? Nie jest to zgodne z jego systemem wartoci, wedug tego zrobi dobrze - wsz zabiem, nie czowieka. Robi to dlatego, e odczuwa, jako jednostka, przynaleno do spoeczestwa. Dalsze jego cierpienia bd powodowane tym, e coraz silniej uwiadamia sobie zwizek z nim. Otwieraj si przed nim dwie drogi - ucieczka w szalestwo lub powr�t do normalnoci. Raskolnikow wybiera normalno. Jego odrodzenie odbywa si poprzez kontakty z blinimi: z Soni, z Porfirym Piotrowiczem i tylu innymi, poprzez mio i cierpienie. Co ciekawe, spoeczestwo u Dostojewskiego, przeciwnie ni u Balzaca, odgrywa pozytywn rol. Jest ono przedstawione jako normalno, do kt�rej trzeba wr�ci. To ono uwiadomio bohaterowi powieci, e za zbrodnie jest odpowiedzialny nie tylko przed sob, ale te przed Bogiem i ludmi. To odkrycie, e jest odpowiedzialny przed kadym, nawet przed jakim dzielnicowym prokuratorem, zaamuje go psychicznie. Poddaje si i poprzez kar odkupuje swoje winy.

Raskolnikow jest jednostk yjc wasnymi ideami, kt�ra w miar upywu czasu i wpywu spoeczestwa zmienia sw�j wiatopogld. Jest przykadem individuum, kt�re zmienia si w procesie, bardziej lub mniej wiadomym, na cz spoeczestwa, ale - inaczej ni u Balzaca - jest to pozytywne. Pozytywne dlatego, e wymaga wysiku odtwarzania swojej moralnoci i wyznawanych wartoci. Mottem przemiany moe by to, e czowiek nie yje tylko dla siebie, ale te dla innych. Tym r�ni si przykad Raskolnikowa od Rastignaca. Postawa tego pierwszego jest ju bliska wiadomemu tworzeniu wasnego ycia i wartoci z niego wypywajcych. Drugiego za - tylko hedonistycznym poszukiwaniem szczcia.

Problem indywidualizmu dotyczy r�wnie pani de Bovary. Wychowana w klasztorze, z dala od normalnego ycia, czerpie swoj wiedz o wiecie g�wnie z romans�w. Tego typu sytuacja, w poczeniu z brakiem kontaktu z rzeczywistoci, powoduje u niej sta tsknot za owym nieznanym, wielkim wiatem. Towarzyszy jej poczucie, e co jej w yciu umyka, e co traci, czego nie doznaje. To nie pozwala jej si cieszy swoim wzgldnym, mieszczaskim szczciem. M, dostatnio urzdzony dom, czy wreszcie dziecko - to wszystko pogbia tylko jej apati. Pragnie ona owego romantycznego szczcia, jakie moliwe jest tylko w powieciach. Pragnie y w wiecie, do kt�rego nie miaa dostpu. I udaje jej si to czciowo, jednak cen za nie jest cigy strach przed wydaniem si tajemnicy, kamstwa i dugi. Pani de Bovary jest postaci tragiczn, nie potrafi y w spoeczestwie, ono j brzydzi, jest zbyt prymitywne dla niej. Nie moe odnale swojej tosamoci, zawieszona pomidzy wiatami - tym, z kt�rego pochodzi i kt�rym pogardza, i tym, do kt�rego pragnie wej, ale nie ma do niego dostpu. To rozdwojenie powoduje jej zagad. Pani de Bovary jest przykadem osoby, kt�ra yje poza wiatem, poza spoeczestwem. Ale tak y nie mona, bo to prowadzi do autodestrukcji.

Czowiek jest istot spoeczn. Przykad pani de Bovary jest najlepszym tego dowodem. Rastignac zawdzicza temu swoj fortun. Do prawdy tej dochodzi te Raskolnikow na zesaniu; w jego wypadku moemy, moim zdaniem, m�wi o najbardziej tw�rczych zmaganiach z wasn tosamoci. Rezygnuje on z wasnego nihilistycznego indywidualizmu, gdy uwiadamia sobie, e nie yje wycznie dla siebie.

Interpretacja wiersza C.K. Norwida „Co ty Atenom zrobi Sokratesie”.

Co ty Atenom zrobi Sokratesie,

e ci z e z o t a s t a t u lud niesie

Otruwszy pierwej?...

Co ty Italii zrobi, Alighieri,

e ci d w a g r o b y stawi lud nieszczery,

Wygnawszy pierwej?...

Co ty, Kolumbie, zrobi Europie,

e ci t r z y g r o b y w e t r z e c h m i e j s c a c h kopie,

Okuwszy pierwej?...[...]

Co ty, Kociuszko, zawini na wiecie,

e d w a c i g a z y w e d w u s t r o n a c h g n i e c i e,

Bez miejsca pierwej?...

Co ty uczyni wiatu, Napolionie,

e ci w d w a g r o b y zamknito po zgonie,

Zamknwszy pierwej?...

Co ty uczyni ludziom, Mickiewiczu?

................................

Wic mniejsza o to, w jakiej spoczniesz urnie,

Gdzie? kiedy? w jakim sensie i obliczu?

Bo gr�b Tw�j odemkn powt�rnie,

Inaczej bd gosi Twe zasugi

I ez wylanych dzi bd si wstydzi,

A la Ci bd zy p o t g i d r u g i e j

Ci, co czowiekiem nie mogli Ci widzie...

III

Kadego z takich jak T y w i a t nie moe

Od razu przyj na spokojne oe,

I nie przyjmowa n i g d y, j a k w i e k w i e k i e m,

Bo glina w glin wtapia si bez przerwy,

Gdy sprzeczne ciaa zbija si a wiekiem

P�niej... lub pierwej...

Pisaem w Paryu 1856, w styczniu

Utw�r Norwida jest refleksj nad losem wybitnej jednostki - artysty, geniusza, poety - kt�ra, goszc trudn i niewygodn dla wiata prawd, spotyka si z odrzuceniem i lekcewaeniem. Poeta rozpoczyna rozwaania, odwoujc si do Sokratesa, kt�ry - nie chcc wyrzec si goszonych przez siebie pogld�w - zgin w imi prawdy i honoru. Cay panteon wymienionych w kolejnych zwrotkach wielkich postaci, takich jak Dante czy Napoleon, kt�re spotka podobny do sokratesowego los, sugeruje pewn prawidowo dotyczc wszystkich wybitnych. Norwid stawia tez, e geniusz zawsze bdzie nie zrozumiany, nie doceniany przez ludzi. Jego tw�rczo i dokonania, bdce owocem gbszego rozumienia rzeczywistoci i wielkiej wraliwoci, bd dezawuowane.

Interpretujc wiersz zauwaamy r�wnie, e nie tylko trudne ycie doczesne wsp�lne jest wielkim jednostkom. Wspominajc kad z nich, autor daje do zrozumienia, e - po ich mierci - wiat zda sobie spraw z doniosoci ich osigni. Ostatni z wymienionych postaci jest Mickiewicz. Fragment wiersza, kt�ry jego dotyczy, nie jest dokoczony. Nie koczc go, autor podkrela, i „niespokojne” ycie jest pisane bez wyjtku wszystkim wielkim.

Dwie ostatnie zwrotki s zwrotem do wyimaginowanego artysty, stanowi komentarz bdcy jednoczenie konkluzj potwierdzajc nasze intuicje, przypuszczenia wynikajce z interpretacji pierwszej opisowej czci. Norwid m�wi o zach potgi drugiej, lanych przez tych, co czowiekiem nie mogli Ci widzie. Piszc, kadego z takich jak Ty wiat nie moe od razu przyj na spokojne oe, autor daje wyraz przekonaniu czy te wiadomoci, e taka sytuacja jest koniecznoci, e taka jest kolej rzeczy. Autor sugeruje, e nie naley przejmowa si pozorn klsk za ycia, gdy prawdziwy geniusz i tak kiedy zostanie odkryty i doceniony przez ludzko.

Wiersz ten zyskuje dodatkowy wymiar, gdy zestawimy go z nieatwym yciem Cypriana Norwida, analogicznym do losu kadego z wielkich, o kt�rych pisa. Wsp�czeni mu Polacy nie chcieli go sucha, gdy to, co mia im do powiedzenia, przerastao ich. Cice nad Norwidem fatum nie opucio go do samego koca - zrujnowany, umiera w przytuku dla biedoty w Paryu. Dopiero w kilkadziesit lat po mierci zostaje „odkryty” przez Miriama Przesmyckiego, redaktora jednej z polskich gazet. Szybko staje si jednym z najwaniejszych poet�w kultury polskiej. Omawiany wiersz jest wic w pewnym sensie profetyczny. Przedstawiajc uniwersalny, ponadkulturowy schemat odczytywania i powolnej akceptacji nowych wartoci, kiedy to z jednej strony mamy „romantycznego tytana”, widzcego bdy ludzkoci, z drugiej za niedojrzay do przyjcia jego postulat�w wiat - Norwid napisa wiersz o sobie samym. By moe poeta znalaz w ten spos�b potwierdzenie wasnej misji w stosunku do Polski, w kt�rej byo laurowo i ciemno. Poprzez swoj poezj chcia wyrwa ojczyzn z „romantycznego letargu”, w kt�rym bya pogrona. Polacy jednak woleli dalej klaska, pomimo obrzkych prawic.

M�wic o fenomenie ycia i tw�rczoci Cypriana K. Norwida, warto nawiza do wiersza Klaskaniem majc obrzke prawice. W jednej z jego zwrotek poeta odnosi si do wasnej tw�rczoci w ten spos�b: ... pisz pamitnik artysty, ogryzmolony i w siebie pochylon - obdny!... ale wielce rzeczywisty. Warto by si zastanowi, jak si ma ogryzmolony, obdny i w siebie pochylon pamitnik do poety odrzuconego. Czy jest to przyznanie si artysty do wasnych niedocigni, niedoskonaoci czy moe jest to paradoksalne potwierdzenie niemonoci porozumienia pomidzy poet a wsp�czesnymi: w siebie pochylon, obdny!... ale rzeczywisty.

Jak literatura polska XIX lub XX wieku tworzy i demaskuje mity narodowe?

Literatura, towarzyszc czowiekowi w kadej z nastpujcych po sobie epok, staraa si zawsze w pewien spos�b ksztatowa jego wiatopogld. Za jej porednictwem pisarze i myliciele wyznaczali drog rozwoju ludzkiej osobowoci. Poeci i tw�rcy, stajc si moralnym autorytetem narodu, brali niejednokrotnie na swe barki odpowiedzialno za poziom intelektualny przyszych pokole, za to take, by wpajane wartoci i prawdy zaowocoway, dajc spoeczestwo moralnie i wiatopogldowo rozwinite i uksztatowane. Std wic daje si zaobserwowa dydaktyczny i moralizatorski charakter literatury, literatury „w subie narodu”, kt�rej zadaniem miao by wpynicie bezporednio na psychik odbiorcy, poruszenie w nim „strun” ambicji patriotycznej i zaraenie go ide narodow.

To wanie najtrudniejsze czasy wymagay od literatury, by stanwszy na czele narodu, jak na przyw�dc przystao, porwaa za sob serca, opanowaa umysy i powioda nar�d ku wolnoci i sawie. Miaa wic literatura zagrzewa do walki, gosi hasa wolnociowe i wyraa sprzeciw zniewolonego narodu, ale take wskazywa odpowiedni drog, drog zorganizowanego dziaania, a nie bezrozumnego buntu.

Szczeg�lnie w epoce romantyzmu, kiedy to Polski nie byo na mapach Europy, w literaturze znalazy oddwik wolnociowe hasa i treci patriotyczne. Dla spotgowania efektu, nadania goszonym postulatom wyrazistoci, odwoywano si czsto do polskiej tradycji. Narodowa tradycja rozumiana bya dwojako: jako zwizek wzajemnie wspierajcych si pokole ywych i umarych, jak to obserwujemy w II czci Dziad�w, oraz historycznie - jako skarbnica narodowych wartoci i mit�w, pozwalajcych na zachowanie tosamoci narodowej w okresie niewoli. Z tym ostatnim rozumieniem spotykamy si midzy innymi w III czci Dziad�w, Panu Tadeuszu i Kordianie. Artystycznym wyrazem tych pogld�w byy popularne w romantycznej literaturze obrazy „grobu-kolebki”, ziarna ukrytego w ziemi lub wulkanu. Przetwarzajc grecki mit o Persefonie, kt�ra kadej wiosny wraca z podziemi na wiat, romantycy objaniali w ten spos�b mier narodu jako konieczny warunek odrodzenia. Groby ukryway wic w sobie zalki ycia. Byy one obrazem pozbawionego wolnoci narodu i przyszego ruchu wyzwoleczego, kt�ry ujawni mia si gwatownie i nieoczekiwanie. Powsta i rozwin si miao to, co przez pewien czas musiao by ukryte.

Zrodzi si take w owym czasie kult narodowych pamitek, z czym wizao si te umieszczanie motyw�w historycznych w literaturze. Polegao to na okrelonych sposobach rekonstrukcji narodowej przeszoci i na tworzeniu koncepcji filozoficznej, wyjaniajcej najog�lniejsze prawa kierujce rozwojem historii polskiej. Z tego miaa wynika wskaz�wka dla narodu, by popenione bdy nie powt�rzyy si, by wykluczone zostay dziki dowiadczeniu. Jedn z form literackiego odwoania si do narodowej przeszoci bya tak zwana „historyczna maska”, pod kt�r autor ukrywa aktualne problemy. Spotykamy si z ni w utworach takich, jak Konrad Wallenrod czy Grayna, w kt�rych przedstawiona epoka to tylko kostium.

Inn form byo wyrane beletryzowanie rekonstruowanie wydarze historycznych w celach polityczno-dydaktycznych. Romantycy szukali w historii trwaych wartoci, kt�re mogyby uchroni nar�d przed zatraceniem poczucia swojej odrbnoci. Tak wic literatura miaa za zadanie objawienie narodom prawd, pokazywanie idea�w i perspektywy przyszoci. Dzieo literackie musiao odznacza si odpowiedni si ekspresji, aby mogo spenia te doniose funkcje.

Po roku 1831 literatura rzeczywicie zacza przewodzi narodowi. Kreowaa jego wiadomo, ksztatowaa dusz. Staa si w owym czasie si polityczn. Odwoujc si do wietnoci narodowej tradycji, literatura tworzya narodowe mity. Nale do nich zar�wno mit bohatera - patrioty, przyw�dcy spoeczestwa - szlachty, a take mity dotyczce sposobu walki o niepodlego. W dobie romantyzmu mity narodowe tworzone byy g�wnie przez dw�ch poet�w: Adama Mickiewicza i Juliusza Sowackiego. Wypada zaznaczy, e Sowacki, polemizujc z Mickiewiczem w swoich utworach, dopuszcza si w pewnym sensie dewaluacji pewnych narodowych mit�w tworzonych przez wieszcza.

Pierwszym z mit�w by mesjanizm romantyczny, przypisujcy narodowi polskiemu szczeg�ln rol, specjalne posannictwo. Rozwin si on po klsce powstania listopadowego i by niejako pr�b tumaczenia poniesionych ofiar, jako niezbdnego warunku do wypenienia przez polski nar�d swej szczeg�lnej misji. Misja owa polega miaa na wyzwoleniu i uszczliwieniu wszystkich lud�w Europy, przy czym nie dziki walce zbrojnej, ale drog cierpie i mczestwa, kt�re miay zagwarantowa odkupienie. Bya to swego rodzaju optymistyczna interpretacja bolesnej sytuacji narodu i swoisty spos�b „pokrzepienia serc”. W III czci Dziad�w widzimy Polsk jako ukrzyowanego Chrystusa narod�w. Wanie tej koncepcji przeciwstawi si w Kordianie J. Sowacki, wykazujc absurdalno hasa Polska Winkelriedem narod�w. R�nica polegaa r�wnie na tym, e winkelriedyzm postulowa walk zbrojn, aktywn dziaalno, a nie biern postaw mczestwa i zgody na cierpienie.

Sowacki twierdzi bowiem, e jest to tylko ze strony Mickiewicza usypianie aktywnoci narodu, podda w ten spos�b teori mesjanizmu demitologizacji. Polemizowa w tym przypadku take z Zygmuntem Krasiskim, kt�ry gosi, e wypenienie przez Polsk owej szczeg�lnej misji powinno polega na tak zwanym „czynie etycznym”, to jest pokornym cierpieniu i osigniciu wewntrznej doskonaoci. Takie jest przesanie caej tw�rczoci Krasiskiego, kt�ry, obawiajc si rewolucji spoecznej towarzyszcej ruchom wolnociowym caego narodu polskiego, nie m�g wyzby si konserwatyzmu szlacheckiego. Utwory Przedwit i Psalmy przyszoci prezentuj przekonanie, e jedynym waciwym sposobem na odzyskanie niepodlegoci jest mesjanistyczne cierpienie i czekanie na ingerencje kierujcej procesem dziejowym opatrznoci. Caa tw�rczo Juliusza Sowackiego nacechowana jest silnym krytycyzmem w stosunku do powszechnie przyjtych w polskiej literaturze romantycznej wzorc�w i schemat�w, bardzo czsto nierozerwalnie zwizanych z mitami narodowymi. Nawizujca do przedchrzecijaskich legend i historii „Lilla Weneda” to alegoryczny obraz Polski po powstaniu listopadowym. W utworze tym autor kwestionuje zasadno romantycznego, heroicznego czynu jednostki, wtpi w przyw�dcz, wieszcz si poezji. Sowacki zwraca uwag na wewntrzne rozdarcie narodu polskiego, stojce na przeszkodzie odzyskaniu niepodlegoci, m�wi o koniecznoci ofiary i wymianie niezdolnych do przewodzenia narodowi elit. Podobn wymow ma „Balladyna”, dewaluujca romantyczne wartoci, takie jak lud, poezja.

W bogatej tw�rczoci Juliusza Sowackiego, obok utwor�w takich jak Gr�b Agamemnona, tematycznie nawizujcych do om�wionych wyej, znajdujemy cykl patriotycznych wierszy, bdcych wezwaniem do wolnociowego porywu narodu, np. Hymn odwoujcy si do tradycji wietnoci polskiego ora czy te Oda do wolnoci. Wiersze te s przykadem tw�rczoci zwizanej z mitem poezji trytejskiej, w kt�rej warto Sowacki wielokrotnie powtpiewa.

Na szczeg�ln uwag zasuguje dygresyjny poemat Juliusza Sowackiego, zatytuowany „Beniowski”. Obserwujemy w nim demitologizacj wzoru bohatera romantycznego. Beniowski ukazany jest bowiem jako hulaka, lekkoduch, wyruszajcy w wiat po fortun, a nie po saw bohatera i patrioty. Jest to posta wyranie odheroizowana, bdca jakby swoistym przeciwiestwem Mickiewiczowskiego Konrada. Utw�r ten jest kolejnym przykadem polemiki midzy dwoma narodowymi wieszczami.

W nastpnym okresie literackim, pozytywizmie, akcentowano potrzeb kulturalno-owiatowej i gospodarczej odbudowy Polski, wycigajc wnioski z nieudanych powsta zbrojnych. Demitologizacji romantycznych idei zryw�w wolnociowych sprzyjao samo ludzkie ycie; wraliwo psychiki i sabo charakteru byy niejednokrotnie triumfatorami w konfrontacji idea�w z yciem. W dobie pozytywizmu „patriotyzm walki” zosta zastpiony „patriotyzmem pracy”. Mody pozytywista mia duo z modego romantyka, u niego take dominowao szlachetne denie do wprowadzenia w ycie wyznaczonej idei i on take stawia dobro ludzi na pierwszym planie.

Jak ju wspomniaem, w pozytywizmie nastpia zamiana „patriotyzmu walki” na „patriotyzm pracy”. Doskonaym przykadem s losy Rzeckiego, subiekta z Lalki Bolesawa Prusa. W modoci jako mody romantyk bra udzia w walkach, a gdy okazay si one bezskuteczne, nie speniy jego oczekiwa, odda si cakowicie pracy.

Demitologizacj narodowych koncepcji propagowanych w romantyzmie obserwujemy w opowiadaniach S. eromskiego. Pierwsze z nich zatytuowane jest „Rozdzi�bi nas kruki i wrony...” i odnosi si do czas�w powstania. G�wny bohater, powstaniec, zostaje zatrzymany przez Moskali w czasie przewozu broni. Ma on wiele wsp�lnego z konwencj i mitem narodowego bohatera romantycznego; jest bowiem osamotniony w swym dziaaniu, a ponadto ryzykuje yciem w imi dobra Ojczyzny. Demitologizacja nastpuje w�wczas, gdy zatrzymany powstaniec prosi przed mierci o lito. G�r bierze naturalny czowiekowi strach przed mierci. eromski chcia w ten spos�b podkreli, e czowiek jest tylko czowiekiem, e ma prawo do lku; nie moe by za skazany na co z g�ry, nie mogo by w nim wymuszone podane zachowanie, jak to byo preferowane w romantyzmie, kiedy to wtoczony w machin historii czowiek raz zadecydowawszy, chcc nie chcc, musia brn do koca.

Kolejne opowiadanie eromskiego nosi tytu Echa lene i tak jak poprzednie odnosi si do wydarze z okresu walk powstaczych. Demitologizacj okrelonej postawy obserwujemy na przykadzie bratanka Rozuckiego. Bratanek �w, wystpujcy nawet pod pseudonimem „Rymwid”, co wie go z utworem Adama Mickiewicza Grayna, dopuszcza si zdrady. Plami przyjte imi i tradycj mitu narodowego bohatera. Rymwid w Graynie jest bowiem ukazany jako patriota i ucielenienie idei patriotyzmu narodowego.

Zagadnienia patriotyczno-niepodlegociowe r�wnie ulegy swoistej destrukcji w czci literatury modernistycznej, chociaby z racji preferowanej postawy dekadenckiej. Manifestujc brak wiary w jakikolwiek sens, odrzucaa ona wszelk aktywno, kady rodzaj walki, propagujc zniechcenie i marazm. Jako programowy wyraz takiej tendencji przytoczy mona wiersz Kazimierza Przerwy-Tetmajera Nie wierz w nic, w kt�rym podmiot liryczny stawia pod znakiem zapytania wszystkie uznawane od wiek�w wartoci. Og�lny kryzys wartoci sprzyja wic w duym stopniu obalaniu mit�w szczytnych i wzniosych.

Diametralnie zmieni si stosunek literatury do czowieka w okresie midzywojennym, a take w latach wojny i okupacji. Szczeg�lnie w tym ostatnim okresie stao si jasne, e istniej pewne granice ludzkiej wytrzymaoci, kt�re - przekroczone - automatycznie niweluj wszystko, co nazwane zostao honorem, mstwem, godnoci. W obozach koncentracyjnych, w gettach, w okupowanych miastach upaday mity narodowe. Zdemaskowana zostaa ich utopijno, nierealno, nieprawdziwo. W miejscach,gdzie - jak pisa Borowski w swych opowiadaniach - czowiek poddany by cigej presji, tresurze, gdzie cigy terror odbiera atrybuty czowieczestwa, nie byo miejsca na winkelriedyzm. Kiedy czowiek pozbawiony zosta swej godnoci i uczu, pozostawa ju tylko ciaem. Ciao to z kolei opanowane zostao przez g�d. Pozostaway instynkty, z kt�rych najsilniejszy by instynkt chci przeycia.

W „Medalionach” Zofii Nakowskiej nadzieja bya szans przeycia, za w opowiadaniach obozowych Tadeusza Borowskiego staa si czynnikiem destrukcyjnym, wyzwalajcym najgorsze instynkty, obalajcym mity szlachetnoci. Tu nie byo na nie miejsca, tu miao miejsce tylko Dziwne optanie czowieka przez czowieka. Bo gdzie podziay si owe mity, kiedy ludzie odczowieczani przez faszyst�w zatracili poczucie wasnej godnoci do tego stopnia, e, jak pisaa Nakowska w Dnie, wygodzone winiarki jady miso trup�w, zdemoralizowane dzieci bawiy si z kolei patykami w palenie yd�w, a Jurek Szretter z Popiou i diamentu Jerzego Andrzejewskiego posun si do zab�jstwa kolegi?

Z podobn sytuacj spotykamy si w Innym wiecie Herlinga Grudziskiego, kt�ry pisa, e najwysza instytucja, jak byo NKWD, uznawaa, e nie ma ludzi niewinnych; wszyscy mogli by aresztowani, a kady m�g dopiero udowodni sw niewinno. Czy czowiek w takiej sytuacji m�g uwierzy w siebie, by wierny swym ideaom? Schemat funkcjonowania agr�w radzieckich zdecydowanie usuwa zagadnienia narodowych roszcze i mit�w. Wizienna hierarchia, trzy koty z jedzeniem, z kt�rych kady odpowiada „zasugom” wini�w, dziaay destrukcyjnie na psychik i osobowo. Tu, gdzie ludzie walczyli o kad kromk chleba, nie byo miejsca na potwierdzenie prawdziwoci narodowych mit�w.

Jak pisa R�ewicz w wierszu Przystosowanie, tylko ten, kto potrafi przystosowa si do narzuconych warunk�w, przey, lecz przey ju zmieniony, jako inny tw�r - „nowotw�r” wyzuty z ludzkiej godnoci i uczu. Mit romantycznego bohatera obalaa postawa sdziego Antoniego Kosseckiego z Popiou i diamentu. Ten szanowany czowiek, cieszcy si autorytetem w rodzinnym miasteczku, w obozie, chcc broni wasn sk�r, sta si katem wsp�wini�w. Zn�w wic zwyciy strach przed mierci, zwyciya sabo.

Literatura wsp�czesna demaskowaa narodowe mity w spos�b do zdecydowany i jednoznaczny, nie przebierajc te w rodkach. Okazao si bowiem z czasem, e nie s one na tyle idealne, by oprze si pr�bie czasu i pr�bie ludzkiego charakteru. Jasne stao si, e skoczyy si czasy sztandarowych utwor�w, kt�rych bohaterowie nie byli ludmi - byli bohaterami. Mity upady, a czowiek przetrwa, ksztatowany okolicznociami epoki, lecz zawsze ten sam - ze swoimi zaletami i wadami. Got�w do dziaania i walki, ale nie jest doskonay i nie jest nieomylny.

„Jeszcze sycha piew i renie koni” - o tradycji niepodlegociowej w literaturze i sztuce.

Historia Polski i trudna droga Polak�w do odzyskania niepodlegoci miay cisy zwizek ze sztuk w szerokim tego sowa znaczeniu. Najbardziej wraliwi, czyli artyci, postrzegali Ojczyzn jako jedn z wartoci najwaniejszych. Czsto, gdy prawie cae spoeczestwo tracio nadziej na jej odzyskanie i byo zniechcone do dalszej walki o wolno, wanie artyci - poeci, pisarze, malarze - pr�bowali wskrzesi w narodzie ducha walki. Jednak nie zawsze przeywali Polacy zaamanie wiary w odzyskanie niepodlegoci. Wielkie zrywy powstacze, dziaalno konspiracyjna, stay si dla spoeczestwa tak wane, e przeistoczyy si w mit, kt�ry utrwalaa sztuka. Walka niepodlegociowa staa si jednym z waniejszych temat�w w literaturze i sztuce XIX i XX wieku.

Problem ten najwyraniej uwydatni si w romantyzmie, co miao zwizek z najcisz sytuacj polityczn Polak�w w tym okresie, gdy nie mieli wasnego pastwa, za kolejne zrywy niepodlegociowe koczyy si klsk. Adam Mickiewicz odni�s si do tych zagadnie w III czci Dziad�w i w Panu Tadeuszu. Sw�j szacunek do tradycji narodowych ukazuje w koncercie Jankiela, odzwierciedlajcym przeszo narodu polskiego, jego zrywy i upadki. Duo miejsca te powici powstaniu listopadowemu z 1830 roku, do kt�rego powraca mylami w utworach: mier pukownika, Reduta Ordona i III cz Dziad�w. W Konradzie Wallenrodzie przedstawi swoj koncepcj walki narodowowyzwoleczej - pokonania wroga przez upienie jego czujnoci i atak z zaskoczenia. Bohaterowie jego utwor�w to patrioci. Konrad Wallenrod szczcia w domu nie znalaz, bo go nie byo w ojczynie. Jacek Soplica, bohater „Pana Tadeusza”, jako ksidz walczy w Legionach, a przed mierci przygotowuje powstanie na Litwie. Postaw pen patriotyzmu i powicenia prezentuje modzie z III czci „Dziad�w”. Konrad bardzo gboko odczuwa cierpienia caego narodu. Dziesicioletnie dziecko wywoone w kibitce na Sybir krzyczy, e jeszcze Polska nie zgina. Ksidz Piotr w swoim widzeniu okrela Polsk Chrystusem narod�w; utosamia j z Mesjaszem, kt�ry poprzez cierpienie i mier, a nastpnie zmartwychwstanie odkupi wiat.

Drugi wieszcz tej epoki, Juliusz Sowacki, r�wnie nie pozostaje obojtny na sprawy narodu. On take wytycza sw�j program walki. „Kordian” i „Gr�b Agamemnona” to ostra krytyka powstania listopadowego, w szczeg�lnoci jego przyw�dc�w. Poeta twierdzi, e Polska moe liczy tylko na wasne siy; jeeli Polacy sami nie zadbaj o wolno, to nikt im jej nie przywr�ci. Krytykuje szlacht, ten czerep rubaszny okrywajcy dusz anielsk narodu. Sowacki jest zwolennikiem wczenia do walki r�wnie chop�w, bo wtedy nar�d - ju solidarnie - moe zdoby niepodlego.

Haso Za wolno nasz i wasz, ideologia sformuowana w „Ksigach narodu polskiego i pielgrzymstwa ...” A. Mickiewicza w czasie Wiosny Lud�w i podczas powstania listopadowego, przywiecay r�wnie wojskowym, takim jak J�zef Bem. Jemu to wanie skada hod Cyprian K. Norwid („Bema pamici aobny rapsod”). Ten nie doceniany w okresie romantyzmu poeta gosi ide walki o wyzwolenie ujarzmionych narod�w, potpia kad form ucisku czy niewoli (Do obywatela Johna Browna). Norwid daje r�wnie wyraz uznania i ogromnego uwielbienia dla talentu Fryderyka Chopina (Fortepian Szopena). �w genialny pianista, kompozytor, zdoa stworzy sztuk cakowicie polsk. Jego muzyka, zawierajca pierwiastki ludowe, bya symbolem polskoci, w�wczas kiedy Polski nie byo na mapach Europy. Zostaa nawet zakazana przez wadze carskie. Na powstanie wiersza wpyn przykry incydent z czas�w powstania styczniowego. W ramach odwetu za zamach na generaa Berga zdemolowano paac Zamojskich, skd pad strza i wyrzucono na bruk fortepian mistrza. Jednak to, wbrew oczekiwaniom wadz carskich, stao si jeszcze jednym symbolem, wydarzeniem, kt�re wywyszao muzyk Chopina. Przymiewa on wszystkich innych, kt�rzy wtedy tworzyli, choby swoj Etiud rewolucyjn.

Inni kompozytorzy tworzcy, w odr�nieniu od wielkiego Fryderyka, w kraju to midzy innymi Karol Kurpiski i Stanisaw Moniuszko. Kurpiski skomponowa wiele melodii do pieni wojskowych i patriotycznych (Warszawianka). Moniuszko tworzy muzyk do utwor�w poet�w romantycznych (np. Adama Mickiewicza czy Wadysawa Syrokomli).

Tradycj narodowowyzwolecz podtrzymywali take pozytywici. Legenda powstania styczniowego ywa jest w „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej. Pielgnowana przez szlacht zaciankow mogia powstac�w - to symbol bratniej walki o wolno.

Literatura i muzyka to nie wszystkie dziedziny sztuki kultywujce tradycj niepodlegociow. Podtrzymywali j r�wnie artyci teatralni. Wymieni tu trzeba przede wszystkim Helen Modrzejewsk. Artystka graa midzy innymi w sztukach Juliusza Sowackiego i Stanisawa Wyspiaskiego.

Wspomnie naleaoby te o malarzach. Tacy pisarze, jak: Z. Kraszewski, C.K. Norwid czy T. A. Lenartowicz r�wnie rysowali. Juliusz Kossak ilustrowa powieci Henryka Sienkiewicza, ale te namalowa wiele obraz�w o tematyce batalistycznej, zwizanych g�wnie z insurekcj kociuszkowsk. Artur Grottger by autorem czarno-biaych cykl�w rysunk�w pt. „Polonia”, „Lituania” czy „Wojna”. Duy wpyw na tematyk jego tw�rczoci miao powstanie styczniowe. W cyklu obraz�w pt. Warszawa upamitni wystpienia niepodlegociowe warszawiak�w przeciwko carskiemu zaborcy. Problematyk wolnociow przepojone s r�wnie obrazy Jana Matejki i Wojciecha Kossaka.

Mimo wielkich r�nic w wiatopogldzie romantyzmu i pozytywizmu, te dwie epoki poczya wsp�lna historia i pragnienie odzyskania niepodlegoci. Tradycja walki o wolno bya r�wnie ywa w polskiej literaturze epoki modopolskiej. Kultywowa j Stanisaw Wyspiaski, w nieco jednak odmienny spos�b ni jego poprzednicy. R�wnie p�niej tw�rcy byli niejako „zmuszeni” do pisania na ten temat; okres I i II wojny wiatowej inspirowa do powstawania takich utwor�w.

Kada epoka tworzy bohater�w na miar swoich czas�w. Antyk stworzy Achillesa, redniowiecze Rolanda. Kim by bohater XIX wieku?

Myl, e prawdziwe jest stwierdzenie zawarte w temacie, i kada epoka tworzy bohater�w na miar swoich czas�w. W cigu wiek�w dokonaa si ewolucja tego bohatera literackiego, innych cech by on nosicielem w wiekach rednich, zupenie innych w XIX wieku. Jednoczenie by wyrazicielem pragnie i marze ludzi, yjcych w danym okresie, kt�re pisarze potrafili wyartykuowa.

Na przestrzeni wiek�w dostrzegamy istotne zmiany w postrzeganiu wiata i czowieka. Ciekaw epok pod tym wzgldem by antyk. Na staroytny spos�b widzenia czowieka i jego miejsca w wiecie wpywa wiat bog�w. Staroytni wierzyli, e to oni wpywali na nasze ycie i wszystko, co jego dotyczy. Epoka ta dawaa r�wnie wiar w celowo kadej rzeczy. To dlatego spor�d wszystkich wartoci najbardziej ceni on ycie. Sam fakt zaistnienia czyni kadego czowieka wyjtkowym i nadawa sens jego poczynaniom.

W tych odlegych czasach ludzie wsp�yli z bogami i starali si ich naladowa. Dlatego czsto przypominali oni niemiertelnych, byli r�wnie silni czy odwani jak oni. Nawet bogowie wczeni przecie byli w celowo wiatow i podlegali fatum, sile nadprzyrodzonej, kt�ra kierowaa wszystkim.

Jednym z najwspanialszych bohater�w antyku jest przedstawiony w Iliadzie Homera - czowiek urodzony z bogini - Achilles. Legenda gosia, e matka zapewnia mu niemiertelno, kpic w Styksie. Mia tylko jeden saby punkt - pit, co czynio go bardziej ludzkim. Dlatego Achilles by odporny na wszelk bro, mny i odwany. Jego nadprzyrodzona sia wzbudzaa respekt, zwaszcza wr�d wrog�w, za u swoich podziw i szacunek.

Achilles, jak kady na wiecie czowiek, zdawa sobie spraw z ulotnoci ycia. Wiedzia, e ten dar zostanie mu kiedy odebrany, dlatego te chcia y pen piersi, speni si w walce z Trojaczykami i zyska saw. Bardzo ceni przyja, jego stosunek do Patroklosa wiadczy o gbokim przywizaniu. W pojedynku z Hektorem pokaza, jak bardzo potrafi by mciwym i bezlitosnym wojownikiem. By on wic najdzielniejszym rycerzem spor�d Grek�w. Kiedy wychodzi do walki, szerzy postrach wr�d Trojan. Obok takich cech, jak odwaga czy mstwo, wykazywa r�wnie i takie, jak sprawiedliwo i opanowanie. W yciu kierowa si dz sawy i nie majc miary ambicj.

Achilles by jednak postaci tragiczn. Doprowadzi do mierci swojego przyjaciela, a mszczc si na Hektorze, przyspieszy chwil wasnej mierci. Wola on jednak ycie kr�tkie, opromienione glori, ni dugie, bez sawy.

Takiego wanie bohatera m�g stworzy tylko antyk. Jego odwaga i nadludzkie cechy bray si std, e by synem Tetydy, a przecie tylko ludzie z tamtej epoki wierzyli w bog�w. To, e jako wojownik przewysza pod kadym wzgldem innych, wynikao r�wnie i std, i uosabia pragnienia ludzi tamtej odlegej epoki. Potrzebowali oni siacza, kt�ry bdzie broni ich sprawy i zdobywa dla nich wspaniae upy wojenne.

Kolejna epoka, redniowiecze, troch inaczej widziaa ten problem. Podporzdkowana Bogu i Kocioowi, wyznajca chrzecijaskie ideay, potrzebowaa rycerza, kt�ry bdzie broni jej zdobyczy duchowych i rozszerza wpywy. Dlatego Roland, g�wny bohater eposu rycerskiego z Pieni o Rolandzie, skupia w sobie cechy najbardziej cenione w tej epoce: szlachetno, waleczno, mstwo, pobono, odwag, nadludzk si, sprawno fizyczn, wierno Bogu, kr�lowi i ojczynie. Jednoczenie dba on o saw rycersk, honor wasny i kr�la, kt�rego reprezentowa, bdc dow�dc stray tylnej. Przy tym by rycerzem modym i nadzwyczaj urodziwym, co - zgodnie z przekonaniami ludzi tej epoki - wiadczyo o szlachetnoci jego duszy.

Mona wic powiedzie, e obaj bohaterowie, zar�wno Achilles jak i Roland, uosabiali cechy najbardziej cenione przez ludzi swoich czas�w. Podobnie rzecz si miaa z bohaterami XIX wieku. Zmieniy si tylko potrzeby i wymagania epoki.

Wiek XIX to dla Polski okres niewoli i zabor�w, powsta narodowych i licznych represji politycznych. Bohater stworzony przez literatur romantyczn mia wic przypomina Polakom o koniecznoci walki za ojczyzn, uczy jej sposob�w i powicenia dla swojego narodu.

Gustaw-Konrad z Dziad�w A. Mickiewicza to wzorcowy przykad takiego bohatera. Po przeyciu nieszczliwej mioci przechodzi metamorfoz i zmienia si w bojownika sprawy narodowej, kt�ry dla ojczyzny got�w jest powici wszystko, nawet ycie.

Przypomina go Jacek Soplica z Pana Tadeusza A. Mickiewicza. Po tragedii miosnej i zab�jstwie Stolnika wstpuje do zakonu i powica ycie walce o wolno. R�ni si jednak od Konrada tym, e nie jest poet, nie wyr�nia si wr�d tumu i podejmuje wsp�prac ze spoeczestwem, aby je zachci do udziau w walce.

I poowa XIX wieku obfituje w denia niepodlegociowe, kt�re popiera czynem i dlatego bohater romantyczny przede wszystkim bierze udzia w walce o wolno. Taka bya potrzeba chwili.

II poowa wieku XIX - to ju zupenie inne czasy. Haso walki zbrojnej zostaje zastpione hasem pracy dla spoeczestwa. Dlatego do realizacji hase epoki pozytywistycznej zostaj „przymuszeni” bohaterowie utwor�w literackich.

St. Wokulski z Lalki B. Prusa wraz z innymi Polakami przeywa klsk styczniow. Ale kiedy powraca z zesania, musi dostosowa si do nowych czas�w, znale miejsce w yciu. Zawsze marzy o pracy w nauce, ale tych pragnie nigdy nie m�g zrealizowa, poniewa musia z czego y, jak wielu innych. eni si wic z wacicielk sklepu i razem z ni handluje. Po mierci ony wyjeda z kraju. Gdy wraca do Polski, jest czowiekiem bogatym, otwiera elegancki sklep - jest kupcem, ale zakochuje si w zuboaej arystokratce Izabeli ckiej. Klska bohatera, spowodowana porak miosn, nie zmienia faktu, e realizuje on denia swoich czas�w. Pracuje lub robi interesy z myl o kraju, pomaga finansowo naukowcom, wspiera biednych, a nawet pierwsze emancypantki.

Wokulski reprezentuje, podobnie jak jego poprzednicy, cechy najbardziej cenione przez t epok: zdolnoci do nauk cisych, przedsibiorczo, skonnoci do ryzyka, ambicj.

Podobnie Benedykt Korczyski z Nad Niemnem Orzeszkowej, pracujc w swoim majtku - Korczynie, pracuje jednoczenie dla kraju. Pragnie go przecie przekaza w polskie rce.

Podane przeze mnie przykady bohater�w r�nych epok wiadcz o tym, e kada z nich tworzya ich na miar swych czas�w. Byli oni nosicielami cech, kt�re najbardziej cenia i powaaa.

Postacie literackie XIX wieku to przede wszystkim ludzie walczcy o wolno kraju i powicajcy ycie tej sprawie. Za przedstawiciele II poowy wieku XIX to modzi kapitalici, ziemianie czy przemysowcy, kt�rzy starali si utrzyma rozw�j gospodarczy na ziemiach polskich znajdujcych si pod zaborami. Zachowali oni przy tym nadziej na wybicie si w przyszoci Polski na niepodlego. Bohater literacki XIX wieku to wic patriota, walczcy na r�ne sposoby o Polsk woln i stabiln gospodarczo.

„Kady z nas jest Odysem, co wraca do swej Itaki” (L. Staff „Dziewi muz”). Co wedug Ciebie znacz sowa poety? Rozwaania na podstawie wasnych przemyle i literatury.

Jedn z zalet poezji jest - w moim odczuciu - moliwo jej r�norakiej interpretacji. Kady czowiek, ze wzgldu na swe osobiste skonnoci, nosi w sobie wasn wizj odbioru konkretnych s�w poety, a ich odczuwanie uzalenione jest dodatkowo od nastroju, okolicznoci, okresu ycia. Interpretacja poezji jest zatem zjawiskiem zdecydowanie subiektywnym. Nie do tego, interpretowa mona bowiem na dw�ch paszczyznach: dosownej i gbszej - uniwersalnej, opartej na odszukiwaniu metaforyczno-symbolicznego sensu s�w.

Podobnie rzecz si ma z przytoczonym wyej cytatem Leopolda Staffa. Spr�bujmy przedstawi kilka moliwoci odczytania znaczenia tego fragmentu, rozpoczynajc od wyjanienia dosownego sensu s�w.

Przypomnijmy sobie zatem posta Odyseusza - bohaterskiego wojownika spod Troi, kt�remu wdr�wka do rodzinnej Itaki po zdobyciu okupowanego miasta zaja a 10 lat. Przez ten dugi czas dzielny heros, powodowany tsknot za ojczyzn, on i synem, musia znosi szereg niebezpieczestw, kt�re byy skutkiem gniewu Boego. I tak midzy innymi stawia czoa cyklopowi i czarodziejce Kirke, unikn zwodzcego gosu syren, wiziony by przez zakochan nimf Kalypso, bdzi po Hadesie i znosi gniew Zeusa za jedzenie misa witego wou Heliosa. Up�r i determinacja pomogy jednak Odysowi przezwyciy te wszystkie przeszkody i zrealizowa marzenie ujrzenia domu.

ycie Odyseusza - wygnaca i tuacza - odnie mona do los�w wielu Polak�w w czasie naszej burzliwej historii. Podczas II wojny wiatowej naszych rodak�w wywoonych na roboty lub do oboz�w (sowieckich i niemieckich) przy yciu trzymaa jedynie nadzieja powrotu do domu. Gustaw Herling-Grudziski w Innym wiecie m�wi, i myl ta - podobnie jak mitycznemu Odysowi - dawaa si, by przetrwa. Wspomnienie bliskich os�b, znajomych miejsc, ulubionych sprzt�w oraz sposobu ycia, jakie niegdy si wiodo, daway winiom moc przetrwania. Wiara, e nastpi dzie, w kt�rym powr�ci si do tamtego ycia, bya motywacj do znoszenia cierpienia, mki i okruciestwa ze strony wroga.

Pragnienie powrotu do normalnoci, do rodzic�w i cywilizowanego wiata motywuje do walki o ycie maego chopca z powieci Jerzego Kosiskiego pt. Malowany ptak. Tuajc si po wsiach, osamotniony w wojennej zawierusze, nieludzko dowiadczony przez ciemnych i zacofanych chop�w, robi wszystko, aby przetrwa i odnale dom. W podobnych temu przypadkach naley zastanowi si, jak wpywa na psychik czowieka walka o ycie, prowadzona za wszelk cen, jak zmienia ona wizj wiata. Czy Odys take sta si musia malowanym ptakiem - odrzuconym, wyalienowanym i zadziobanym przez inno, kt�r reprezentuje, aby powr�ci do Itaki? Czy warto znosi pieko poszukiwa, jeli istnieje moliwo, e nie dla kadego znajdzie si miejsce w wymarzonej Itace?

Powr�t do wasnej Itaki wcale nie musi odbywa si w spos�b dosowny. Przypomnijmy sobie sytuacj polskiej emigracji dziewitnastowiecznej, dla kt�rej Mickiewiczowski Pan Tadeusz by przypomnieniem rodzinnych stron. Geneza tego eposu cile wie si z wszechobecn nostalgi Polak�w za ojczyzn i gorcym pragnieniem powrotu do niej. Owa droga do domu, do ojczyzny, czyli Itaki, odbywa si wic moe za spraw literatury, jak w przypadku Mickiewicza lub Konwickiego, kt�ry - mona powiedzie - powraca na Kresy Wschodnie na kartach powieci Bohi.

Motyw ycia jako wiecznej tuaczki w poszukiwaniu miejsca dla siebie odnajdujemy take w Ludziach bezdomnych Stefana eromskiego. Kady czowiek potrzebuje odnale w wiecie sw wasn, symboliczn Itak, czyli dom, ciepo, do kt�rego zawsze bdzie m�g powraca. �w dom moemy rozumie jako budynek, w kt�rym mieszkamy, rodzin, kt�r kochamy, ale take jako pozycj i funkcj, jak penimy w spoeczestwie. Dopiero gdy czowiek zapewni sobie te trzy podstawowe warunki, moe czu si w peni ustabilizowany, szczliwy. Bohaterowie eromskiego, doktor Judym i Joasia Podborska, s cigle jakby „w drodze”, czyli wci poszukuj. Oni nie powracaj do znanego i ukochanego miejsca jak Odys, lecz dopiero takiego miejsca szukaj.

Inaczej rozumiane sowa Staffa mog, jak ju wspomniaam, wyraa prawdy bardziej og�lne, uniwersalne, stanowi bowiem odniesienie do yciowych idea�w. Wane jest to, by pozosta wiernym sobie, swojemu systemowi wartoci. Oczywisty jest fakt, e czowiek ulega zmianom i weryfikuje swoje pogldy wraz z pogbieniem wiedzy o wiecie, wraz z rosncym dowiadczeniem. Istotne jest jednak, by naprz�d i miao, pracowa nad sob i dy do samorealizacji, a jednoczenie pozostawa wiernym wewntrznym priorytetom, kt�rym winny by podporzdkowane wszelkie drogi rozwoju. W tym rozumieniu ow Itak, do kt�rej kady z nas wraca, s nasze serce i rozum. One bowiem nie podlegaj dewaluacji bez wzgldu na warunki, czego dowiedli bohaterowie literatury wojennej. Zachowanie wasnego wiatopogldu i moralnoci w obliczu zagroenia ycia jest bardzo trudne, ale utwierdza czowieka w jego wartoci i daje si przetrwania.

Sowa Staffa interpretowa mona take jako nawizanie do staroytnej szkoy fiozoficznej - stoicyzmu. Itaka wzrasta w takim rozumieniu do symbolu spokoju, do miejsca, kt�re pozostaje poza emocjami. Czy jest to nasze serce czy dom, kt�rego ciany odgradzaj nas od ziemskich namitnoci - zaznajemy tam harmonii, agodnoci i odpoczynku.

Powr�t do Itaki, wdr�wka Odysa oznacza moe take ludzkie zmagania z yciem i powr�t w nico, jak jest mier. By moe jest to wyraz zamknitej, nieodwracalnej i dla wszystkich nas nieuniknionej cyrkulacji natury - od narodzin do umierania. Wszak to mier czyni nas r�wnymi wobec siebie - kadego z nas prdzej czy p�niej zabierze z tego wiata. W metaforycznym rozumieniu cae nasze ycie stanowi wdr�wk, kt�rej ostatecznym celem jest Itaka. Kady z nas nosi w sobie wizj wasnego kraju wiecznej szczliwoci, jednak niezalenie od obrzdku, ideologii i wiary wikszo ludzi na Ziemi wierzy gorco i z caego serca pragnie, by po mierci poczy si z wasnym Bogiem i dowiadczy zbawienia. Czyby dopiero gdzie w innym wiecie istniaa prawdziwa Itaka?

Wydaje mi si, e wystpuje tu analogia do naszego ziemskiego ycia. Dowiadczamy wielu przyjemnoci i radoci ycia codziennego, nieraz obserwujemy mio i pikno, ale - powtarzajc sowa Platona - stwierdzi naley, e cho raz ujrzy czowiek prawdziwe pikno, jakim jest B�g, nie chce on ju wicej oglda ziemskich byskotek. W moim odczuciu miejscem ogldania pikna, o kt�rym m�wi Platon, jest wanie Itaka, przez chrzecijan nazwana rajem.

Kady czowiek jest indywidualnoci, inaczej odbiera poezj, ma sw�j cel w yciu. Itaka moe zatem oznacza po prostu sens istnienia, a wdr�wka do niej stanowi moe symbol poszukiwa owego sensu.

W swojej pracy usiowaam przedstawi kilka moliwych sposob�w interpretacji fragmentu wiersza Staffa podanego w temacie. Kolejno prezentacji owych sposob�w nie jest przypadkowa. Uwany czytelnik powinien zwr�ci uwag na prawidowo polegajc na swego rodzaju hierarchii - od interpretacji dosownej, konkretnej i logicznej, do coraz bardziej metaforycznych, symbolicznych i abstrakcyjnych.

Na koniec moich rozwaa proponuj zestawienie sownych ambiwalent�w Itaki dla poszczeg�lnych sposob�w interpretacji. I tak Itak okrela si kolejno jako: ojczyzn, dom, rodzin, serce i rozum, raj, a wreszcie sens ycia. To wyliczenie unaocznia jeszcze jedn wan kwesti. Itak postrzegamy jako cel. W zalenoci od tego, co dla konkretnej osoby jest yciowym celem, bdzie on nadawa r�ne znaczenia Itace. Dla patrioty bdzie to ojczyzna, a dla kochajcej matki - dom i rodzina. Nie dane jest nam rozsdza o tym, czy kt�re z tych znacze, czyli cel�w ycia jest waniejsze, nadrzdne. Jednak nie o klasyfikacj tu chodzi. Istotny jest fakt, e Itaka zawsze kojarzona jest z czym najwaniejszym, najbardziej znaczcym. Mam tylko nadziej, e nie bdzie musiaa pozostawa w sferze mitycznych wyobrae, marze.

Chciaabym, aby kademu udao si, podobnie jak Odysowi, kiedy do niej dotrze. A jeli zmuszeni bdziemy pokona podobn ilo przeszk�d - ujrzenie Itaki da nam wicej satysfakcji.

Literackie obrazy okruciestwa wojny w literaturze dawnej i wsp�czesnej.

Z obrazami wojny moemy si spotka w wielu utworach literackich r�nych epok, od staroytnoci a po czasy wsp�czesne. Zwizane jest to z tym, e wojny toczyy si od najdawniejszych czas�w, za literatura bya jak gdyby „zwierciadem” rzeczywistoci. Wojny moemy podzieli na zaborcze i obronne.

Zgadzam si ze sowami A. Frycza-Modrzewskiego, wielkie-go publicysty czas�w renesansu, e:

Ci, kt�rzy daj si popchn do wojny, nie jak inn koniecznoci, ale dz sawy i rozszerzenia swego panowania, najmniej troszcz si o sprawy ludzkie. Bo podczas, gdy chc rozsawi swoje imi, naraaj na niebezpieczestwo mienie i gowy obywateli, napeniaj wszystko rzezi i nie koczcymi si klskami obu stron, a sami przy tym nie do sobie zdaj spraw z tego, czego tak bardzo podaj.

A wic rzezie, okruciestwo - oto co cechuje, wedug Modrzewskiego, kad wojn.

Najstarsz wojn w dziejach Europy, ukazan przez staroytnego pisarza Homera, bya wojna trojaska z XII wieku p.n.e. Jak podaj stare mity, przyczyn jej byo porwanie przez Parysa, kr�lewicza trojaskiego, Heleny, ony kr�la Sparty. Grecy w penym uzbrojeniu przepynli Morze r�dziemne, otoczyli Troj, nie mogc zdoby jej przez 10 lat. W ostatnim roku wojny, kiedy toczy si akcja Iliady, Homer opisuje liczne pojedynki pomidzy wojownikami i bitwy toczce si wok� miasta. Poeta szczeg�owo opisuje pojedynki sawnych rycerzy, ich uzbrojenie, a przede wszystkim podkrela ich odwag, zarazem jednak i okruciestwo. Szczeg�lnie widoczne jest ono w czasie synnego pojedynku Hektora, syna kr�la Troi, i Achillesa, najdzielniejszego z greckich wojownik�w. Okruciestwo, zwaszcza Achillesa, nie ma miary. Mci si on bowiem za mier przyjaciela nawet na zwokach dzielnego Hektora.

Homer oddaje hod wojownikom zar�wno jednej, jak i drugiej strony, ale zarazem ukazuje wielkie straty, jakie powoduje wojna. Ginie bowiem nie tylko Hektor, ale i jego bracia: Parys i Deisob. Okruciestwo jej jest wic ogromne.

redniowieczna Pie o Rolandzie r�wnie przedstawia nie tylko cele, dla jakich wojna bya prowadzona, ale r�wnie jej okruciestwo.

Roland by dow�dc stray tylnej kr�la Karola Wielkiego. Podczas powrotu z krucjaty zosta zaskoczony przez Saracen�w w wwozie g�rskim. Autor pieni maluje bitw, kt�ra rozegraa si w wwozie i wielk przegran chrzecijan - Francuz�w. Obraz bitwy jest niezwykle plastyczny, za pisarz podkrela okruciestwo, zwaszcza pogan. Ginie r�wnie Roland raniony w gow, jak i cay kwiat rycerstwa francuskiego. Wojna ta miaa charakter religijny. Autor pieni podkrela mstwo chrzecijan i okruciestwo pogan.

Najciekawszym utworem polskim ukazujcym okruciestwa wojny jest Transakcja wojny chocimskiej W. Potockiego. Utw�r przedstawia synn bitw pod Chocimiem z 1721 roku, w kt�rej Sarmaci odnieli wielkie zwycistwo nad Turkami, poganami. Jest to r�wnie wojna religijna, poniewa Polska w owym czasie bya przedmurzem chrzecijastwa. Poeta w spos�b niemal naturalistyczny przedstawia bitw, podkrelajc nie tylko odwag chrzecijan, ale r�wnie ich okruciestwo. Autor jest przekonany, e sam B�g pomaga Polakom, poniewa walczyli w susznej sprawie za wiar i zagroon ojczyzn.

Obrazy bitew zawarte s r�wnie w Pamitnikach J. Ch. Paska. Wiek XVII w Polsce to czasy wojen z Turkami, Szwedami, Moskw. Pasek suy pod Czarnieckim i zawdrowa z nim a do Danii. W swoim dziele rysuje obraz onierza-Sarmaty, kt�ry jest odwany i zachowuje si mnie w bitwach, ale o tym decyduje bardziej przywizanie do wodza, ambicje osobiste i ch zdobycia up�w ni wiadomy patriotyzm. Bierze on udzia w wojnach obronnych, jest wic zacity w walce. Szczeg�lne okruciestwo zachowuje wobec pogan, kt�rzy napadli na jego rodzinny kraj.

Kolejnym utworem, kt�ry powsta w II poowie XVII wieku, by „Potop” H. Sienkiewicza, pisany „ku pokrzepieniu serc” Polak�w znajdujcych si pod zaborami. Przedstawia on wojn obronn, polsko-szwedzk w XVII wieku. Najwspanialszym opisem jest obrona klasztoru na Jasnej G�rze, kt�r dowodzi ksidz Kordecki, a bra w niej udzia g�wny bohater powieci A. Kmicic-Babinicz. Polacy bronili Czstochowy z wielkim powiceniem, gdy bya ona ostoj wiary i polskoci. Ale i tu odnajdujemy sceny pene okruciestwa, mroce krew w yach czytelnikowi. Po wysadzeniu szwedzkiej kolubryny Kmicic zostaje przez Szwed�w wzity do niewoli i zdrajca Kuklinowski mci si na nim, przypalajc mu rozpalonym elazem boki. H. Sienkiewicz przedstawia w powieci wiele okrutnych scen, jednak poniewa Polacy bronili swojego kraju i swojej wiary, ich postpowanie jest usprawiedliwione.

Obrazy okruciestwa wojny odnajdujemy w wielu utworach literatury powojennej. Cech charakterystyczn II wojny wiatowej byo to, e toczya si nie tylko na frontach. Hitlerowcy podejmowali walk z ludnoci cywiln, poniewa faszyzm zakada wyniszczenie podludzi. Planowa podporzdkowa sobie ludno kraj�w okupowanych i zmusi do pracy dla Wielkiej Rzeszy. Temu suyy obozy koncentracyjne, w kt�rych gazowano wikszo ludzi, za silnych i modych zmuszano do pracy.

Pisarze, kt�rzy przeyli wojn: Z. Nakowska, T. Borowski i G. Herling-Grudziski byli wstrznici zbrodnicz dziaalnoci hitlerowc�w i sowiet�w, tote zaraz po wojnie napisali utwory powicone tym zagadnieniom.

Utworem, kt�ry szczeg�owo przedstawia wojn w okupowanej Warszawie, byo opowiadanie T. Borowskiego „Poegnanie z Mari”. Obrazy Warszawy z tego okresu s pene okruciestwa; autor ukazuje bombardowania, zaciemnienia, godziny policyjne, a take apanki uliczne. W takiej wanie apance zostaa zatrzymana Maria, narzeczona Tadeusza i wywieziona nastpnie do obozu koncentracyjnego. Borowski opisuje sposoby zdobywania ywnoci w owym czasie czy wykupywania ludzi z wizie. Z warszawskiego getta do dzielnicy aryjskiej przedostaj si uciekinierzy ydowscy, kt�rzy szukaj schronienia u Polak�w. Jednak Tadeusz i Maria staraj si y normalnie, w tym „nienormalnym” wiecie, w kt�rym mier czyha na kadym kroku.

Kwintesencj II wojny wiatowej byy obozy koncentracyjne, tak zwane obozy pracy i piece krematoryjne, w kt�rych gazowano wielu, zwaszcza starych, sabych ludzi czy dzieci. Opisaa ten fakt Z. Nakowska w „Medalionach” oraz T. Borowski w swoich opowiadaniach obozowych, np. „U nas w Auschwitzu” czy „Prosz pastwa do gazu”. W scenach opisanych przez T. Borowskiego tkwi prawdziwe okruciestwo faszyst�w, kt�rzy inne nacje traktowali jak podludzi. Przedstawia transporty ludzi przeznaczonych na zagad, selekcje, gazowanie sabych i chorych i cik prac silnych i modych. Racje ywnociowe dla wini�w byy tak mae, e po kilku tygodniach zaczynali chorowa i umierali z wycieczenia. Pisarz ukazuje spekulacje ywnoci, poniewa ludzie usiowali przey za wszelk cen.

Okres II wojny wiatowej susznie zosta nazwany epok piec�w, poniewa taka zbrodnia w naszej cywilizacji nigdy jeszcze nie miaa miejsca.

Inn zbrodni bya wytw�rnia myda z trup�w ludzkich, zaoona przez profesora Spanera. Obrazy, kt�re pisarka tam zobaczya po wojnie i opisaa, pracujc w Komisji do Badania Zbrodni Hitlerowskich, wstrzsaj do dzisiaj. Gdy Komisja wesza do Akademii Medycznej, oczom jej ukazay si szcztki ludzkie w kadziach, przygotowane do przetworzenia na mydo.

Powstao jeszcze wiele utwor�w przedstawiajcych okruciestwa ostatniej wojny na wielu jej frontach. Jedn z takich ksiek jest A. Fiedlera Dywizjon 303, kt�ra przedstawia bitw o Angli i udzia w niej Polak�w.

Od 50 lat na szczcie na terenie Polski i w jej najbliszych okolicach nie tocz si adne wojny. W lokalne konflikty majce miejsce daleko od Polski nie jestemy bezporednio zaangaowani. Jest to wic okres wyjtkowo szczliwy dla Polski, w kt�rym dorastajce pokolenia wojn i okruciestwo, jakie ona niesie, znaj tylko z utwor�w literackich, dokument�w i opowiada dziadk�w.

Literatura i sztuka wobec ludzkiego cierpienia.

Ale ten pacz Antygony,

Co szuka swojego brata,

To jest zaiste nad miar

Wytrzymaoci

(Czesaw Miosz)

Jesieni 1846 roku ulic Petersburga szed mody, dwudziestokilkuletni czowiek. Gdy zobaczy idcego z przeciwnej strony Turgieniewa, krzykn: Nikt mi niestraszny, nikt, dajcie mi tylko czasu, a ja was wszystkich wdepcz w boto! Dostojewski, bo to on by owym modym czowiekiem, pytany potem o ten gwatowny wybuch, odpowiedzia, i jego celem i najwikszym marzeniem jest ukazanie tragizmu ludzkiego losu, jakiego wewntrznego rozdarcia i cierpienia, kt�re s udziaem kadego z nas.

Gdy przeczytaam o tym incydencie, to (cho sama posta Dostojewskiego jest niewtpliwie postaci fascynujc) uwag moj zwr�cio nie zachowanie pisarza, a fakt nieco inny. Ot� pewnym zaskoczeniem staa si dla mnie wiadomo, i najwikszym marzeniem jednego z najdoskonalszych, wedug mnie, tw�rc�w byo oddanie peni ludzkiego cierpienia. Wniknicie w jego przyczyny, gboka analiza, pr�ba odnalezienia jego sensu - oto zadanie, kt�re postawi przed sob Dostojewski, ale chyba nie tylko on... Sowa przez niego wypowiedziane s dla mnie bowiem swoistym symptomem zjawiska pojawiajcego si w literaturze i sztuce wszystkich epok. Problem ludzkiego cierpienia w tw�rczoci wielu artyst�w jawi si jako niezwykle istotny, czasem wrcz fundamentalny. Warto wic go przeanalizowa.

Patrzc na to, czym jest dla tw�rcy cierpienie, w jaki spos�b stara si je udokumentowa, zrozumie, wyjani, do wyranie dostrzegamy pewn ewolucj patrzenia na ten problem, jakby kolejne etapy na drodze poznawania i przedstawiania cierpienia. Odczuwanie cierpienia z pewnoci nie jest obce nikomu. Niewane, czy jest to „b�l istnienia” Wertera czy „dramat bezideowoci” Kordiana, b�l Antygony czy nie mniej bolesna samotno pani Bovary. Jakimkolwiek to cierpienie by byo, to opr�cz lku i b�lu niesie ze sob pragnienie nazywania go, zarysowania choby jego kontur�w. U tw�rc�w pragnienie to jest tak silne, e czsto jak gdyby zagusza sam istot cierpienia. Tak wic artysta, czowiek wraliwy, z pewnoci na cierpienie nie pozostaje obojtny, podejmuje pr�b poznania go, przekazania poprzez swoje dzieo. Niejednokrotnie ta pr�ba okazuje si trudna i dramatyczna. Wystarczy wspomnie wypowied Tuwima szukajcego s�w dla ywego wiata:

Boe dobry moich lat chopicych

Moich jasnych wit�w Boe wity

Czy ju nigdy nie bdzie wicej

Szumicej nad sowem mity

Czy to ju tak zawsze i wszdzie

Bd sowa wyrywa z rozpaczy

I sitowia, sitowia zwyczajnego

Nigdy zwyczajnie nie zobacz.

By moe spostrzeenia podmiotu lirycznego s subiektywne, ale nie ma dla mnie w caej literaturze s�w dobitniej m�wicych o cierpieniu. Co prawda, mowa tu jest o odczuciach tw�rcy nie znajdujcego s�w, by nazywa to uczucie, ale jednak przecie o cierpieniu. Istotny jednak wydaje mi si tutaj jeszcze jeden fakt - ukazanie ludzkiego cierpienia poprzez literatur i sztuk jest co najmniej nieatwe, a by moe w og�le nie jest do zrealizowania.

Jednake wobec ogromu cierpienia, o kt�rym wspomniaam wczeniej, pr�ba ta bdzie, moim zdaniem, na nowo podejmowana. I w tym momencie rozpoczyna si jakby kolejny etap. Artysta zaczyna szuka przyczyn cierpienia, analizowa motywy postpowania, konsekwencji czyn�w czowieka, chce dotrze do najgbiej ukrytych zakamark�w jego duszy. W efekcie powstaje swoiste studium cierpienia. Wystarczy tu wspomnie chociaby rozterki Raskolnikowa czy Makbeta. Od tw�rcy tylko zaley, na ile dokadnie i na ile doskonale odda to, co dzieje si w jego wntrzu. Nie spos�b nie odwoa si tutaj do (moim zdaniem) jednej z najdoskonalszych, najbardziej udanych realizacji tego zamierzenia, mianowicie do Niepokoj�w wychowanka T�rlessa Roberta Musila. Opisy cierpie i rozterek bohatera czujcego midzy swoim najwewntrzniejszym „ja” a tym, co wypowiada i nazywa - jak odlego nie do pokonania, mur nie do rozbicia - s wrcz mistrzowskim zapisem ludzkiego cierpienia. Tak gboka analiza, obecna przecie u wielu tw�rc�w, prowadzi take do poznania r�nych rodzaj�w cierpienia, specyfiki takiego stanu. R�ni si przecie bardzo cierpienie Syzyfa czy Prometeusza od cierpienia Hioba. Inaczej czuje si opuszczona maonka w. Aleksego, inaczej Justyna Bogut�wna. Cierpie Lorda Jima nie mona por�wna z przeyciami Wertera.

A wic potrafi artysta w wikszym lub w mniejszym stopniu, dokonujc analizy zachowa, reakcji, sposobu mylenia, dotrze do „rodka duszy” swojego cierpicego bohatera. I w tym momencie moliwe s dwie drogi. Temat wymaga, abym przedstawia obie, cho jedna z nich wydaje mi si bardziej warta uwagi. Gdy stwierdzimy bowiem, e znamy czowieka, jego pragnienia, ograniczenia, cele, z kt�rych wypywa cierpienie (bo w zasadzie literatura i sztuka wykazay, i cierpienie to nic innego, jak dramat bezideowoci lub niemonoci realizacji teje), to jedynym, co nam pozostaje, jest poszukiwanie wyjcia z tego swoistego labiryntu b�lu i lku. Pomijam oczywicie modernistyczn rezygnacj z wszystkiego i ch „zanurzenia si w nirwanie”, gdy koncepcja ta, wedug mnie, jest raczej ucieczk od problemu ni pr�b jego rozwizania. Poszukiwanie drogi do szczcia w zasadzie znane jest chyba kademu czowiekowi, wic jest ono niezwykle istotne. W artystyczny spos�b powinno by cenne i niezastpione.

I po raz kolejny suszne wydaje mi si nawizanie do „Zbrodni i kary” Dostojewskiego, a mianowicie do postaci Soni, kt�ra sugeruje Raskolnikowowi, by przyj cierpienie i tym sposobem odkupi swoje winy. Jest to chyba pewien fenomen - zar�wno w prozie, w poezji, dramacie, jak i malarstwie. Sposobem na wyjcie z kryzysu, na zrozumienie cierpienia staje si etyka chrzecijaska. Nieprzypadkowo bowiem obok „przegranego”, wydawaoby si, Raskolnikowa pojawia si Sonia. W pewien spos�b do niego podobna, bo oboje „sprzedali siebie”, staje si jednak swoistym cudem, kt�ry (tak jak w przypowieci o azarzu) pozwala odzyska wiar, nadziej, oddali smutek, cierpienie i rozpacz.

Pisz tak duo o tej sytuacji, gdy jest ona charakterystyczna dla wielu tw�rc�w. Wystarczy przypomnie treny Kochanowskiego, wizj Pankracego w ostatniej scenie „Nie-Boskiej komedii” czy hymny Kasprowicza, by zobaczy, jak istotne miejsce zajmuje etyka chrzecijaska. Warto przypomnie niezawinione cierpienie Hioba, kt�ry z pokor podda si woli Boga, cho nie rozumia, dlaczego Stw�rca tak okrutnie go karze (bogobojny Hiob utraci rodzin, majtek i zdrowie). Hiob rozumia, e plany Boga nigdy nie bd zrozumiae dla czowieka i e jedyne, co moe zrobi, to cierpliwie czeka na boskie miosierdzie.

Cierpienie nierozerwalnie zczone jest z mioci i wiar, dziki kt�rym czowiekowi atwiej jest je znosi. To zagadnienie ukazane jest w filmie Kielowskigo Niebieski. Kiedy cierpienie staje si dowiadczeniem wikszym ni cokolwiek, dane nam byo pozna w yciu (bohaterka filmu Julie traci w wypadku ma i dziecko), a na dodatek zabiera nawet wspomnienia, mogce przecie sta si - jak pisa o tym Borges - swoistym „rajem utraconym” (Julie nie zostaj nawet wspomnienia, bo maestwo, kt�re wydawao si jej szczliwe, byo zud i jakim totalnym faszem, jedynie iluzj - jej m zwizany by jeszcze z inn kobiet), to okazuje si, e tylko niezwykle silna wiara, wielka nadzieja i ogarniajca wszystkich mio mog sta si wiksze ni cierpienie.

Pr�by odnalezienia sensu cierpienia, jego wyjanienia, zwykle zakoczone zostaj sukcesem, bo czowiek potrafi chyba jednak rozwizywa kady problem. Lecz napisaam wczeniej, e kiedy czowiek pozna swoje cierpienie, to zwykle s dwie moliwoci dziaania. Dokadna analiza, wyciganie wniosk�w, swojego rodzaju „wyzwalanie si” dokonywane przez tw�rc�w jest na pewno trudne, wane, ale czy... potrzebne? Moja ocena jest oczywicie subiektywna, ale przyznam, e czasami czuj przesyt, nuy mnie zbyt drobiazgowa analiza, zbyt bolenie i dramatycznie przeywane ycie. Czytajc „Antygon”, nie mogam oprze si dziwnemu wraeniu, i jej b�l, rozpacz s troch sztuczne, troch „nad miar wytrzymaoci”. Jej trwanie w podjtej decyzji ocierao si czasem o jak przekor, a nawet wrcz fanatyzm. Jej pacz nie wzbudza we mnie wsp�czucia, a drani i irytowa, to jej dziwny up�r (a nie istnienie dw�ch r�wnorzdnych, lecz przeciwstawnych racji) by dla mnie przyczyn zaistniaej tragedii.

Celowo dopiero w tym momencie nawizaam do fragmentu wiersza Czesawa Miosza - dopiero teraz bowiem mog pokaza to, wcale nie tak rzadkie, zjawisko przedstawienia ludzkiego cierpienia tak, i jest ono „zaiste nad miar wytrzymaoci”. Bolesaw Prus w jednym z wywiad�w por�wna kiedy dzieo literackie do obrazu, na kt�rym jest las. Powiedzia, e czasami wida dokadnie wszystkie drzewa, a nie wida... lasu. Tymczasem zadaniem artysty, i to nie tylko literata, jest przede wszystkim ukazanie owego lasu. I troch podobnie jest z przedstawieniem ludzkiego cierpienia - wida mn�stwo detali, tymczasem zatarta zostaje sama istota takiego stanu. Postacie (jak chociaby Antygona) staj si zbyt sztuczne, zreszt chyba dlatego, e ich tw�rca chce, by byy jak najbardziej naturalne.

A wic wrcz cinie si na usta pytanie: czy taki spos�b przedstawienia, obrazowania ludzkiego cierpienia jest sposobem najdoskonalszym? Ot�, moim zdaniem, nie! Jest bowiem jeszcze owa druga moliwo, o kt�rej ju wspomniaam, duo bardziej pocigajca i atrakcyjna, bo przynoszca znacznie lepsze efekty.

Jest taki obraz Muncha, kt�ry artysta zatytuowa „Krzyk - kilka barwnych plam, nieskomplikowana linia, a jednak...”. A jednak krzyk ukazanej postaci jest na tyle przejmujcy, e gdy patrz na ten obraz, to mam wraenie, i to ten potworny wrzask wrcz „niebo w pasy drze”, sprawia, e wszystko zamiera w bezruchu. A owa posta, mimo prostej przecie linii, ma na twarzy wypisane wicej ni gdyby bya namalowana realistycznie. Jej nieme cierpienie (nieme - bo swoistym paradoksem tego obrazu jest, wedug mnie, to, e zawiera on w sobie jednoczenie najpotworniejszy krzyk, jak i najbardziej upiorn, przeraajc cisz, czy dynamik i statystyk) wyraa duo wicej ni potrafi zrobi jakikolwiek inny obraz. Krzyk jest jednym z moich ulubionych obraz�w, bo stanowi swoisty symbol tego, o co (wedug mnie) chodzi w sztuce.

Realne i wierne oddanie cierpienia nie jest moliwe, tak wic duo doskonalsze i dojrzalsze artystycznie bdzie przyjcie nieco innej konwencji. Mam na myli wykorzystanie tylko pewnego symbolu, niedom�wienia, niejasnoci, by wyrazi to, co teoretycznie niewyraalne. I nie jest konieczne posugiwanie si, tak jak Munch, technik symbolizmu i ekspresjonizmu. Przed oczami staj mi bowiem take grafiki Bruna Schulza, kt�rego o ekspresjonizm trudno posdzi. Jednake grafiki, na kt�rych pokazywa Edzia czy Adel i jej adorator�w (bdce, notabene, ilustracjami do utwor�w), mimo zupenie innego charakteru, s czasami r�wnie wymowne jak obrazy Muncha. Wobec pewnego ciepa, pogody, kt�re zawsze niesie ze sob tw�rczo Schulza, niekiedy jeszcze brutalniej potrafi obnay ludzk samotno.

Co jednak bdzie si dziao, gdy droga artystyczna p�jdzie wanie w kierunku owej umownoci i symbolicznoci w ukazywaniu cierpienia? Od symbolu niedaleko chyba do karykatury i groteski, do czego, co dla mnie jest szczytem artyzmu w pokazywaniu ludzkiego b�lu.

Widziaam niedawno reprodukcj obrazu, kt�ry podobno obejrza Beckett, zanim napisa Czekajc na Godota. Obraz niezwykle prosty - noc, droga, ksiyc, dwie postacie zaznaczone do grub kresk. Skojarzenie z Estragonem i Vladimirem jest natychmiastowe. W zasadzie, znajc ten obraz, sztuk Becketta, jak i liczne interpretacje sceniczne, mona zastanawia si, czy „to” w og�le jest o cierpieniu, przecie bohaterowie s mieszni, karykaturalni, nie maj adnej idei (bo trudno potraktowa czekanie jako ide - jeli nawet, to nie maj szansy realizacji), nie poszukuj - pr�ba samob�jstwa koczy si ze zamaniem jedynej uschnitej gazi - a jednak... A jednak jest to chyba „rzecz o cier

pieniu”, i to bardziej wymowna ni analizy Dostojewskiego czy Szekspira, ni rozpacz Kochanowskiego w trenach czy porywy namitnoci Wertera. Taki czowiek najpierw budzcy miech, najwyej lito, staje si swoistym fenomenem literatury, bo lito szybko przeradza si w coraz gbsze wsp�czucie, a w pewnym momencie, nagle, ukazuje si nam kto, czyja sytuacja jest o wiele trudniejsza i bardziej tragiczna ni rozpaczajcej Antygony czy Hioba. Gdy czytamy jedn z powieci Dostojewskiego, autor przygotowuje nas w pewien spos�b do tego, i ukae cierpienie; nasza wiadomo takiego stanu ronie stopniowo, u Becketta jest ona szokiem. Przypomina mi to troch ekranizacj powieci Homo Faber Maxa Frischa. O ile czytajc ksik, ma si wiadomo rozgrywajcej si tragedii, o tyle ogldajc film, w pewnym momencie czuje si zaskoczenie. Cierpienie pokazane jest w ten spos�b, e wanie szokuje, ma duo istotniejsz moc przekazu. Pusta scena w sztukach Becketta (usche drzewko w Czekajc na Gogota lub g�ra piasku w Radosnych dniach stanowi jedyny jej wystr�j) duo wicej powiedziaa o cierpieniu ni przebogata czasami scenografia dramat�w szekspirowskich. S jednak sytuacje, kt�rych uj w ramy przedstawionego przeze mnie schematu nie mona.

Dotychczas rozwaaam jedynie problem cierpienia jednostki, co jednak robi, gdy cierpi miliony? Myl o tw�rcach okresu wojny i okupacji. To, co dziao si wtedy (obojtne czy opisane jest to w „Innym wiecie” czy „Dzienniku pisanym noc” G. Herlinga-Grudziskiego, czy w chaotycznej relacji w Pamitniku z powstania warszawskiego Mirona Biaoszewskiego), przekracza ludzk wyobrani. Kady z ludzi, kt�ry dowiadczy cierpienia, jakie niesie ze sob wojna, m�gby powt�rzy za Krzysztofem Kamilem Baczyskim:

Boe m�j ja przed Tob

Otarz ciaa rozdarty

Jedynym sumieniem zrodzony

Dymi tysicem martwych

I kady taki zapis bdzie dokumentem ludzkiego cierpienia. Dokumentem w pewien spos�b doskonaym, bo nie wymagajcym jakiejkolwiek analizy; kady komentarz, analiza takiej literatury czy sztuki bdzie tylko jej spyceniem.

Ludzie zawsze cierpieli. Motyw cierpienia pojawia si wic literaturze i sztuce od zawsze. Myl, e artysta nigdy na b�l nie zareaguje obojtnoci, jednak kady przedstawia ten motyw w spos�b bardzo r�ny. Artystycznym rozwaaniom o cierpieniu towarzyszy musi zawsze nadzieja, bo tak naprawd tylko ona jest silniejsza ni samo cierpienie. Dlatego te chciaabym zakoczy te rozwaania fragmentem wiersza Adama Asnyka:

Miejcie nadziej nie t lich nasz

Co rdze spr�chniay w wty kwiat ubiera

Lecz t niezomn, kt�ra tkwi jak ziarno

Przyszych powice w duszy bohatera.

Literatura lat powojennych jako pr�ba oceny systemu totalitarnego.

Pastwa o charakterze totalitarnym istniay na dugo przed sprecyzowaniem pojcia „totalitaryzm” i jednoznacznym okreleniem cech podobnego ustroju. Sam termin po raz pierwszy zosta uyty w 1934 roku przez Gentile'a na oznaczenie pastwa, kt�remu przysuguje pena wadza nad obywatelami. W tym sensie totalitaryzm by odrzuceniem idei spoeczestwa obywatelskiego, postulowa zar�wno rozszerzenie dziedzin wadzy pastwowej, jak i jej zakresu. Pastwo totalitarne to zatem takie, w kt�rym nic nie jest obojtne organom rzdowym i w kt�rym nic nie powinno dzia si bez ich wiedzy i oddziaywania. Jeeli za wikszoci badaczy przyjmiemy Wochy Mussoliniego za pierwsze pastwo o ustroju totalitarnym, pozostaje pytanie: czym w takim razie by staroytny Rzym z centraln i autokratyczn wadz cesarza oraz Egipt za czas�w faraon�w? By moe tego rodzaju pytania skoniy cz naukowc�w zajmujcych si tym problemem do poszukiwa sigajcych daleko wczeniej ni pierwsze 30 lat naszego stulecia. Analiza staroytnej myli politycznej nasuwa spostrzeenie, e genezy totalitaryzmu mona szuka w rozwaaniach Platona. Inna teoria gosi, i korzenie totalitaryzmu tkwi w filozofii Hegla, Machiavellego, Rousseau oraz Marksa.

O ile totalitaryzm jako koncepcja polityczna rozwin si we Woszech, o tyle powszechnie uznawana jest teoria, e reim faszystowskich Woch w rzeczywistoci nie mia charakteru totalitarnego. Za egzemplifikacj tego ustroju zdecydowanie uwaa si reim hitlerowskich Niemiec, stalinizm w ZSRR i niekt�rych pastw Europy Zachodniej (do 1956 r.) oraz pastwo Czerwonych Khmer�w w Kampuczy. Totalitaryzm postrzegany jest jako syndrom szeciu element�w:

- monopolu oficjalnej ideologii

- monopolu jednej masowej partii

- terrorystycznej kontroli policyjnej

- monopolu rodk�w komunikacji spoecznej

- monopolu centralnie sterowanej gospodarki

- monopolu wszelkich rodk�w przemocy

Polska, z racji swego pooenia geograficznego, generalnie stykaa si z dwoma systemami totalitarnymi, czyli stalinizmem i hitleryzmem. Ingerencja dw�ch pastw: Niemiec i ZSRR (a wczeniej Rosji Radzieckiej) wywara ogromne pitno na Polsce i Polakach, czego odbicie odnajdujemy w literaturze, kt�ra wielokrotnie podejmowaa �w temat.

Stanisaw Ignacy Witkiewicz ju w pierwszych latach naszego stulecia odczuwa obsesyjny lk przed Rosj, obawia si „czerwonej zarazy” i imperialistycznej zaborczoci rosyjskiej. By to okres tu po rewolucji padziernikowej, czyli czas, kiedy w Rosji zachodziy ogromne zmiany - rodzi si system komunistyczny. Obsesj Witkacego stao si przewiadczenie, e wschodni ssiedzi „zalej” Polsk, a tym samym zabij nasze indywidualnoci. Rozw�j cywilizacji, urbanizacja i uprzemysowienie budziy w nim niepokoje, kt�re znalazy odbicie w jego tw�rczoci. Uosobieniem swoich lk�w uczyni Witkacy Hiper-robociarza - silnego, bezkompromisowego robotnika, prostaka z dramatu Szewcy. Hiper-robociarz jest posiadaczem hochexplosiv bomb - symbolu postpu cywilizacji, kt�ry ma uatwi mu dokonanie przewrotu. Chce on rewolucji przemysowo-naukowej, stawia na postp i prac. Planuje zastraszenie spoeczestwa i podporzdkowanie sobie jego reprezentant�w poprzez terror. Autor wyraa niech i strach przed robociarzem, a w warunkach jego wadzy dostrzega przyczyn rychej mierci wszelkiej indywidualnoci. Witkacy jako jeden z pierwszych jakby intuicyjnie wyczuwa zamiary Rosji, co napawa go lkiem przed zniewoleniem czowieka przez system totalitarny.

Niepokoje Witkiewicza znacznie wyprzedzay bieg historii. Zanim bowiem Rosja staa si faktycznym katem Polak�w, zmierzy si musielimy z hitleryzmem. Ideologia faszystowska oparta o koncepcje filozoficzne Nietzschego, a realizowana za spraw totalitaryzmu, jest niewtpliwie bestialskim zaprzeczeniem jakichkolwiek idei humanizmu. Wywara ona krwawe pitno na niezliczonej iloci os�b - wypaczya nie tylko wojenne ofiary Niemiec, ale take tysice czonk�w NSDAP. Zniewolenie przez hitleryzm byo zatem dwojakie - bezporednio atakowa on Polak�w, a w spos�b nieco zagodzony Niemc�w. Moczarski w swojej ksice Rozmowy z katem w dokadny spos�b ukazuje wewntrzne struktury partii NSDAP oraz zasady jej funkcjonowania. J�rgen Stroop stanowi obraz typowego wzorowego hitlerowca. Jako mao wyksztacony i niezbyt byskotliwy mody czowiek, by dla partii doskonaym materiaem na dziaacza. SS rekrutowao bowiem na swoich czonk�w ludzi nie zepsutych wyksztaceniem i zdolnoci samodzielnego mylenia. Hitlerowiec mia by wierny, oddany i mia sumiennie wypenia rozkazy f�hrera, a nie zastanawia si nad ich sensem. M�zgiem by sam Hitler i jego zausznicy, a jemu poddani stanowili tylko bezwoln mas, zrcznie wykorzystywan do realizowania okrelonych zamierze. Jeli kto wykazywa si oddaniem partii, czyli w rzeczywistoci by wyjtkowo zalepiony i omamiony, a przy tym dostatecznie reprezentacyjny jako aryjczyk i okrutny jako Germanin, m�g w�wczas (jak Stroop) zaj wysoko. Potga faszyst�w tkwia wanie w bezwolnej i zastraszonej „szarej masie”, zdolnej do najstraszliwszych czyn�w. Moczarski przytacza take teori czystoci rasy germaskiej i jej przewagi nad innymi ludmi. Zaoenia systemowe NSDAP gosiy potrzeb poszerzania przestrzeni yciowej „nadludzi”, czyli zdobycia caej Europy jako terytorium, na kt�rym powinna panowa rasa pan�w - czystych German�w. Hasa Hitlera byy swego rodzaju kokieteri narodu, w tradycji kt�rego ley waleczno i wojskowe wychowanie. Ideaem Hitlera byo mocarstwo na wz�r staroytnego Rzymu, uwodzi wic Niemc�w wizj powrotu do redniowiecznych czas�w wietnoci Prus, echta pr�no spoeczestwa, obiecywa realizacj dawnych nie spenionych ambicji narodu.

Nasz wiedz o hitleryzmie w Niemczech uzupenia take swoim utworem Pocztek A. Szczypiorski. Bohater powieci St�ckler, take Niemiec, jest - podobnie jak Stroop - wiernym hitlerowcem. Jego rozwaania przybliaj czytelnikowi mechanizm funkcjonowania III Rzeszy. Hitler wymaga absolutnego podporzdkowania, lojalnoci wobec partii i zdyscyplinowania, w zamian za co obiecywa stworzenie kraju-potgi, w kt�rym kady prawdziwy Niemiec bdzie mia zapewnione godne Germanina warunki ycia. Udao mu si w peni pozyska spoeczestwo, czciowo ze wzgldu na wrodzone zamiowanie Niemc�w do „ordnungu” oraz ich dum z bycia narodem pan�w, a czciowo ze wzgldu na ambicje poszczeg�lnych czonk�w NSDAP do posiadania majtk�w i wysokich stopni partyjnych.

Stosunkowo obiektywne spojrzenie Moczarskiego i Szczypiorskiego na totalitaryzm niemiecki uwiadamia czytelnikom istnienie drugiej, r�wnie okrutnej strony faszyzmu. Za spraw ich powieci Polak jest w stanie dostrzec w kacie ofiar. Ofiar nie w sensie fizycznej poraki, ale psychicznej manipulacji, kt�ra doprowadzia do sytuacji, w kt�rej nastolatkowie z „Hitler Jugend” z zimn krwi morduj ludzi.

O ile w samych Niemczech rzadko dostrzegamy ofiary hitleryzmu, o tyle przyzwyczajeni jestemy do oskarania ich za zbrodni dokonan na naszym narodzie. Opowiadania Borowskiego, proza Szczypiorskiego i Nakowskiej nie pozwalaj bowiem zapomnie o okruciestwie i ogromnej winie hitlerowc�w za losy tysicy istnie. Reakcje ludzi w bezporednim zagroeniu mierci z rk faszyst�w wiadcz o tym, i totalitaryzm niemiecki zbiera znacznie bardziej krwawe niwo poza sw ojczyzn. Jego niszczca sia zostaa skierowana daleko poza granice III Rzeszy - zabijaa niewinnych ludzi lub niszczya ich psychiki. Hitlerowcy zamordowali miliony os�b, a drugie tyle doprowadzili do psychicznej ruiny. Ten, kto unikn kani, reszt ycia spdza bowiem z napitnowanym sercem i sumieniem. Warunki, jakie stworzyli hitlerowcy Polakom, wymagay od nich wyboru midzy zgodnoci z wasnym kodeksem moralnym a zatraceniem czowieczestwa uatwiajcym przetrwanie. Postawa czystoci moralnej wizaa si najczciej z wydaniem na siebie wyroku mierci. W obozach koncentracyjnych nastpowaa najtrudniejsza z moliwych pr�b dla ludzkoci. By ni �w wyb�r, dokonywany w obliczu szerzcej si mierci - midzy godnoci a yciem.

Totalitaryzm niemiecki wychowa okrutne i wypaczone potomstwo. Ze wzgldu na szeroki zasig wpyw�w Hitlera i ich intensywno jeszcze dugo po wojnie yli i yj nadal ludzie skaeni faszyzmem. Polskie pokolenie Kolumb�w - wychowane w afirmacji pokoju na wiecie, mioci i szacunku - pokolenie, kt�re tworzy miao now niepodleg Polsk, przeyo to chyba najsilniej. Dowodem moe by przepeniona b�lem i cierpieniem poezja Krzysztofa Kamila Baczyskiego.

I mnie przecie jak dymu laska

wytryskaa gobia modo;

teraz na dnie mierci wyrastam

ja - syn dziki mego narodu

- m�wi mody poeta we wzruszajcym liryku „Z gow na karabinie”. W innym wierszu oskara wojn, a porednio hitleryzm, za upoledzenie, jakie stao si udziaem modych Polak�w. Tym upoledzeniem nazywa bezduszno, brak litoci, sumienia, serca i mioci, a wszystko po to, by przey. Jednak jakie to ycie, jeli czowiek nie czuje si czowiekiem?

Nas nauczono. Trzeba zapomnie,

eby nie umrze rojc to wszystko.

Wstajemy noc. Ciemno jest, lisko.

Szukamy serca - bierzemy w rk,

nasuchujemy wyganie mka,

ale zostanie kamie - tak - gaz.

(wiersz „Pokolenie”)

Po wojnie, czyli zderzeniu si z niemieckim totalitaryzmem, Polacy nie przestaj walczy. Powojenna sytuacja naszego kraju przypomina zdarzenia, opisywane przez Herberta w wierszu Raport, z oblonego miasta:

oblenie trwa dugo wrogowie musz si zmienia

nic ich nie czy poza pragnieniem naszej zagady

Goci Tatarzy Szwedzi [...] Cesarza puki Przemienienia

Paskiego

kto ich policzy

kolory sztandar�w zmieniaj si jak las na horyzoncie

od delikatnej ptasiej �ci na wiosn przez ziele czerwie

do zimowej czerni.

- dla Polak�w okupacja nie koczy si wraz z klsk Niemiec. Trwa nadal - zmienia si tylko okupant. Rozpoczynaj si czasy stalinizmu, kiedy okruciestwo por�wnywalne jest do hitlerowskiego. Wci gin ludzie, wci s poniani, godzeni i maltretowani, tyle e dzieje si to w spos�b zakamuflowany, skrywany pod przykrywk dobra publicznego. Zasady funkcjonowania radzieckiego totalitaryzmu i jego prawdziwe oblicze ujawniaj nam: George Orwell, Ryszard Kapuciski, Gustaw Herling-Grudziski i Zbigniew Herbert.

Utopijny obraz Orwella - Folwark Zwierzcy - jest odkryciem prawdy na temat sfer rzdzcych w ZSRR. Autor poprzez metafor przyr�wnujc ludzi do zwierzt ukazuje manipulacj, intrygi i naduywanie wadzy przez elit. Powszechnym zjawiskiem jest okamywanie spoeczestwa i naciganie prawa do wasnych wyg�d. Regulamin zapisany na drzwiach obory folwarku zmienia si w zalenoci od zachcianek wodza - Napoleona. Kiedy on przeprowadza si do domu pana Jonesa i zaczyna sypia w jego �ku, do prawa zwierz nie bdzie nigdy spao w �ku dodane zostaje: w pocieli. Napoleon, podobnie jak Stalin, ewidentnie naduywa swojej wadzy. Pomocne w tym procederze jest zastraszanie zwierzcej spoecznoci i odbieranie jej osobistej wolnoci. Nad porzdkiem w folwarku czuwaj wcieke psy, a zwierzta w obawie przed nimi wypeniaj wol przyw�dcy. W ludzkich spoecznociach takie zjawisko okrelamy mianem terroru i tyme byo ono w ZSRR i innych pastwach podlegych Stalinowi. „Obywatelom” folwarku odebrany jest wolny czas - w chwilach wolnych od pracy organizowane s wiece, zebrania, marsze lub prace spoeczne. Dla przyw�dc�w takie dziaanie ma sw�j gboki sens - podczas odpoczynku zwierzta mogyby rozmyla i analizowa sytuacj, czego konsekwencj byby bunt.

Kolejn typowo radzieck cech folwarku jest nagminne faszowanie statystyki w celu zatuszowania opakanej sytuacji ekonomicznej. Komunikaty ogaszaj wzrost redniej liczby poywienia przypadajcego na kadego obywatela, podczas gdy w rzeczywistoci wycieczone coraz duszym dniem pracy zwierzta dostaj minimalne racje ywieniowe. W obawie przed buntem Napoleon organizuje pokazowe procesy, podczas kt�rych bestialsko morduje odstpc�w od uznawanych zasad. Celem owych rozpraw jest zastraszenie mieszkac�w i przestrzeenie ich przed ewentualnym naladownictwem. Jako ywo przypomina to wyreyserowane procesy w ZSRR, o kt�rych szerzej pisa G. Herling-Grudziski. Stosunek do „przodownik�w pracy” bijcych rekordy efektywnoci i wydajnoci dziaania w imi dobra partii jest taki sam w folwarku i pastwach komunistycznych. Przodownicy s houbieni tylko w momencie, kiedy wyrabiaj 300% normy, ale gdy zaczynaj chorowa z przepracowania, zapomina si o nich. Losy ofiarnego idealisty Boksera - konia folwarcznego - kojarz si z tytuowym bohaterem filmu Andrzeja Wajdy pt. Czowiek z marmuru. Rzeczywisto, w jakiej yj i pracuj zwierzta, znacznie odbiega od wizji, kt�r niegdy roztacza przed nimi Major. Podobnie dziao si w Rosji Radzieckiej - hasa rewolucji z 1917 roku nigdy nie zostay zrealizowane.

Lektura Folwarku Zwierzcego, a take innych ksiek Orwella, por�d kt�rych szczeg�lne miejsce wyznaczy trzeba powieci pt. Rok 1984, nasuwa refleksj, e totalitaryzm opiera si na kamstwie, bladze, udawaniu, wykorzystywaniu i terrorze. W takim systemie czowiek jest zniewolony przez wadz, nie moe rozwija si, swobodnie y i pracowa. Podczas gdy jedni opywaj w luksusy, wykorzystujc swoje stanowiska - inni biedniej mimo coraz ciszej pracy.

Totalitaryzm radziecki wytworzy ideologi, kt�rej realizacja bliska jest absurdowi. Nonsens niekt�rych decyzji wadz ZSRR na drodze do budowania potgi ojczyzny w doskonay spos�b uchwyci Ryszard Kapuciski w swoich reportaach. Dowodem na bezmylno rzdzcych moe by przykadowo historia cerkwi Chrystusa Zbawiciela, zabytku klasy zerowej, ssiadujcego z Kremlem. Owa cerkiew pada ofiar ateistycznej polityki Stalina. Bya najbardziej okazaym budynkiem w okolicy Kremla, a e stanowia przybytek sakralny - Stalin postanowi j zniszczy, gdy godzio to w jego wizj boskiego wymiaru partii. Spoeczestwo, dla kt�rego cerkiew stanowia duchowe sacrum, nie reaguje na decyzj Stalina. Pozostaje cakowicie bierne, co wiadczy o jego zastraszeniu i niemocy w obliczu potgi partii. Dziaanie Stalina jest ewidentnym ciosem w narodow tradycj i histori. Zburzenie zabytku, pozbawienie wierzcych miejsca kultu i plan wybudowania na jego miejscu paacu Sowiet�w w rzeczywistoci k�c si z interesami spoeczestwa. Znamienny dla radzieckiej mentalnoci jest take fakt, i planowany paac Sowiet�w mia by wyszy od najwikszych „drapaczy chmur” w USA. Paac mia stanowi dow�d wietnoci ZSRR, wedug zasady, e to, co radzieckie, jest najlepsze. Do zbudowania paacu oczywicie nie doszo, a zabytkowe ruiny cerkwi rozkradziono. Rabowanie mienia pastwowego - oto kolejna specyficzna cecha narodu radzieckiego, a liczenie plan�w na zamiary, nie za rodki - jego przyw�dc�w.

Interesujc, metaforyczn wizj ycia czowieka w totalitaryzmie przedstawia Herbert w wierszu Sprawozdanie z raju.

Na razie w sobot o dwunastej w poudnie

Syreny rycz sodko

i z fabryk wychodz niebiescy proletariusze

pod pach nios niezgrabne swe skrzyda jak skrzypce

- ironicznie puentuje poeta refleksje na temat rozbienoci midzy deklarowan przez wadze wizj warunk�w ycia w pastwie totalitarnym a stanem rzeczywistym.

Szczeg�lnie istotn kwesti w ocenie totalitaryzmu radzieckiego jest funkcjonowanie sowieckich oboz�w pracy na Syberii. Temat ten wyczerpujco podejmuje Herling-Grudziski w swej powieci Inny wiat, w kt�rej przedstawia paradoksalne zasady funkcjonowania wymiaru sprawiedliwoci w ZSRR i okrutne metody resocjalizacji wini�w.

Skazanym moe by kady, a dowodem przeciw niemu sta si moe nawet fakt posiadania zachodnich kaloszy lub czytanie dzie zachodnioeuropejskich autor�w w oryginale. ledztwo jest jedynie gr pozor�w, winy - zmylone od pocztku do koca. Oskarony jest bity, le karmiony i drczony psychicznie, wskutek czego przeamuje si i przyznaje do zupenie abstrakcyjnej winy. Procedura ledztwa jest przeraajcym cyklem absurd�w, ale prawdziwa ka to resocjalizacja wini�w. Wysyani s oni na dzikie tereny p�nocy, aby rozpocz zab�jcz dla zdrowia prac w agrach. agry s doskona inwestycj dla ZSRR z punktu widzenia ekonomiczno-gospodarczego. Na dalekim i prawie nie zamieszkanym Sybirze winiowie wykonuj prac, kt�rej aden normalny czowiek nie podjby si. Skazani pracuj za po kilkanacie godzin na dob. Wadze ZSRR nie zapewniaj im nawet minimalnych warunk�w socjalnych - s niedoywieni, brudni, chorzy i wci naraeni na mier. Pooenie geograficzne agr�w pozwala na rezygnacj z wikszej iloci stranik�w pilnujcych skazanych. Od obozu do najbliszej stacji kolejowej dzieli wini�w odlego, na pokonanie kt�rej przeznaczy trzeba kilka tygodni, co w syberyjskim klimacie grozi zamarzniciem. Jeli wic nawet por�d skazanych znajdzie si miaek, kt�ry spr�buje ucieka, istnieje bardzo mae prawdopodobiestwo, e uda mu si przey.

W obozach nie funkcjonuj adne zasady dotyczce wyrok�w. Kary s ponadto przeduane bez uzasadnienia; w prawodawstwie panuje chaos. Prawda o obozie, w kt�rym pracuj na wp� ywe istoty, jest pilnie strzeona. Podobnie jak w obozie koncentracyjnym w Owicimiu przyjedajcych yd�w udzi napis Arbeit macht frei, tak i w sowieckich agrach jest zachowany poz�r humanitaryzmu. Istnieje bowiem specjalny, pokazowy budynek, przeznaczony dla oczu ludzi z zewntrz. W tym budynku jest tzw. pok�j dla odwiedzajcych (niekiedy kt�remu z wini�w dopisze szczcie i wadze obozu zgodz si na odwiedziny kogo z bliskich) - schludne i przytulne pomieszczenie, bdce jakoby normalnym miejscem zamieszkania skazanego. Podczas gdy na co dzie skazacy chodz w achmanach i pi na zawszonych pryczach - na spotkanie z rodzin dostaj wiee i cae ubranie, a na noc przebieraj si w pidamy i kad do �ka pod kodr. Jest to kolejny przykad na to, e wadze radzieckie - wbrew szarej i okrutnej rzeczywistoci - zachowuj pozory dobrobytu.

Mnogo bezsensownych, ale niszczcych czowieka dziaa wadz totalitarnych - pocztkowo niemieckich, a p�niej radzieckich - doprowadziy Polsk i jej nar�d niemale do ruiny. Zabita zostaje - zgodnie z przepowiedniami Witkacego - indywidualno, co w drastyczny spos�b ukazuje Tadeusz Konwicki w Maej Apokalipsie. Bohater Konwickiego skazany jest na tw�rcz bezpodno, tylko ona bowiem zapewnia mu wolno. Warszawa pod wadz totalitaryzmu jest obskurna, szara i zniszczona. Spoeczestwo jest notorycznie okamywane, do tego stopnia, e nikt nie zna prawdziwej daty. Obywatele s bezustannie kontrolowani przez milicj i tajne suby. Nawet opozycja sterowana jest przez parti. W takich warunkach ludzie prowadz podw�jne ycie, kt�re jest jedyn moliwoci walki z systemem, o czym pisa Czesaw Miosz w „Umyle zniewolonym”.

Literatura romantyczna - relikt przeszoci czy wci ywa tradycja?

Romantyzm polski por�wna mona do wielkiego przeomu, rewolucji wynoszcej nowych bog�w na piedesta. To nurt samoistnie wytworzony na ojczystym gruncie, r�nicy si znacznie od zaoe romantyzmu og�lnoeuropejskiego. Nie do, e na tle innych pastw odrzuca oryginalno, to jeszcze stanowi zaprzeczenie i podwaenie dotychczasowych norm i schemat�w.

Podobnie jak Mitologia (formuujca wizerunek czowieka, charakteryzujca jego zoon natur) i Biblia (okrelajca abstrakcyjne pojcia dobra i za), literatura romantyczna og�em wyznacza nowe formy i wartoci. Zerwane zostaj wizy krpujce artyst, pozostawiona mu zostaje swoboda tw�rcza. Literatura wyrywa si spod jarzma klasycyzmu, uwalnia od uciliwych zasad; d�br formy i rodk�w jest dowolny. Powszechne staje si zjawisko synkretyzmu, brakiem czystoci rodzajowej charakteryzuj si midzy innymi Dziady Adama Mickiewicza lub Beniowski Juliusza Sowackiego. Powstaj nowe gatunki literackie: Mickiewicz, tworzc „Ballady i romanse”, daje pocztek polskiej balladzie, sprowadza na rodzimy grunt powie poetyck („Konrad Wallenrod”), rozwija sonet oraz poemat epicki (Pan Tadeusz). Sowacki natomiast przyswaja literaturze polskiej poemat dygresyjny, poprzez sw�j utw�r pt. „Beniowski”, a take tworzy wiersz polemiczny, odpowiadajc na „Psalmy przyszoci” Zygmunta Krasiskiego. Tw�rcy zaczynaj poszerza zas�b rodk�w artystycznych - operuj symbolami, szerzej rozumiej pojcie metafory. W ich utworach czsto fikcja czy si z realizmem, metafizyka z rzeczywistoci, nie kolidujc wzajemnie. Wywodzi si to z tendencji romantyk�w do czerpania wzor�w z poezji ludowej. Uznawano j bowiem za skarbnic kultury narodowej, podstaw odmiennoci Polak�w na tle Europy. Rozpowszechniano ludowe zasady moralne, a ludowe pojcie sprawiedliwoci i wartoci przyjto za pewnik. Od ludu przejto skonno do integrowania si z natur, zgodnie z pierwotnymi zasadami. Czowieka uznano za jej czstk, a co za tym idzie, element skadowy wszechwiata. Wsp�granie z przyrod umoliwiao czowiekowi blisze poznanie wasnej osoby, wniknicia do wntrza duszy.

Wszystkie przekonania romantyk�w odnajdyway odbicie w ich tw�rczoci. Przypomnijmy sobie osob podmiotu lirycznego z Sonet�w krymskich Mickiewicza. Stan ducha, jakim obdarzy go autor, jest obrazem jego wasnych uczu podczas bezporedniego kontaktu z przyrod. Ballady i romanse s praktycznie zbiorem zasad moralnych propagowanych przez wieszcza.

W dziedzinie teorii literatury romantycy jakby otwieraj zamknite dotychczas drzwi. Przecieraj nowe szlaki, burzc stary porzdek klasycyzmu. W tej kwestii z ca pewnoci kontynuujemy ich dzieo, korzystamy z form, jakie wytworzyli dla siebie i potomnych. W tym momencie naley odda hod panu Cyprianowi Norwidowi, kt�ry poprzez swoj tw�rczo stworzy podwaliny poezji intelektualnej, a kt�rego eksperymenty w tej dziedzinie kontynuowa Miron Biaoszewski. Czy nie by on mistrzem neologizm�w i ekonomiki sowa?

kosmatyka

zjawisk

Tysk

kosmotronia

Czy obecnie poeci, podobnie jak Sowacki w „Beniowskim”, nie lubuj si w ironii?

Belzelub kocha sztuk. Chepi si, e jego ch�ry, jego poeci

i jego malarze przewyszaj ju prawie niebieskich. Kto ma

lepsz sztuk, ma lepszy rzd - to jasne. Niedugo bd

si mogli zmierzy na Festiwalu Dwu wiat�w. I wtedy

zobaczymy, co zostanie z Dantego, Fra Angelico i Bacha

- ironizuje Herbert o pozycji artyst�w we wsp�czesnym wiecie.

Wykorzystuj te literatur do wypowiedzenia osobistych dygresji, jak to na wz�r Sowackiego czyni Julian Tuwim w Kwiatach polskich.

Zajmijmy si teraz g�wnymi treciami tw�rczoci romantyk�w i spr�bujmy znale wsp�czesne odpowiedniki wiadczce o istnieniu pewnej cigoci, ponadczasowoci i niezniszczalnoci niekt�rych wartoci. Poezja romantyczna praktycznie „wyrosa” na problemie walki o niepodlego, a w wyraaniu pragnienia wolnoci i potrzeby walki osigna prawie doskonao.

Obecnie yjemy w wolnym kraju i raczej pr�bujemy doczy do caej Europy, anieli si od niej odseparowa. Wspomnijmy jednak czasy bezporedniego zagroenia bytu pastwa - okres II wojny wiatowej. W�wczas propagowane byy, jak u romantyk�w, okrelone wzorce zachowa i postaw obywatelskich. W miejsce walczcych student�w z III czci Dziad�w pojawili si modzi harcerze, ryzykujcy ycie dla Ojczyzny. Rollisona i jemu podobnych Aleksander Kamiski zastpi Zok, Rudym lub Czarnym. Pr�b charakterystyki i obrazu psychologicznego wroga zawiera dramat Leona Kruczkowskiego pt. Niemcy.

W obliczu zniewolenia poeta by w romantyzmie przewodnikiem wskazujcym drog, wskrzesicielem nadziei i onierzem „walczcym pi�rem”. Poezja bya wszechpotn si, absolutn i wieczn. Poeta, wedug Mickiewicza, to przewodnik duchowy i w jego kompetencjach ley utwierdzanie ludzi w narodowej tosamoci, rozbudzenie ich wiadomoci. Trafia gboko do psychiki i wiadomoci, porusza i inspiruje czowieka.

Sdz, e obecnie rola poety zmienia si niewiele, natomiast znacznie zmalao grono odbiorc�w gotowych pody za sowami wieszcza. Sami tw�rcy wci s bowiem wiadomi swojej funkcji, czuj si odpowiedzialni za przekazywanie pewnych wartoci. Przytoczmy fragment wiersza Czesawa Miosza pt. W Warszawie, w kt�rym poeta wypowiada si na temat wasnej postawy tw�rczej:

Nie chciaem kocha tak,

Nie byo to moim zamiarem.

Nie chciaem litowa tak,

Nie byo to moim zamiarem.

Moje pi�ro jest lejsze

Ni pi�ro kolibra. To brzemi

Nie jest na moje siy [...]

Nie mog nie napisa, bo picioro rk

Chwyta mi moje pi�ro

I kae pisa ich dzieje,

Dzieje ich ycia i mierci.

Poezja istotnie opiewa dzieje bohater�w, wspomina wane wydarzenia historyczne, dlatego romantycy traktowali j jako niezastpione r�do informacji. Jest przy tym nienaruszalna, jak powiedzia Mickiewicz, w trudnych warunkach ucieka w g�ry, do gruz�w przylega / I stamtd dawne opowiada czasy. Dwiecie lat p�niej ze sowami wieszcza zgadza si Czesaw Miosz, czego wyraz daje w wierszu Kt�ry skrzywdzie:

Nie bd bezpieczny. Poeta pamita.

Moesz go zabi - urodzi si nowy

Spisane bd czyny i rozmowy.

Zauwamy take pewn zbieno wiatopogld�w konkretnych tw�rc�w romantycznych i wsp�czesnych. Naley przypomnie krytyczne nastawienie Sowackiego do miernych poet�w, gryzipi�rk�w, oczekujcych jedynie na przychylno krytyki. Podobnie odczuwa Herbert, okrelajc to nawet w bardziej obrazowy spos�b:

Kura jest najlepszym przykadem, do czego

doprowadza bliskie wsp�ycie z ludmi.

Zatracia zupenie ptasi lekko i wdzik [...]

Jej rzadkie dwoiste uniesienia [...] s wstrzsajco

obrzydliwe.

I w dodatku ta parodia piewu,

podernite suplikacje nad rzecz

kiedy powiedziane miesz [...]

Kura przypomina niekt�rych poet�w.

Krytyka konformizmu, bezmylnego przystosowania si i zatracenia osobowoci stanowia take temat rozwaa Norwida. W wierszu Co ty Atenom zrobi, Sokratesie zwraca on uwag na silne indywidualnoci, oryginalne jednostki, kt�re - ze wzgldu na sw osobowo - nie byy akceptowane w rodowisku szarych ludzi. Niekt�rzy, jego zdaniem, s zbyt szokujcy, awangardowi i wyprzedzajcy epok, by mogli by tolerowani i rozumiani w spoeczestwie. Poruszajc temat nieprzecitnych jednostek, cinie mi si na papier pikny cytat Herberta z liryki Tren Fortynbrasa:

Tak czy owak musiae zgin Hamlecie nie bye do ycia

wierzye w krysztaowe pojcia a nie glin ludzk

ye cigymi skurczami jak we nie owie chimery

apczywie gryze powietrze i natychmiast wymiotowae

nie musiae adnej ludzkiej rzeczy nawet oddycha nie

musiae

Przykady na podobiestwo poruszanych problem�w, analogiczne wiatopogldy i przesania do czytelnika prawdopodobnie mona by byo mnoy w nieskoczono. Cytat�w jest bowiem wiele, jednak wydaje mi si, e to nie wyliczanie s�w, ale jaki przewspaniay zwizek, kt�ry czy wiat cay, wedug s�w Broniewskiego, stanowi kwintesencj moich rozwaa.

Romantycy pokazali nowy spos�b postrzegania wiata. Wskazali wartoci uczucia i intuicji na drodze poznania, przedoyli serce i metafizyk nad mdrca szkieko i oko. I cho od czas�w romantyzmu wiatopogldy i filozofie zmieniy si niejednokrotnie, to jednak pewien szlak zosta przetarty, jak sdz, na wieczno. Indywidualn jest rzecz, jak postaw przyjmie czowiek w yciu, lecz od czas�w Mickiewicza do wyboru ma r�wnie szalenie subteln i uczuciow drog romantyka. Podobna zasada dotyczy artyst�w, kt�rzy moe, bdc bardziej wraliwymi, nieco czciej podaj ladami zbuntowanych idealist�w sprzed lat dwustu i kontynuuj ich dzieo.

Maestwa literackie - od w. Aleksego do Ziembiewicz�w.

Maestwo to zwizek dwojga ludzi - kobiety i mczyzny. Religia chrzecijaska dowodzi, i pierwsze maestwo ustanowi B�g, stwarzajc Adama i Ew - pierwszych rodzic�w. Dwie osoby, kt�re winna czy mio, wzajemny szacunek, zrozumienie..., nie tyle istotne jest zalegalizowanie zwizku w odpowiednim urzdzie, co uczucia, kt�re decyduj o jego trwaoci i szczciu. Zawarcie maestwa r�wna si zaoeniu rodziny, zasadzeniu winnej latoroli, kt�ra wyda owoce. Dzieci s radoci, trosk, lecz przede wszystkim wielkim szczciem rodzic�w - maestwo bezdzietne to czsto wielki dramat.

Pocztkowa fascynacja kobiety i mczyzny ulega z czasem uspokojeniu - istnieje mio, ale nie szalecze zapatrzenie, kt�re rozjaniao pierwsze chwile znajomoci. W takim momencie w maonkach rodzi si potrzeba czego nowego, co zapobiegoby stopniowemu popadaniu w rutyn. Zmian, kt�ra oywia i czsto na nowo spaja dwoje ludzi, s dzieci - pocztek duych radoci i duych kopot�w.

Przedstawiony przeze mnie obraz maestwa jest niewtpliwie wizj pikn, lecz to niestety tylko og�lny zarys zwizku, kt�ry w rzeczywistoci jest spraw bardziej skomplikowan i trudn. Aby peniej przeanalizowa podany temat, warto sign do literatury, gdy maestwo jest czstym motywem zar�wno w epice, liryce, jak i w dramacie.

Ju w redniowieczu bezimienny tw�rca, opiewajc w. Aleksego, wspomnia o tym, e bohater, realizujc sw ascez, opuci rodzic�w i on. �w czyn daje duo do mylenia, gdy sugeruje, e istniej prawa i zasady, kt�re s waniejsze od nierozerwalnoci zwizku maeskiego. Lecz czy rzeczywicie tak jest? To kwestia dyskusyjna. Aleksy porzuci mod on, aby dy do zbawienia. Mio do kobiety powici na rzecz mioci do Boga i samorealizacji. Niewtpliwie jego pobudki byy bardzo szczytne i wzniose, ale w jego dziaaniu dostrzegam cie egoizmu. Biorc lub, Aleksy zdeklarowa si y z maonk i troszczy si o ni a do mierci. Odchodzc od niej, pozostawi j sam sobie i skupi si jedynie na wasnej osobie. Jego dalsze losy wiadcz o tym, e B�g przyj

ten czyn jako cz powicenia i samoumartwiania si Aleksego i bohater dostpi zbawienia. Moim zdaniem decyzja zawarcia maestwa powinna nie za sob konieczno uwzgldniania dobra maonka przy kadym yciowym wyborze. Wynika to z dbaoci o szczcie drugiej osoby i z szacunku dla niej. Wic si witym wzem maestwa, dwoje ludzi ma tworzy „jedno ciao”. Czsto nawet w mowie potocznej m lub ona nazywani s „drug poow”.

Jak Kochanowski w Pieni X pisa: Dobra ona - to ma korona, a Mikoaj Rej w ywocie czowieka poczciwego podkrela, e maonkowie, kt�rzy wsp�lnie pracuj, a kade z nich wypenia swoje obowizki, yj w dostatku, szczciu i harmonii. Rej doskonale zilustrowa take oddziaywanie maestwa na otoczenie, przypomina, e jest to zalek podstawowej kom�rki spoecznej, czyli rodziny. Z tej maej czstki rodz si szersze wsp�lnoty, kt�re na drodze do samoistnego rozwoju tworz spoeczestwo danego pastwa. Charakter rodziny, spos�b, w jaki wychowywane s w niej dzieci, ma przy tym ogromny wpyw na losy narodu, gdy wanie w tych podstawowych kom�rkach wzrastaj przyszli kr�lowie i przyw�dcy.

W tym momencie moich rozwaa warto chyba wspomnie o Janie i Helenie Skrzetuskich, kt�rych losy znane s z pewnoci czytelnikom Trylogii Henryka Sienkiewicza. Skrzetuski by cenionym rycerzem, zna sw�j obowizek wobec Reczpospolitej, ale nie zapomina przy tym o obowizku wobec ony. Wedug s�w poety Ojczyzna to zbiorowy obowizek, ale pogodzenie spraw osobistych i obywatelskich nie jest czsto atwe, szczeg�lnie gdy w gr wchodz uczucia. W takich okolicznociach odezwa si powinna w czowieku yciowa mdro, kt�ra pozwala pogodzi uczucie i powinno. Jan Skrzetuski walczy u boku kr�la, opuszcza dom, Halszk, dzieci, lecz wszystko to czyni w porozumieniu z on i za jej aprobat.

Kilka wers�w wczeniej wspomniaam o mdroci yciowej. To cecha niezwykle wana w maestwie, dlatego midzy innymi do jego zawarcia wymagany jest okrelony wiek. On i ona to ju nie dzieci. To doroli, kt�rzy sami decyduj o swoim losie. Rola ich rodzic�w powinna ogranicza si jedynie do porad i sugestii. Wielkim dramatem jest sytuacja, w kt�rej rodzice wywieraj wpyw na postanowienia maonk�w, lub - co gorsza - wybieraj dzieciom towarzysza ycia. Ginie w�wczas istota zwizku - uczucie, kt�re ma czy. Gdy rodzice narzucaj dziecku wyb�r wsp�maonka, zwizek najczciej oparty jest na biernym przyzwoleniu lub skrywanej niechci. Na tej zasadzie zawierano maestwa w redniowieczu i chyba dopiero emancypacja kobiet przyniosa wane w tej kwestii zmiany. Wczeniej zdarzay si jedynie wyjtki od tej reguy.

Julian Ursyn Niemcewicz w Powrocie posa obnay perfidi pakt�w maeskich. Starosta Gadulski chce wyda c�rk za Szarmanckiego, gdy ten nie da posagu. To, ile panna otrzyma od rodzic�w po lubie, decydowao czsto o jej wartoci. Jan Chryzostom Pasek w Pamitnikach wspomina, i oeni si z kobiet z powodu jej majtnoci. Pan Piotr z satyry Ignacego Krasickiego ona modna zawar zwizek, gdy panna miaa cztery wsie dziedziczne. Owe wsie byy mu chyba osod w trudach maeskiego ycia.

Sprowadzanie maestwa do ukadu handlowego jest karygodne. Czy czowiek to maszyna, przedmiot, kt�ry nie ma duszy, nie czuje? Sdz, i o istocie czowieczestwa decyduj midzy innymi stany duchowe, to, jakim uczuciem jestemy w stanie obdarzy drugiego czowieka. Takiej istoty nie mona zniewoli i do niczego przymusza. Nie ma bowiem przyzwolenia na ignorowanie cudzych myli i uczu, jeeli z dan osob wsp�yjemy.

Przedstawiajc w Panu Tadeuszu lub Zosi i Tadeusza, Adam Mickiewicz pokaza, ile radoci daje poczenie si z osob kochan, jak pikna moe by wzajemna harmonia dwojga ludzi. S razem, gdy tego wanie pragn, i kochaj si, a co bdzie dalej - pokae przyszo. Podobnie romantyczny pocztek miao maestwo przedstawione przez Zygmunta Krasiskiego w „Nie-Boskiej komedii”. Hrabia Henryk - M - zachwyca si swoj mod on, kt�ra jawi mu si jako idea. Pocztkowa sielanka Marii i Ma przerodzia si jednak w koszmar. Midzy nimi stana poezja, ta nierealna zjawa, kt�ra zaja miejsce Marii. Jest to maestwo tragiczne - M okaza si samolubny i zniszczy, unieszczliwi kobiet, kt�r dawniej uwielbia. Jeden bd, a tyle uczyni za - czy mona szuka usprawiedliwienia? Tworzc ten dramat rodzinny, Zygmunt Krasiski chcia przestrzec przed romantycznym idealizowaniem i nieuwzgldnianiem szarej rzeczywistoci jako zagroeniami dla maeskiego szczcia i stabilizacji.

Podobnie rzecz si miaa w przypadku Emilii i Benedykta Korczyskich - bohater�w powieci Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. Ona - romantyczka i sentymentalistka, on - niegdy romantyk, a potem realista. R�nice w podejciu do ycia stay si podstaw niezrozumienia. Maonkowie yj w dw�ch r�nych wiatach, m�wi r�nymi jzykami - na tym polega problem ich zwizku. Z kadym dniem przepa pomidzy nimi pogbia si, staj si dla siebie coraz bardziej obcy. Dop�ki mieszkaj z dziemi, one stanowi pewien cznik i pocieszenie, ale w kt�rym momencie dzieci dorosn i opuszcz dom, w kt�rym pozostanie dw�jka nie rozumiejcych si ludzi.

Zupenie inaczej zapowiada si zwizek Justyny Orzelskiej i Jana Bohatyrowicza. Wkraczaj oni w nowe ycie z mioci i realnymi oczekiwaniami. By moe to oni bd wanie godnymi nastpcami dziea legendarnego Jana i Cecylii, kt�rzy dziki mioci i wsp�lnej pracy dali pocztek rodowi Bohatyrowicz�w. To takie pikne, gdy dwoje ludzi zespolonych w jedno jest w stanie dokona tyle dobrego.

Maestwa literackie poznajemy zwykle w jakim momencie ich dziej�w bd te narrator opisuje ich ca histori w zarysie. Od tej reguy odbiega powie Marii Dbrowskiej Noce i dnie, kt�ra jest obszern panoram maestwa Barbary Ostrzeskiej i Bogumia Niechcica. Autorka epopei przeanalizowaa psychik bohater�w, ukazaa blaski i cienie ich wsp�ycia, radoci i smutki - sowem wszystko, co jest udziaem ycia zwyczajnych ludzi. Niechcic�w od pocztku nie czya gorca mio; byo to czciowo maestwo z rozsdku. Sdz, e przede wszystkim czya ich ch wzajemnego „budowania”, wi oparta na sympatii, mimo braku penego zrozumienia. Bogumi i Barbara reprezentuj zupenie odmienne osobowoci. Ona jest niespokojn w uczuciach romantyczk, czsto niepewn swego, ale jednoczenie pen dobroci; widzi wiat jako miejsce tworzenia, chce ulepsza, poprawia... Jej dziaania czsto nie znajduj zrozumienia, poparcia u Bogumia. On zosta bowiem inaczej wychowany, std jego prostoduszno i skryto. Maonkowie maj inne ideay, inaczej widz przyszo swoich dzieci.

Powstaje zatem pytanie: co zadecydowao, i wytrwali razem tyle lat i razem zestarzeli si? Barbara - czsto zalkniona i zagubiona - znalaza w Bogumile stabilizacj, ostoj. W zamian za to do jego ycia wprowadzia odrobin kolorytu, radoci i pikna. Chocia nie kochaa Bogumia, dobrze wypeniaa obowizki ony. Bardzo wiele uwagi powicaa domowi i dzieciom. Ona troszczya si o dom, on pielgnowa gospodarstwo - obrazek jakby wprost ze Zwierciada Mikoaja Reja. Niewtpliwie czya ich wsp�lna praca o zapewnienie bytu i wsp�lna troska o dzieci. Oboje chcieli, aby wyrosy one „na porzdnych ludzi”, ale nie zgadzali si co do realizacji tych plan�w. Skonni byli do rezygnacji z wasnych ambicji, aby zadowoli partnera i da szans dzieciom. Moliwo zrezygnowania z wasnych de wynikajca z rozumnej kalkulacji jest bardzo wana w maestwie. Niechcicowie z pewnoci wiele jej zawdziczali; dziki kompromisom wytrwali razem. Zrozumie drugiego czowieka, oznacza pozna jego dusz, ideay, denia i uczucia. Barbara dopiero po mierci Bogumia zrozumiaa, ile dla niej znaczy i jaka pustka wytworzya si po jego odejciu. To uczucie pustki wiadczy o tym, jak wiele dla siebie znaczyli, kim dla siebie byli. Ideay nie istniej, wic ich maestwo take miao usterki. Osobicie widz w nim jednak wiele dobrego - potrafili wsp�lnie tworzy i osignli wiele.

Tragiczny przykad zupenie nieudanego maestwa ilustruje Zofia Nakowska w Granicy. Pastwo Ziembiewiczowie mieszkaj w Boleborzy, gdzie pan Walery jest rzdc. Jest on nieudolnym gospodarzem i niewiernym maonkiem. Stwarza jedynie pozory „porzdnego ma”. W ich domu panuje obuda i zakamanie. Ten „schemat boleborzaski” jak fatum wisi nad Zenonem Ziembiewiczem. Nie chce on powtarza bd�w ojca, ale los okazuje si nieubagany. Jego maestwo z Elbiet jest powt�rzeniem zwizku rodzic�w. Chora rolina wydaa swoje owoce. Zenon przekroczy granic moraln - unieszczliwi siebie i rodzin, zniszczy swoje maestwo i dowiadczy tragicznie Justyn Bogut�wn. Zapomnia, i naley kontrolowa swoje postpowanie i pamita o relatywnej ocenie czowieka. Poszed drog wasnych de, do kt�rych nie wczy ony.

Maestwa literackie s r�ne, jak r�ne s losy czowieka - czasami mniej, a czasami bardziej udane. Zawsze s jednak nauk dla innych. Mimo upywu lat, nie zmieniy si czynniki decydujce o istnieniu prawdziwego zwizku, a za taki uwaam ten, w kt�rym on i ona dopeniaj si wzajemnie i tworz wsp�lne dobro. Musi istnie mio, musi by szacunek, zrozumienie i wzajemne wspieranie si na trudnej drodze ycia. Czsto nie jest atwo zapomnie o samolubnych ideaach, nieatwo przyjmuje si cudze racje, gdy ma si wiadomo susznoci wasnych. Maestwo to wielka sztuka dw�ch aktor�w w roli g�wnej, ale s chwile dla kt�rych y i umrze warto, kt�re kady przechowuje jak pereki w szkatuce wspomnie.

„Miasto - przestrze znaczca, miejsce destrukcji, szansa rozwoju...” Jaki sens nadaa literatura temu motywowi?

Od wiek�w miasta wydaway si ludziom synonimem lepszego, atwiejszego ycia, awansu spoecznego, nobilitacji. Ucieczka do miasta stwarzaa moliwo zdobycia wyksztacenia, osignicia sukcesu. Ogromne skupiska ludnoci zdaway si oznacza nieograniczone moliwoci rozwoju, czsto jednak realia okazyway si zgoa odmienne.

Pocztek kariery miasta na szersz skal to druga poowa wieku XVIII, kiedy to zaczyna si ono stawa kolebk cywilizacji, miejscem narodzin wielkich wynalazk�w, daje szans rozwoju tw�rczej myli. Epoka „owieconych umys�w” widzi w nim prognostyk wietlanej przyszoci, cho s i tacy, kt�rzy zaczynaj przeczuwa zwizane z nim zagroenia. Boj si zagubienia jednostki w wielkiej masie, utraty indywidualizmu, skoncentrowania si na materialnym aspekcie ycia. Dlatego te rodzi si pewna

sprzeczno cywilizacja - natura; niekt�rzy uwaaj, e najlepszym lekarstwem na pojawiajce si problemy jest powr�t do tego, co pierwotne, naturalne.

Znakomit ilustracj tego zagadnienia jest tw�rczo Jana Jakuba Rousseau, kt�ry za przyczyn wikszoci nieszcz ludzkoci uzna cywilizacj. Tymczasem tempo ycia w miecie wzrasta, wielka rewolucja przemysowa przynosi wytwory niewyobraalne dotychczas dla czowieka. Cywilizacja staje si zjawiskiem coraz bardziej kontrowersyjnym, w zwizku z czym coraz czciej staje si przedmiotem literackich rozwaa. Motyw miasta w literaturze to jednak nie tylko analiza i diagnoza problem�w z nim zwizanych; rodowisko miejskie byo wykorzystywane r�wnie do prezentacji innych problem�w.

Jednym z pierwszych polskich autor�w, kt�rzy umiecili swojego bohatera w rodku wielkiego miasta, by Adam Mickiewicz. W III czci „Dziad�w” wizie Konrad przyglda si Petersburgowi. Obraz stolicy imperium to jednoczenie wizerunek zmczonego, zniewolonego okruciestwem i tyrani cara spoeczestwa rosyjskiego. Charakter wzniesionego na bagnach miasta-kaprysu jest dla Konrada przeraajcy. Zewntrzny blichtr nie robi na nim wraenia, wie, e fundamentem Petersburga s krew i cierpienie tysicy ludzi, dlatego m�wi o samotnoci wr�d wieo mapowanych budowli.

W tym samym czasie na zachodzie rozwija si kapitalizm, wielkie miasta rosn i potniej, coraz bardziej przytaczajc maego czowieka. Coraz czciej tem panoramicznym powieci XIX wieku s europejskie metropolie. Pary ukazany w najbardziej znanej z powieci Balzaca - „Ojcu Goriot” - to rodowisko ludzi, kt�rych jedyn pasj jest bezwzgldne pomnaanie majtku, kt�rzy wszystkie dziedziny ycia podporzdkowuj temu celowi. Za motyw przewodni caej Komedii ludzkiej obra autor dz bogactwa, swoist „hipnoz pienidza” i towarzyszcy jej zanik indywidualizmu. Historia Rastignacka pokazuje, w jaki spos�b jednostka zatraca wasn tosamo na rzecz tej „wyznawanej” przez wikszo. Miasto w „Ojcu Goriot” to obszar panowania mamony, przestrze ujednolicania si ludzkich postaw.

Rozwaajc sens, jaki nadaa literatura motywowi miasta, warto r�wnie zwr�ci uwag na Zbrodni i kar Fiodora Dostojewskiego. Miejscem akcji tej powieci jest Petersburg; autor nie porusza wtku wspaniaoci miasta, nie zachwyca si nim, ale „schodzi niej”, tam, gdzie mona ujrze jego prawdziwe oblicze. Stolica potnej Rosji jawi si nam jako miasto ciasnych uliczek, krtych zauk�w, ciasnych bram i brudnych schod�w. Raskolnikow, spacerujc przez plac Sienny, zmierza do dzielnicy szynkarzy, prostytutek, lumpenproletariatu - wanie w takiej okolicy mieci si jego obskurna klitka. Wreszcie mieszkacy Petersburga to nie wysoko postawieni urzdnicy, arystokracja, ale g�wnie zwykli, biedni, cierpicy ludzie, tacy jak rodzina Marmieadow�w. Jednym ze r�de patologii czynu Raskolnikowa jest wanie dramatyczna sytuacja socjalna tych, dla kt�rych kapitalizm nie okaza si askawy. Dostojewski pokazuje drugie oblicze wielkiego rozwijajcego si miasta - oblicze ndzy i cierpienia.

Do szybko dostrzegli ten problem polscy pozytywici, kt�rzy jeszcze kilka lat wczeniej gboko wierzyli w kreatywn si cywilizacyjnego postpu. Zafascynowani mylami europejskich ewolucjonist�w, nie potrafili o rozwoju myle inaczej ni jako o sile pozytywnej, kierujcej wiat ku dobremu. Okazywao si jednak, e nie wszyscy s beneficjentami przemian. Bardzo wyranie, niemale z kronikarsk pasj, uwidacznia to Bolesaw Prus w Lalce - powieci ukazujcej Warszaw w dobie przemian cywilizacyjnych. Widzimy walczc o utrzymanie majtku i pozycji arystokracj, zacicie i bezwzgldno rywalizujcych ze sob kupc�w, wreszcie beznadziejn sytuacj najbiedniejszych, kt�rzy walcz o przetrwanie. Warszawa w Lalce to r�wnie miejsce bankructwa dotychczasowych ideologii - wobec nowych zjawisk wyznaczajcych rozw�j wiata.

M�wic o negatywnych zjawiskach towarzyszcych przemianom zwizanym z rozwojem kapitalizmu, nie spos�b pomin pierwszej powieci naszego „narodowego sumienia” - „Ludzi bezdomnych” Stefana eromskiego. W powieci tej pisarz daje wiadectwo wielkiej wraliwoci na ndz. Sytuacja robotnik�w pracujcych w przeraajcych warunkach, mieszkajcych w ruderach przy ulicy Ciepej wydaje si by bez wyjcia; jedynym ratunkiem okazuje si emigracja.

Miasto to jednak nie tylko kariera i pienidze jednych obok ndzy i ub�stwa drugich, lecz r�wnie zwyka szara egzystencja tych przecitnych - szeroko rozumianego mieszczastwa. Literatura modernizmu bardzo gwatownie krytykuje fasadow moralno, egoizm i obud tej grupy spoecznej. Miasto dla artyst�w moderny to przede wszystkim siedziba filistr�w i prostak�w, kt�rych podstawowym zajciem jest dorabianie si. Taka wanie jest geneza buntu artysty przeciw spoeczestwu. Wiersze Koniec wieku XIX i Evviva l'arte Kazimierza Przerwy-Tetmajera m�wi o dramacie dekadenta, kt�ry nie moe funkcjonowa wr�d ludzi, u kt�rych fasz zastpuje cnot, a miejsce prawdziwych wartoci zaj pienidz. Gabriela Zapolska w dramacie pt. „Moralno pani Dulskiej” demaskuje degradacj moraln w rodzinie mieszczaskiej. Autorka pokazuje rozdwik midzy deklarowanym przez rodzin Dulskich przywizaniem do wartoci a ich faktycznym dniem codziennym, rzdzcym si zupenie innymi zasadami.

Niosca nowe nadzieje sztuka awangardowa prezentuje miasto zupenie inaczej - jako przestrze znaczc, szans rozwoju. Rozwijajcy si tu przed pierwsz wojn wiatow na zachodzie futuryzm chce zerwa z dotychczasow tradycj, wartociami, uznajc je za przyczyn og�lnego kryzysu kultury. Urbanizacja, industrializacja, postp i spychany na margines spoeczny w „starym” ukadzie spoecznym proletariat mia doprowadzi do powstania nowego, lepszego wiata. W Polsce, na fali euforii zwizanej z odzyskaniem niepodlegoci, wyznawcami podobnych teorii stali si poeci z krgu Awangardy Krakowskiej. Znajdoway one wyraz w hale „miasto, masa, maszyna”. Przedstawiciele Awangardy, midzy innymi Tadeusz Peiper i Julian Przybo, apoteozowali yciowy pd, rozw�j miast, cywilizacji, techniki. Poeta mia by wykrzyknikiem ulicy. Optymizm nie trwa jednak dugo, wielu tw�rc�w dwudziestolecia pisze o grobie umasowienia i zaniku wszelkiej indywidualnoci. Julian Tuwin w utworze Mieszkacy wraca do tematu bezrefleksyjnej egzystencji mieszczan. Jarosaw Iwaszkiewicz w wierszu „Jesie w Warszawie” boi si, e zatraci wasn osobowo, e podda si masie, tumowi. Literatura znowu zaczyna dostrzega zagroenia dla czowieka w stylu ycia generowanym przez miasto, cywilizacj, postp. Tw�rcy zwracaj uwag fakt, i cigy wzrost tempa ycia, konieczno podporzdkowania si tendencjom, jakie narzuca wiat, w konsekwencji prowadz do utraty czci osobowoci.

Miasto - „przestrze znaczca”, od pocztku XIX wieku odgrywajce zasadnicz rol w naszej cywilizacji, budzio i bdzie budzi kontrowersje. Zwizane z nim szanse i zagroenia dla czowieka idealnie daj si streci w formule „szansa rozwoju, miejsce destrukcji”, jednak przygldajc si literaturze i obserwujc nasze wsp�czesne miasta, zauwaamy, i o rozwoju mona m�wi raczej tylko w odniesieniu do nauki i techniki.

„Miasto - przestrze znaczca, miejsce destrukcji, szansa rozwoju...” Jaki sens nadaa literatura temu motywowi?

Miasto jest wielk szans rozwoju nie tylko dla ludzi mieszkajcych w nim, ale take z prowincji. Od kiedy dochody z rolnictwa stay si niewystarczajce, ogromne rzesze ludzi, szlachty i chopstwa, postanowiy wyruszy do orodk�w miejskich w poszukiwaniu lepszych warunk�w ycia. Tym, kt�rych sta byo na nauk, miasto stwarzao warunki ksztacenia w wybranym zawodzie. Tym, kt�rzy mieli oszczdnoci, pozwalao na rozwinicie wasnego interesu i nawizanie nowych znajomoci, a nawet szybszego awansu. Dziki czstym kontaktom midzy ludmi atwiej byo r�wnie w nim spotka przysz wybrank swojego ycia.

Ale miasto stao si r�wnie przyczyn destrukcji. Jego mieszkacy stawali si anonimowi w tumie, atwiej byo im ukry si z naogami, takimi jak pijastwo, zodziejstwo, obuzerstwo. Podobnie i ci, kt�rzy przyjedali do miasta bez oszczdnoci, czsto bezskutecznie poszukiwali staej pracy i dachu nad gow. Kiedy znajdowali prac, bya bardzo cika i wykonywanie jej czyo si nierzadko z utrat zdrowia. Tak wic miasto byo dla jednych szans rozwoju, za dla innych miejscem biedy i destrukcji.

Obraz ycia w miecie ukazuje Bolesaw Prus w powieci „Lalka”. Przykadem czowieka, kt�ry wykorzysta szans stworzon mu przez miasto, by Stanisaw Wokulski. Po przyjedzie ze wsi do Warszawy zaczyna prac jako chopak na posyki w winiarni Hopfera. Jest on modziecem ambitnym, zdolnym, chce si uczy dalej. Jednak wybucha powstanie i to nie pozwala mu kontynuowa nauki, poniewa jako jeden z pierwszych bierze w nim udzia. Po powrocie z Syberii bez skutku szuka pracy w Warszawie, ale dziki znajomociom eni si z wdow po Janie Minclu, wacicielk duego sklepu w Warszawie. Wykorzystuje szans, jak daje mu miasto, i staje si kupcem z prawdziwego zdarzenia. Wciga go praca w handlu i cho marzy, eby by naukowcem, staje si kupcem z powoania. Po mierci ony zapragn arystokratki - Izabeli ckiej. Po to jednak, aby wej do jej sfery, musi zdoby due pienidze. Po powrocie z Bugarii postanawia zbliy si do wybranki swojego serca i poj j za on. Kiedy by ju bliski celu i zarczy si z pann Izabel, przekona si, e jego wybranka nie jest idealn istot, za jak j uwaa. Spotykajc si z Wokulskim, stwarzaa pozory zainteresowania jego osob, ukrywajc, e zaleao jej jedynie na jego pienidzach i pozycji. Z jednej strony miasto stworzyo Wokulskiemu wielkie moliwoci rozwoju, kt�re wykorzysta, z drugiej strony stao si przyczyn destrukcji - spotka tam kobiet, kt�ra go zrania.

Nie wszystkim bohaterom powieci Lalka powiodo si w yciu tak jak g�wnemu bohaterowi. Na Powilu mieszkao tysice ludzi, kt�rzy przywdrowali z odlegych wsi, aby znale jaki zarobek i szans na przeycie. Z powodu braku staego zajcia ludzie ci mieszkali na mietnikach, bieda powodowaa, e imali si nieuczciwych zaj. Nkay ich r�ne choroby, kt�re byy nierzadko przyczyn przedwczesnej mierci. Tak wic nie dla wszystkich Warszawa staa si upragnionym rajem i nie wszystkim daa szans rozwoju. Ogromne rzesze ludzi yy w biedzie, na przedmieciach, ulegajc demoralizacji.

Obraz miasta - Warszawy przedstawia r�wnie Maria Konopnicka w swojej noweli Mendel Gdaski. Tytuowy bohater to stary, 67-letni yd, kt�ry mieszka w Warszawie od dziecistwa i prowadzi od 27 lat zakad introligatorski. Czuje si bardzo zwizany z tym miastem, w kt�rym si urodzi i spdzi cae swoje ycie, pracujc uczciwie w swojej maej firmie. Miasto to uczynio go czowiekiem szczliwym, umoliwio mu znalezienie domu, pracy, a nawet prowadzenie wasnego interesu, bez kt�rego ksztacenie jego wnuczka, po zmarej c�rce, byoby niemoliwe. Jednak pewnego dnia miasto to si zmienio, a powodem byy szerzce si pogoski o pogromie yd�w. Narastay uliczne napady i wybijanie szyb w oknach zakad�w, sklep�w i dom�w ydowskich. Wszyscy ssiedzi, a szczeg�lnie student z facjatki ostrzegaj go, aby ucieka, poniewa bij yd�w. Mendel by zdziwiony, gdy w tym miecie si urodzi, w tym domu wychowa swoje dzieci i nigdy tu nikogo nie skrzywdzi. Wkr�tce pojawia si przed domem starego yda uliczna zgraja i zaczyna obrzuca kamieniami zakad, przypadkowo trafiajc w gow wnuczka - Jakuba. Chocia ssiedzi stanli w obronie Mendla i jego wnuczka, a rana chopca nie okazaa si grona, w starym ydzie „umaro serce” do tego miasta. Miasto to byo zwizane z jego caym yciem i dao mu wszystko - prac, dom, a jednak okazao si miejscem destrukcji, w kt�rym panowaa nienawi i szerzcy si wci antysemityzm.

Innym pisarzem, kt�ry przedstawia zalety i wady ycia w miecie, jest Stefan eromski. Tomasz Judym, bohater jego powieci Ludzie bezdomni, wykorzysta szans stworzon mu przez miasto, ale r�wnie odczu je w dziecistwie jako miejsce destrukcji. Wychowywa si w Warszawie pod opiek ojca - szewca, kt�ry wiecznie chodzi pijany, i matki wiecznie chorej. Mieszkali w suterenie, kt�ra bya r�dem wilgoci i wielu chor�b. Ze warunki ycia przyczyniy si do szybszej mierci jego matki. Na wychowanie wzia go ciotka. Bya ona kobiet lekkich obyczaj�w i dziki temu moga wyrwa si ze swojego rodowiska. W pierwszych latach Tomasz by u niej chopcem na posyki, czyci podogi i my naczynia, ale ciotka wynaja tanio pok�j studentowi, kt�ry mia obowizek przygotowywa go do gimnazjum. Sypia on jednak w przedpokoju na sienniku, kt�ry wolno mu byo rozoy dopiero w�wczas, gdy gocie opucili mieszkanie ciotki. By bity przez ciotk, suc, a nawet str�a, musia znosi humory opiekunki, kt�ra go nieraz wypdzaa ze swego domu. On za na klczkach baga j, aby mu pozwolia pozosta. W dziecistwie by skazany na poniewierk i cig niepewno losu, a w modoci na samotno. Mimo takich trudnych warunk�w, miasto dao Judymowi szans ukoczenia szkoy redniej, a nawet wyszych studi�w.

Po zdobyciu zawodu wyjeda do Parya, na praktyk lekarsk, gdzie zaczyna interesowa si i pogbia wiedz dotyczc sztuki. Miasto daje mu szans nawizania nowych znajomoci, np. poznaje tam pani Niewadzk i jej wnuczki oraz ich opiekunk, Joann Podborsk. Po upywie roku Judym powraca do Warszawy, gdzie pierwsze kroki kieruje do rodzinnego domu.

Mimo e miasto dao Judymowi szans ksztacenia si i zdobycia dobrze patnego zawodu, to nie zapomnia on o swoim pochodzeniu. Postanowi powici si pracy spoecznej w celu poprawy losu biedoty warszawskiej, do kt�rej kiedy nalea. Rozpoczyna walk z ndz najbiedniejszych od wystpienia w gronie lekarzy warszawskich z odczytem, w kt�rym opisuje ca sytuacj biedoty. Wystpienie Judyma spotyka si z krytyk wszystkich tam zgromadzonych lekarzy i powoduje, e nikt nie przychodzi leczy si do jego prywatnego gabinetu. Tym razem miasto nie daje szansy Judymowi spenienia marze i rozwinicia wasnej praktyki lekarskiej. Tak naprawd miasto dla Judyma byo miejscem, w kt�rym przey cae swoje dziecistwo, spotykajc si z ndz, brudem i chorobami. Jedynie umoliwio mu ksztacenie si i zdobycie zawodu, bez kt�rego nie m�gby marzy o lepszym yciu.

Niecodzienny obraz miasta ukazuje nam Tadeusz Borowski w jednym ze swoich opowiada pt. „Poegnanie z Mari”. Akcja opowiadania toczy si w Warszawie, w czasie niemieckiej okupacji. Miasto jest tu miejscem destrukcji, za kamstwo, oszustwo i szachrajstwo jest jedyn szans na przeycie. Rzeczywisto stworzona przez okupanta zmusza ludzi do kombinowania i dziaania na lewo, bo inaczej nie daoby si y. andarmi handluj ludmi uwizionymi w szkole, a sklepikarz sprzedaje towary spod lady, bez kartek, oszukuje na wadze, bo musi jako y, majc na utrzymaniu on, syna i c�rk, kt�ra uczszcza na tajne komplety. Prowadzone przez waciciela firmy interesy z Niemcami czy lewe transakcje kierownika z wonicami, jego handel z gettem, staj si czym normalnym i pozwalajcym na przetrwanie okupacji. Czowiek staje si towarem, jego los nie jest istotny, licz si tylko interesy, kt�re zapewniaj byt i chleb. Mimo tak trudnych warunk�w, jakie przyniosa ostatnia wojna, miasto Warszawa nadal dawao pewne moliwoci.

Tylko tu mona byo ksztaci si na tajnej polonistyce, jak r�wnie debiutowa w pisemkach konspiracyjnych czytywanych przez warszawiak�w. atwiej byo o ksik i spotkanie towarzyskie. Mimo pozytyw�w miasto stao si miejscem destrukcji, w kt�rym okupanci starali si zniszczy polsk kultur i edukacj.

Ogromne rzesze ludzi odnalazy si jednak w nowych, miejskich warunkach: znalazy tu prac, dom i moliwoci ksztacenia. Nie moga im tego da przeludniona polska wie. Jednym miasto pozwolio wic na znalezienie dobrej pracy czy otwarcie wasnego interesu, co wizao si z wikszymi zarobkami i lepszym yciem. Dobra sytuacja materialna daa z kolei szans na ksztacenie dzieci w szkoach rednich, a nawet wyszych. Dla innych miasto stao si miejscem destrukcji, w kt�rym nie mogli si odnale i zapewni naleytych warunk�w egzystencji sobie czy swojej rodzinie.

Mczennicy, prorocy, karierowicze, kanalie, bazny... Galeria postaci i postaw ludzkich w III cz. „Dziad�w” lub „Lalce”.

XIX wiek by bardzo trudnym okresem w dziejach naszego kraju. Polska znajdowaa si w�wczas w cikiej sytuacji zar�wno politycznej, jak i gospodarczej. Cige represje i przeladowania szerzyy strach wr�d spoeczestwa. Postawy ludzi wynikay g�wnie z cech charakteru, jakimi obdarzy ich Stw�rca. Jedni ulegali przemocy i bezwzgldnemu terrorowi, drudzy za mnie stawiali op�r. Niekt�rzy, widzc zagroenie wasnego bytu, zrywali z og�lnie przyjtymi zasadami moralnymi, takimi jak: mio, oddanie, powicenie i wkraczali w szeregi wroga. Nie wszyscy jednak byli osobami tak gboko zdemoralizowanymi. Dla wielu szczcie, dobro i wolno Ojczyzny, jak i og�u obywateli, znaczyo wicej ni korzyci jednostkowe. W myl hasa Tyrtajasa: Rzecz to pikna zaprawd, gdy kroczc w pierwszym szeregu, ginie czowiek odwany, walczcy w obronie ojczyzny... stawali do walki, spiskujc mimo represji zaborcy.

Utworem, kt�ry doskonale ukazuje nam tamtejszych ludzi i ich postawy, s I i III cz Dziad�w Adama Mickiewicza. W dziele tym dostrzegamy nastpujce typy bohater�w: mczennik�w, prorok�w, karierowicz�w, kanalie i bazn�w. Przykadem pierwszej postawy jest cay nar�d polski, kt�rego cierpienia autor przedstawi w spos�b analogiczny do mki Chrystusa. Kiedy miara cierpie si wypeni, Polska - podobnie jak Syn Boy - zmartwychwstanie i zbawi ujarzmione narody, przynoszc im wolno. Mczennikiem jest take Konrad, g�wny bohater utworu, kt�ry, przebywajc w wizieniu w Klasztorze Bazylian�w, dostrzega cel ycia, zrywa z rol tragicznego kochanka Gustawa i staje do walki narodowowyzwoleczej. Gustaw umar, narodzi si Konrad. Jest on czowiekiem o wielkiej indywidualnoci, cierpi z powodu ojczyzny, na skutek wielu przemyle dostrzega ogromny tragizm narodu. Buntuje si, pragnie walczy, jego wielka mio do ojczystej ziemi sprawia, e zwraca si do Boga. Szuka ratunku w ufnoci religijnej, a jednoczenie oskara Pana o obojtno wobec losu Jego poddanych. da, aby B�g da mu wadz nad wiatem, w�wczas bdzie rzdzi ludmi czystym aktem woli - uczuciem. Jak mityczny Prometeusz, chce sam podj walk z zaborc. Niestety, jego intencje zawodz. Poszczeg�lne jednostki s zbyt sabe, aby odnie zwycistwo.

Mickiewicz w Wielkiej Improwizacji wskazywa na przyczyny klski listopadowej, kt�ra wynikaa z tego, e spiskowcy samotnie podjli walk, zapominajc o ludzie.

Postawy mczennik�w reprezentuje take caa modzie wileska, bdca jak wewntrzna lawa, kt�rej sto lat nie wyzibi - pena patriotyzmu i zaangaowania. Tomasz Zan, jeden z jej przedstawicieli, chce ca win skierowa na siebie. Jego przyjaciel Frejend m�wi, e daby si powiesi, eby tacy ludzie jak Tomasz mogli y cho chwil duej. Piknie zachowa si take Janczewski, kt�ry - mimo cierpienia i b�lu - zachowuje trzewo umysu i gboki patriotyzm. Stojc w odjedajcej na Sybir kibitce, krzykn trzy razy: Jeszcze Polska nie zgina. Takich modych ludzi byo znacznie wicej. Na uwag zasuguj: Ciechowski, Wasilewski i syn pani Rollison, kt�ry, cho zosta dotkliwie pobity i zniszczono totalnie jego psychik, mimo to nie wyda swoich wsp�towarzyszy. Zgin w imi mioci, braterstwa i oddania blinim. To zdrajcy i kanalie doprowadzili do jego mierci. Do takich ludzi nale Doktor i Pelikan, bdcy na usugach senatora Nowosilcowa, czowieka nie lepszego od nich obu. Na uwadze maj oni jedynie wasne korzyci, pynce ze zdradzieckiej suby. Losy ojczyzny s im obce, doo si nawet do jej zguby, jeli przyniesie im to poytek. G�wnym ich celem jest pomnaanie wasnego ma-

jtku i robienie kariery, przy boku wroga. Wr�d spoeczestwa dostrzegamy take bazn�w, kt�rzy, korzystajc ze swego bogactwa, bawi si w towarzystwie senatora, nie dbajc o losy kraju. Nale do nich urzdnicy, oficerowie, spdzajcy beztrosko czas w salonie warszawskim, dyskutujc o balach wyprawianych przez Nowosilcowa. Piotr Wysocki, dziaacz powstania, tak m�wi o nich:

Nasz nar�d jak lawa, z wierzchu zimna

i twarda, sucha i plugawa...

S wic oni ludmi bezwartociowymi, kt�rych cechuje ozibo i oscho uczu. Niczym plugawe stwory pezaj po ziemi, ignorujc otoczenie.

Nieco optymizmu przynosi uciskanemu ludowi Widzenie ksidza Piotra. Widzi on modzie wilesk, straszliwie umczon, kt�r w kibitkach wywo na Sybir. Wr�d nich dostrzega take dziecko, kt�remu udao si przey i uciec. Wyronie ono na obroc, mciciela narodu i zapewni stabilny byt przyszym pokoleniom. Ksidz Piotr reprezentuje proroka. Jawi mu si wizja Polski, kraju umczonego, okrutnie cierpicego. Wie, e B�g wybra Polsk na odkupiciela ujarzmionych narod�w (Polska Chrystusem narod�w). Od owych cierpie kraj moe uwolni wyej wspomniane dzieci, kt�re zdobdzie si, wcigajc do walki ca ludzko.

Zo musi kiedy min! Przyszo ludzkoci zwizana jest wycznie z pokojem. Jestem przekonana, e nadejd takie czasy, kiedy mio zwyciy nienawi, dobro pokona zo, a ludzie naucz si wzajemnie kocha i szanowa. Dlatego te naley uczyni wszystko, aby sowo „czowiek” brzmiao dumnie!

Motyw biesiady (uczty, wesela, zgromadzenia) i jego funkcja w dzieach literatury polskiej.

Motyw biesiady pojawia si czsto w utworach literatury polskiej zar�wno starych, jak i nowych. Peni on w nich wielorakie funkcje, w zalenoci od czas�w, w jakich one powstaway. Biesiada, zwaszcza wesele, to wito radosne - uwieczenie mioci. miao wic moe sta si pretekstem do zaprezentowania optymistycznego spojrzenia w przyszo, nadziei na zgod narodow. Bywa te opisane dla prezentacji obyczaj�w zwizanych z tym witem, bywa tematem parodii lub ukazywania przemian dziejowych.

Wiersz Soty O zachowaniu si przy stole z XV wieku przedstawia biesiad zamonych warstw spoeczestwa polskiego: rycerzy, giermk�w, dam dworu. Ukazuje obyczaje biesiadne, kt�re przenikay w owym czasie do Polski z zachodu. Biesiada ta peni wic w utworze Soty funkcj religijn, towarzysk i kulturaln, a take wzmacnia wizi midzy ludmi.

Zupenie inne funkcje spenia biesiada w II i III cz. Dziad�w Adama Mickiewicza. W cz. II poeta przedstawia biesiad cmentarn, urzdzan przez ywych zmarym przodkom w dniu ich wita. Wskazuje ona na cise reakcje pomidzy wiatem ywych i umarych oraz jedno tych dw�ch wiat�w w wymiarze pozaziemskim. Uczy r�wnie yjcych niesienia sobie wzajemnej pomocy i przypomina, e zo zostanie ukarane. Zgromadzenie w kaplicy cmentarnej peni funkcj filozoficzn, moraln, a nawet spoeczn (przypomina, e panom nie wolno znca si nad chopami).

W III cz. „Dziad�w”, kt�ra powstaa po upadku powstania listopadowego, dostrzegamy ju nie tylko funkcje om�wione wyej. W scenie I zgromadzeni winiowie w Wigili Boego Narodzenia dziel si dobrym sowem. Opowiadaj o sprawach zwizanych z procesem Filomat�w i Filaret�w. To wigilijna uczta penica obok funkcji religijnych r�wnie filozoficzne i polityczne. W scenie pt. „Salon warszawski” poeta przedstawia spotkania towarzyskie warstw wyszych. Mimo i kraj w tym czasie cierpi z powodu represji politycznych, na tym spotkaniu m�wi si tylko o balach i dokonaniach literackich. Tylko nieliczni Polacy m�wi - szeptem - o sprawach dotyczcych wyzwolenia kraju. Spotkanie towarzyskie ukazane w tej scenie suy Mickiewiczowi do scharakteryzowania spoeczestwa polskiego doby listopadowej.

W scenie „Bal u senatora” ukazany jest autentyczny bal, nie tylko spotkanie towarzyskie. Ksidz Piotr przepowiada doktorowi Becu mier, a kiedy ten ginie, raony piorunem, zo moralne zostaje ukarane. Nastr�j zgrozy ogarnia rozbawione przedtem towarzystwo, za aria Komandora z Don Juana zapowiada katastrof.Muzyka ta jest zapowiedzi rozprawy ze zem - zdrajcami, kt�rzy poszli na wsp�prac z zaborc. Bal ten peni wic zn�w funkcj zar�wno metafizyczn, jak i polityczn.

W Panu Tadeuszu z biesiad, spotkaniem towarzyskim, weselem spotykamy si niemal w kadej ksidze. Uczta odbywajca si na zamku w I ksidze ukazuje staropolskie tradycje i obyczaje zwizane z biesiadowaniem. Rodzi ona wizi patriotyczne, czy Polak�w i uwiadamia im ich odrbno narodow w trudnych czasach niewoli. Ostatnia ksiga epopei koczy si wspania uczt staropolsk z okazji zarczyn Zosi Horeszk�wny z Tadeuszem Soplic. Wojski wydobywa z tej okazji staropolski serwis, za Jankiel gra melodie narodowe, zwizane z histori Polski. Przy stoach zasiedli onierze, r�wnie i w polskich mundurach. Jest to wic uczta nadziei na zmiany polityczne w Polsce, kt�re maj nastpi wraz ze zwycistwem Napoleona.

W powieci Nad Niemnem Eliza Orzeszkowa przedstawia dom polski jako ostoj tradycji i patriotyzmu w trudnych latach niewoli narodowej. Imieniny pani Emilii to nie tylko wsp�lny posiek i spotkanie towarzyskie z rodzin i ssiadami, ale r�wnie okazja do dyskusji nad realizacj programu pozytywistycznego na wsi. Wesele w Bohatyrowiczach charakteryzuje zacianek, ukazuje jego obyczaje i mentalno.

Wesele wiejskie przedstawione jest r�wnie w dramacie Stanisawa Wyspiaskiego Wesele. Na nim miao doj do zjednoczenia r�nych warstw narodu we wsp�lnej walce o wolno. Widzimy wic, e i w tym utworze biesiada, jak byo wesele dziewczyny wiejskiej z inteligentem z miasta, peni funkcje wielorakie: towarzyskie, kulturalne, spoeczne, a przede wszystkim polityczne. Niestety, rozwiewa nadzieje Polak�w na wsp�lne wystpienie zbrojne.

Chopi Wadysawa Reymonta to epopeja chopska, m�wica o yciu gromady wiejskiej w kocu XIX w. Tym razem opisane mamy wesele typowo wiejskie, Jagny z Boryn. Bogaty chop eni si z dziewczyn rednio zamon. Na takie wesele zaproszeni s oczywicie najbogatsi gospodarze z caej wsi. I zn�w mamy okazj do poznania barwnych obyczaj�w i pogld�w, kt�re r�ni ich cakowicie od innych warstw. Modzie i starzy zbierali si take na wsp�lne darcie pierza czy szatkowanie kapusty. Razem wykonywana praca staje si okazj do bliszego poznania, zwr�cenia na siebie uwagi adnym wygldem czy ubiorem, zacienienia wizi midzyludzkich. Wsp�lna zabawa, opowieci i piewy zacieraj nieco r�nice spoeczne i powoduj, e gromada wiejska powoli staje si jednoci. R�wnie karczma bya miejscem spotka mieszkac�w wsi i r�nych uroczystoci. Tu odbyway si take dyskusje nad rozwizaniem wiejskich konflikt�w. Ale wie polska zawsze zwizana bya przede wszystkim z tradycj chrzecijask i dlatego w powieci odnajdujemy spotkania rodzinne z okazji wit Boego Narodzenia czy Wielkiejnocy. Biesiady i zgromadzenia z okazji wit religijnych nawizyway do tradycji staropolskiej w trudnych czasach niewoli. Peniy funkcje nie tylko religijne czy towarzyskie, ale r�wnie polityczne.

Motyw biesiady - uczty, wesela, zgromadzenia - peni wielorakie funkcje w utworach literatury polskiej. W czasach niepodlegoci byy to funkcje: religijne, kulturalne i towarzyskie. Za w czasach zabor�w doszy jeszcze funkcje polityczne, poniewa tylko ucieczka w sfer ycia prywatnego dawaa moliwo zachowania i pielgnowania polskich tradycji.

Motyw domu i rodziny w literaturze polskiej.

Motyw domu i rodziny pojawia si od najwczeniejszych wiek�w w literaturze polskiej. Oczywicie w r�nych utworach i r�nych epokach peni zupenie inne funkcje i przedstawiany jest w r�ny spos�b.

Po raz pierwszy pojawia si on w tw�rczoci Jana Kochanowskiego, w jego znanej fraszce pt. Na dom w Czarnolesie. Jest to dom rodzinny, odziedziczony po przodkach, w kt�rym nie ma marmur�w ani zoconych cian. Ale mona y w nim dostatnio i spokojnie w gronie rodzinnym, zachowujc czyste sumienie i yczliwo ssiad�w. Rodzina szlachecka zamieszkujca dw�r w Czarnolesie wyznaje oczywicie wartoci chrzecijaskie i powierza si cakowicie opiece boskiej. Dw�r szlachecki mieci si w otoczeniu piknej przyrody i starej lipy, pod kt�r tak chtnie przesiadywa poeta (fraszka Na lip). Innych szczeg��w o mieszkacach tego dworu dowiadujemy si nie tylko z kr�tkich fraszek J. Kochanowskiego, ale r�wnie z duszych utwor�w - pieni, a nawet tren�w.

W „Pieni witojaskiej o Sob�tce” opowiada poeta o tym, jak wielk rol w takim domu penia gospodyni i matka. I jak oboje z mem i dziadkami przygotowywali mode pokolenie do pracy w gospodarstwie, a take przekazywali im podstawowe wartoci moralne.

Dom mia wic zapewni w owych czasach Polski niepodlegej nie tylko godziwe warunki materialne rodzinie, ale r�wnie wpoi modemu pokoleniu zasady chrzecijaskie, kt�re miay by dla nich oparciem w przyszym yciu. Funkcja domu i rodziny bya wic w owych czasach ogromna. Wychowywa i przygotowywa do ycia zgodnie z tradycj mode pokolenia Polak�w. Czym m�g si sta dom bez dzieci - spadkobierc�w, ukazuj Treny J. Kochanowskiego. Tylko wic pena rodzina z ojcem, matk i dziemi, w kt�rej kady peni waciw sobie rol, dawaa szczcie.

Poniewa wikszo utwor�w tego okresu pisana bya przez szlacht, dlatego te przedstawiay one przede wszystkim domy i rodziny szlacheckie.

W okresie owiecenia w XVIII w. Pojawia si sporo utwor�w, w kt�rych motyw domu i rodziny, zn�w szlacheckiej, przewija si do czsto. Sdy o domu i panujcych w nim stosunkach w tym okresie s do krytyczne. Celowa w nich biskup Ignacy Krasicki, kt�ry, chcc uchroni Rzeczpospolit przed upadkiem, namiewa si w swoich utworach z Polak�w, przepijajcych ojcowizny, i dam modnych, przerabiajcych stare dwory szlacheckie na zachodnie paace.

Idealny dom szlachecki, godny naladowania, przedstawi Julian Ursyn Niemcewicz w komedii Powr�t posa. Autor ukazuje staropolski dw�r pod Warszaw, peen tradycji, w kt�rym dwa pokolenia Polak�w yj w zgodzie i harmonii. Dom zawsze ustpowa powinien krajowi - stwierdza Podkomorzy, jeden z g�wnych bohater�w komedii. I w tym duchu wanie wychowuje on swoich syn�w, kt�rzy obaj peni sub publiczn. Pracuj nie tylko we wasnym gospodarstwie, ale i na rzecz kraju. Walery, na przykad, jest posem na Sejm Wielki, za w przerwach obrad przyjeda do rodzic�w na wie. To otwarcie si rodziny na polityk wskazuje na to, e potrafi ona zrcznie poczy szacunek do tradycji z poparciem dla nowego - reform goszonych przez ob�z patriot�w. Rozumie ona, e zmiany te s koniecznoci dla chylcej si ku upadkowi Ojczyzny. Podkomorostwo s kochajc si rodzin, w kt�rej kady z jej czonk�w peni waciw sobie funkcj. Przeciwiestwem jest rodzina Sarmaty, Starosty Gadulskiego, oenionego dla wiosek z dam modn. Dom w komedii Niemcewicza peni wic funkcje wychowawcze. Nie tylko zapewnia warunki materialne rodzinie, ale jest miejscem, w kt�rym wychowuje si przysze pokolenia w tradycji i w duchu mioci do Ojczyzny.

Zupenie inn funkcj peni dw�r szlachecki i rodzina w mrocznych czasach zabor�w. Najpikniej jest on ukazany w utworach romantycznych, takich jak: „luby panieskie” A. Fredry czy „Pan Tadeusz” A. Mickiewicza. Opis dworku w Soplicowie wskazuje, e by on niezbyt duy, ale czysto utrzymany i przestronny. Wystr�j wntrz, obrazy wiszce na cianach: Kociuszki, Rejtana, Jasiskiego wskazyway na to, e sta si on w czasach niewoli ostoj tradycji staroszlacheckiej i polskoci. Zegar kurantowy wygrywa synnego Mazurka Dbrowskiego. Rodzina Soplic�w, cho niepena, (sdzia by przecie starym kawalerem i wychowywa bratanka), promieniowaa na okolic i dawaa przykad wielkiego patriotyzmu.

Podobnie przedstawiony zostanie dw�r szlachecki w Korczynie w powieci E. Orzeszkowej Nad Niemnem. Jednak sytuacja materialna rodziny zamieszkujcej go bdzie ju nieco inna. Po upadku powstania styczniowego w 1864 roku, w czasach wzmoonych represji, na rody szlacheckie nakadane byy przez zaborc�w ogromne podatki. Polak�w zamierzano wyrugowa z ich ziemi i przekaza j w rce Rosjan. Dlatego Benedykt Korczyski pracuje od witu do nocy, chce utrzyma ziemi i dw�r w swoich rkach, aby przekaza j p�niej synowi - Witoldowi. ycie w Korczynie to ju nie same zabawy i przyjemnoci, jak w Soplicowie. Gocie bywaj tu znacznie rzadziej i jest ich znacznie mniej. A kiedy przyjad, na przykad na imieniny pani Emilii, rozmawiaj o trudnej rzeczywistoci, panie nosz przerabiane suknie, za panowie rozmawiaj o interesach. Bywaj oczywicie i tacy, kt�rzy nie przejmuj si niczym (R�yc, Kiryo), ale majtki ich i domy s w opakanym stanie, za byt ich rodzin zagroony. Trudne warunki ycia i cika praca Benedykta odcisna si r�wnie na jego stosunkach maeskich z Emili. W Nad Niemnem ukazuje pisarka domy i rodziny polskie od najbogatszych (Gorce) do biedniejszych (Bohatyrowicze).

Noce i dnie M. Dbrowskiej to r�wnie epopeja szlachecka, powstaa ona jednak ju w okresie midzywojennym. Ukazuje polski dom i rodzin szlacheck w trudnych latach po klsce powstania styczniowego. Bogumi i Barbara Niechcicowie to ju ludzie „wysadzeni z sioda”. Nie posiadaj wasnej ziemi i z koniecznoci pracuj na cudzej. Powie obrazuje ycie codzienne w zaborze rosyjskim, zamknite w rodzinnym krgu, wypenione prac, codziennymi troskami i pozbawione niezwykych wydarze. Jednak i w domu Bogumia i Barbary odnajdujemy dawne tradycje i prastare wzorce. To biedniejce ziemiastwo nadal wic kultywuje polsko w trudnych latach niewoli.

Stanisaw Wyspiaski w swoim wielkim dramacie Wesele przedstawia take motyw domu i rodziny polskiej. Chata wiejska, w kt�rej na weselu chopki z inteligentem z miasta spotykaj si dwa wiaty, staje si symbolem Polski walczcej z zaborcami. I tu dom polski i rodzina przechowuje tradycje polskie do lepszych czas�w. Ale w tym utworze z przeomu wieku ukazane s r�wnie tradycje ludowe, kt�re - podobnie jak szlacheckie - stan si skarbnic polskoci. Ten dom jednak gromadzi Polak�w r�wnie i po to, aby podjli wsp�ln walk o Polsk niepodleg. Dom staje si wic cich przystani, miejscem rozm�w i dyskusji przedstawicieli r�nych warstw.

Motywowi domu i rodziny powici wiele miejsca S. eromski w swojej powieci Ludzie bezdomni. Dom jest dla pisarza symbolem stabilizacji yciowej, a wic posiadania staej pracy. Jest r�wnie symbolem bliskoci z drugim czowiekiem, a wic moliwoci posiadania rodziny i cieszenia si szczciem osobistym. Niestety, niemal wszyscy bohaterowie powieci to ludzie nie posiadajcy wasnych dom�w ani rodzin. Domy z prawdziwego zdarzenia, kt�re zabezpieczaj warunki materialne rodzinie, posiadaj tylko nieliczni: doktor Czernisz w Warszawie, czy dyrektor kopalni. Jest to wic obraz przygnbiajcy, kt�ry wiele m�wi o yciu Polak�w pod zaborami w kocu XIX wieku.

Dom i rodzina mieszczaska ukazana jest w tragifarsie G. Zapolskiej pt. Moralno pani Dulskiej. Rodzina pani Dulskiej ma, co prawda, zapewnione warunki egzystencji, poniewa posiada kamienic czynszow, kt�ra stanowi jej r�do utrzymania. Gowa rodziny - pan Dulski, jak i syn - Zbyszko pracuj jako urzdnicy, wic ta rodzina nie ma prawdopodobnie kopot�w materialnych. Jednak cechuje j kult pienidza, tak charakterystyczny dla wielu mieszczaskich rodzin tego okresu. Podw�jna moralno - oto co cechuje g�wn bohaterk sztuki. Dulska ma dwie twarze: jedn dla obcych - kobiety godnej, kt�ra dba o swoj rodzin, chodzi do kocioa, uznaje zasady moralne i prowadzi porzdny dom. Za druga, to twarz kobiety tyrana domowego, dla kt�rej najwaniejszy w yciu to pienidz i zachowanie pozor�w. Nie jest to wic ju obraz szczliwej, polskiej rodziny. Pienidz i cywilizacja powoduj, e wizi rodzinne staj si coraz sabsze.

W powieci Gombrowicza Ferdydurke z okresu midzywojennego odnajdujemy r�wnie motywy domu i rodziny. W nowoczesnym domu Modziak�w Gombrowicz dostrzega fasz i poz, z kt�r J�zio, g�wny bohater, nie moe si pogodzi. R�wnie groteskowo przedstawiony jest dworek szlachecki pastwa Hurleckich. Przyja Mitusa ze sucym Walkiem podwaa fundamenty ziemiaskiej tradycji i powoduje, e Bolimowo w niczym ju nie przypomina Soplicowa czy Korczyna. Motyw domu suy wic tu Gombrowiczowi do ukazania buntu J�zia przeciwko rodzinie i spoeczestwu, kt�re usiowao narzuci mu swoje pogldy i konwenanse.

Dramat pt. W maym dworku S. I. Witkiewicza jest parodi literack melodramatu T. Rittnera W maym domku. Witkacy pragnie umoliwi widzowi przeycia metafizyczne i dlatego pisze sw�j dramat w tonacji groteskowej, w kt�rym zostay naruszone normy podyktowane przez zdrowy rozsdek i dowiadczenie yciowe. Sztuka ta zawiera realistyczn krytyk stosunk�w midzyludzkich i postaw moralnych. Ukazuje rodzin polsk, przeywajc konflikty i dramaty, kt�ra przestaje by przystani i schronieniem dla domownik�w.

Motyw domu i rodziny, jak wida, odnajdujemy we wszystkich epokach literackich. Moe wanie dlatego, e rodzina stanowia i stanowi podstawow kom�rk, na kt�rej opiera si cae spoeczestwo. W dawnych epokach, w okresie Polski niepodlegej, dom zapewnia rodzinie warunki materialne i by „szko ycia” dla przyszych pokole. W okresie zabor�w by r�wnie ostoj tradycji i polskoci. Czym bliej jednak wsp�czesnoci, tym wicej utwor�w literackich przedstawia konflikty panujce w rodzinach polskich, a nawet tragedie, do kt�rych w nich dochodzi. Dom i rodzina, coraz czciej targana konfliktami, zatraca z czasem swoje podstawowe funkcje, przestaje zapewnia bezpieczestwo materialne i psychiczne.

„Nic podaszego, a nic trudniejszego na ziemi jak prawdziwa rozmowa” - Adam Mickiewicz. Dlaczego ludziom tak trudno porozumiec si ze sob? Skomentuj sowa poety, posugujc si przykadami literackimi.

Racj mia Adam Mickiewicz, piszc, e szczera rozmowa midzy ludmi jest bardzo wana, chocia najczciej trudno im si porozumie. Konwersacje uatwiaj ycie, poprawiaj stosunki midzy ludmi, czasami s lekarstwem na problemy i zmartwienia. Szczera rozmowa z drugim czowiekiem, nawet obcym, moe zmieni kogo na cae ycie.

Ale zdarza si take, e ludzie ukrywaj swoje zamiary, nie mog rozmawia o drczcych ich kopotach, wol skrywa wszystko w sobie. Nie maj zaufania do rozm�wc�w. Moemy si take spotka u ludzi z niechci wyraania swoich pogld�w, opinii, by moe boj si oni odtrcenia czy wymiania.

Obecnie, w kocu XX wieku, kiedy cywilizacja rozwina si tak bardzo, ludzie nie maj czasu na rozmowy, s zabiegani, robi kariery. Poza tym mog si porozumiewa za pomoc komputer�w, Internetu albo wpatrywa na przykad w telewizj. Szczere, prawdziwe rozmowy s wic obecnie rzadkoci, chocia wiat jest peen kamstw, obudy i za.

Uczuciem, kt�re wyzwala w czowieku ch do rozm�w, wymiany pogld�w, dzielenia si swoimi kopotami i radociami, jest mio. Doskonaym tego przykadem s bohaterowie z poematu Adama Mickiewicza Konrad Wallenrod - Walter i Aldona, dwoje ludzi, kt�rzy zakochuj si w sobie i planuj wsp�ln przyszo. Ich rozmowy nie maj koca:

... oczy i myli (Aldony)

tylko oczu Waltera, rozm�w Waltera

szukaj.

Wikszo czasu spdzaj na wsp�lnych spacerach, dyskusjach, kt�re zawsze s pene szczeroci i ciepa. Poniewa oboje doskonale si rozumiej, jest im dobrze ze sob, postanawiaj si pobra. Niestety, ich szczcie nie trwa dugo. Walter musi dokona wyboru pomidzy sub Ojczynie a mioci do ukochanej. Bohater wybiera Ojczyzn, kt�rej powica modo i ycie. Rezygnuje ze spokojnego i dostatniego ycia rodzinnego u boku kochajcej ony. W tym czasie zaczynaj si nieporozumienia midzy nimi, sprzeczki, k�tnie, poniewa Aldona pragnie zatrzyma ma przy sobie.

Tak wic trudno w porozumiewaniu si czasami wynika nie tylko z niedopasowania, ale r�wnie z odmiennych pogld�w, pragnie i cel�w, jakie ludzie stawiaj przed sob.

Inna par, majc szans y zgodnie i szczliwie, bya Maria i Henryk, bohaterowie dramatu Zygmunta Krasiskiego „Nie-Boska komedia”. Niestety mio, kt�r si darzyli, nie zbliya ich. Kade z nich miao inne potrzeby i stawiao sobie inne cele. Dramat zaczyna si w dniu lubu, kiedy Henryk jako Pan Mody widzi w ukochanej wcielenie pikna i poezji, chce, aby bya jego muz i natchnieniem. M�wi jej nawet:

Jake mi pikna w osabieniu swoim...

... o wiecznie, wiecznie

bdziesz pieni moj.

Henryk uwaa, e jego przeznaczeniem jest poezja. Wraliwo i uczuciowo bohatera powoduje, e nie interesuje si zwykym i codziennym yciem ani sprawami rodzinnymi. wiat marze i fantazji, w kt�rym yje, sprawi, e jest niezdolny do normalnego ycia. Ma cige poczucie pustki, bezsensownoci i samotnoci. Szybko zaczyna mie wtpliwoci co do wyboru maonki. Jest rozczarowany, widzi, e Maria jest zwyk, wiern kobiet, dbajc o dom, dziecko i niego.

W dramacie „Nie-Boska komedia” brak szczerej rozmowy midzy bohaterami wynika z r�nego podejcia do wiata, patrzenia na niego „innymi oczami”. Henryk by czowiekiem o bujnej fantazji, yjcym w wiecie marze, widzcym w onie tylko muz, natchnienie i pikno fizyczne. Maria z kolei bya zwyk, kochajc on, kt�ra zajmowaa si swoimi codziennymi obowizkami.

Szczera rozmowa nie zdarzya si r�wnie midzy Izabel ck i Stanisawem Wokulskim, g�wnymi bohaterami powieci Lalka Bolesawa Prusa. Stanisaw Wokulski by o wiele starszy od swojej wybranki, sprytniejszy, ale widzia w Izabeli tylko anioa, podczas gdy dziewczyna bya rozpieszczon egoistk, o oschym sercu. Udaje ona przed ludmi kobiet wiatow, znajc si na sztuce i dobrych manierach. W rzeczywistoci jest leniw pann, o duych wymaganiach, za Wokulskiego pragnie polubi tylko ze wzgldu na jego pienidze i bankructwo ojca. Sdzia, e po lubie bdzie moga spotyka si ze swoimi przyjaci�mi, a nawet mie kochanka.

Stanisawa i Izabel r�ni r�wnie wiek, pogldy, a co najwaniejsze - pochodzenie spoeczne. Ona bya mod pann, majc w gowie zabawy, przyjcia i flirty z mczyznami, za on by dojrzaym mczyzn, kt�ry pragn odnale sens ycia, zakadajc rodzin z ukochan kobiet. Ulubionym zajciem Izabeli byo robienie zakup�w i chodzenie do teatr�w, za Wokulski wikszo swego czasu przeznacza na prac i interesy. Gdy wreszcie zaplanowali wsp�ln przyszo, kade z nich widziao j inaczej. Izabela wyobraaa sobie, e Wokulski stanie si pantoflarzem, kt�rego bdzie moga wodzi za nos i nawet nie podejrzewaa, jak si bardzo mylia.

Problemy w porozumiewaniu si mieli take Benedykt i Emilia Korczyscy, bohaterowie powieci Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. Pobrali si z mioci, ale wkr�tce okazao si, e r�ni ich wszystko. Benedykt by pracowitym, szlachetnym czowiekiem, kt�ry powici cae swoje ycie ziemi i rodzinie. Po powstaniu przey wstrzs, zmieni nawet swoje pogldy - z romantyka walczcego w powstaniu sta si pozytywist, zamknitym w sobie, ponurym i walczcym o utrzymanie ziemi w polskich rkach. Cige k�tnie i nieporozumienia midzy nimi byy spowodowane take zachowaniem ony. Po lubie staa si kobiet rozkapryszon, rozhisteryzowan, kt�ra mylaa tylko o swoich dolegliwociach i pragnieniach. Narzekaa na nud, wci zajtego prac ma oraz na dzieci, kt�re waciwie wychowywaa Marta. Brak porozumienia m�g take wynika z odmiennych zainteresowa Benedykta i Emilii. Ona czytaa romanse, on gazety rolnicze. Brakowao w ich zwizku tolerancji i wyrozumiaoci dla zainteresowa i pragnie drugiej osoby. Dlatego szczera rozmowa przestaa by z czasem midzy nimi moliwa i ograniczaa si do kr�tkiej wymiany zda dotyczcych codziennoci.

Wsp�czesn powieci, kt�ra porusza wiele istotnych problem�w, w tym i brak porozumienia midzy ludmi, jest Pestka Anny Kowalskiej. Jest to jedna z najbardziej przejmujcych historii miosnych, zmuszajcych do gbokiej refleksji.

Borys i Teresa - maestwo ze staem kilkunastoletnim i majce dw�ch syn�w - od duszego czasu nie moe doj do porozumienia:

... zastanawiam si nad sob i nad nami

na pewno z nadmiaru czasu

robi rachunek sumienia.

Jestem okropn on,

myl za duo o sobie,

to si zmieni, zobaczysz.

Dlaczego tak nie mamy dla siebie cierpliwoci

Co si z nami dzieje? (M�wi Teresa do ma).

Borys jest wzitym i zapracowanym architektem, ona schorowan kobiet, kt�ra myli tylko o sobie. To, co kiedy ich czyo, wsp�lne wartoci i zainteresowania, teraz zaczo ich dzieli. Sytuacja si pogarsza, kiedy Teresa dowiaduje si, e Borys ma kochank. Cige awantury, stresy i nieprzyjemnoci staj si przyczyn cakowitego braku porozumienia midzy nimi. Bohaterowie powieci Pestka m�wi r�nymi jzykami, jest to tym bardziej smutne, e przeywaj kryzys, chocia kiedy byli wspaniaym maestwem.

Myl, e racj mia Adam Mickiewicz, twierdzc, e ludziom jest niezwykle trudno porozumie si ze sob. Czasami przyczyn tego jest r�nica wieku, odmiennych pogld�w lub zainteresowa, czasami zn�w niezgodno charakter�w. Brak porozumienia i chci do prawdziwej rozmowy moe wynika z dominacji jednego czowieka nad drugim i pragnienia podporzdkowania go sobie.

„Nie wszystek umr.” Rozwaania o roli literatury w budowaniu uniwersalnego systemu wartoci.

Non omnis moriar - nie wszystek umr, te sowa po raz pierwszy zostay wypowiedziane przez wybitnego poet rzymskiego, Horacego. Uwiadomi on sobie fakt i wierzy w to, e jego poezja zyska niemiertelno i bdzie przekazywaa pewne wane wartoci nastpnym pokoleniom. Inni poeci, yjcy po Horacym, r�wnie podejmowali ten motyw, np. J. Kochanowski i J. Tuwim pragnli tego samego - przetrwa w poezji i przekazywa nastpnym pokoleniom wartoci nieprzemijajce.

Walka dobra ze zem obecna bya w literaturze od najdawniejszych czas�w, nie tylko polskiej. Dziesi przykaza, kt�re B�g wrczy Mojeszowi na g�rze Synaj, jak r�wnie wymowa wielu ksig Pisma witego, stanowiy od zarania dziej�w dla pisarzy z krgu kultury chrzecijaskiej pewien trzon etyczny. Dopiero na bazie tych wyznacznik�w - co dobre, a co ze - tworzyli oni dziea, dziki kt�rym przyczyniali si do budowania uniwersalnego sytemu wartoci.

W redniowieczu tw�rczo miaa przede wszystkim charakter moralizatorski i parenetyczny. Powstaway utwory przedstawiajce pewne wzorce zachowa. Gosiy one idea rycerza - obrocy wiary chrzecijaskiej, ascety, rezygnujcego z przyjemnoci ycia, na rzecz ycia wiecznego, czy w kocu idea wadcy („Pie o Rolandzie”, „Legenda o w. Aleksym”).

Kwiatki w. Franciszka na przykadzie ycia witego uczyy wiary radosnej, potpiay ascez i umartwianie ciaa. Pisarze epoki renesansu r�wnie tworzyli dziea parenetyczne, pouczajce jak y. M. Rej w ywocie czowieka poczciwego twierdzi, e tylko ycie na wsi, na onie natury, umoliwia przestrzeganie zasad chrzecijaskich i ycie w cnocie. Podobne myli odnajdujemy w tw�rczoci J. Kochanowskiego, zwaszcza w „Pieni witojaskiej o Sob�tce”. W pieni „Serce rocie” poeta podkrela, e yciem potrafi cieszy si naprawd tylko ci ludzie, kt�rzy maj czyste sumienie. Jan Kochanowski przyczyni si wic swoj tw�rczoci do budowania uniwersalnego systemu wartoci. W swojej tw�rczoci przekonywa czytelnik�w, e optymistyczne nastawienie do wiata i ludzi, godzenie si z losem, ycie cnotliwe w harmonii z Bogiem i przyrod, powinno by podstaw naszego postpowania. Jednoczenie krytykowa materializm - pogo za pienidzem czy stanowiskiem. Uwaa, e nie daj one szczcia czowiekowi, przynosz tylko cigy niedosyt i rozczarowania. Uczy poeta r�wnie Polak�w mdrego patriotyzmu. Uwaa, e saw mona zyska, wanie suc ojczynie (Pie o cnocie, Pie o dobrej sawie).

Literatura okresu romantyzmu r�wnie w duym stopniu przyczynia si do budowania uniwersalnego systemu wartoci. Podkrelaa np. niejednoznaczno moraln niekt�rych czyn�w, zastanawiaa si, czy cel moe uwica rodki. Odpowied daje Adam Mickiewicz w Konradzie Wallenrodzie, kiedy twierdzi, e dla wyzwolenia wasnej ojczyzny kady czyn jest waciwie dozwolony, nawet zdrada, kamstwa czy morderstwo.

Juliusz Sowacki w wierszu Testament m�j te spodziewa si pomiertnej sawy. Chcia on jednak, aby jego poezja zagrzewaa Polak�w do walki o wolno, a do zwycistwa. Uczy rodak�w, e wolno jest najwysz wartoci i nie wolno nigdy z niej rezygnowa.

Jednak zostanie po mnie ta sia fatalna,

Co mi ywemu na nic... tylko czoo zdobi;

Lecz po mierci was bdzie gniota niewidzialna,

A was, zjadacze chleba - w anio�w przerobi - pisa o swojej

tw�rczoci poeta.

Epoka Modej Polski podejmuje dyskusj na temat dobra i za inaczej. H. Ibsen w swoim dramacie Dzika kaczka zastanawia si, czy prawda jest zawsze wartoci pozytywn i stwierdza, e czasem potrafi wyrzdzi wielkie szkody.

„Moralno pani Dulskiej” G. Zapolskiej podejmuje z kolei walk z faszyw moralnoci, z kamstwem i obud typow dla rodowisk mieszczaskich. Ukazuje, jak wielkie szkody ona wyrzdza, prowadzi nawet moe do rozlunienia wiz�w rodzinnych.

Te i inne utwory zmuszay czytelnik�w do ponownego przemylenia wasnego postpowania i tym samym poszerzay i utrwalay system norm moralnych, kt�ry w spoeczestwie obowizywa.

Tematem literatury pokole dowiadczonych przez II wojn wiatow jest g�wnie zmiana rozumienia dobra i za, zupene przestawienie hierarchii wartoci w warunkach zagroenia, agru czy obozu niemieckiego (Z. Nakowska, T. Borowski, G. Herling-

Grudziski).

Zapomnijcie o nas

O naszym pokoleniu

yjcie jak ludzie

zapomnijcie o nas.

pisa T. R�ewicz, kt�remu udao si przey ten „straszny czas”, czas wojny.

Po raz pierwszy tw�rca nie pragnie w swojej poezji nic przekaza nastpnym pokoleniom. Chce tylko jak najszybciej nauczy si na nowo y, tzn. zgodnie z normami moralnymi przekazywanymi przez tradycj.

Szukam nauczyciela i mistrza

niech przywr�ci mi wzrok such mow

niech jeszcze raz nazwie rzeczy i pojcia

niech oddzieli wiato od ciemnoci - prosi.

Poezja wsp�czesna czsto powraca do problematyki zwizanej z etyk, normami postpowania w yciu. Czesaw Miosz, noblista, w Traktacie moralnym ustala wrcz zestaw regu i czyn�w, kt�re - wedug poety - wiadcz o moralnoci czowieka. Wielkim moralist jest r�wnie poeta wsp�czesny Z. Herbert, zwaszcza w tomiku Pan Cogito. W zakoczeniu do tego tomiku, czyli Przesaniu pana Cogito, zestawia szereg poucze, jak y w spos�b odpowiedzialny wobec siebie i innych. Powtarzaj stare zaklcia ludzkoci bajki i legendy bo tak zdobdziesz dobro kt�rego nie zdobdziesz - pisze.

Mona wic powiedzie, e w kadej epoce wielu pisarzy w swoich utworach, kt�re dedykowali wsp�czesnym i nastpnym pokoleniom, poszerzao system wartoci moralnych.

„Nowoczesno nie ma nic wsp�lnego z dat publikacji.” Czy podzielasz t opini? Odpowied uzasadnij przykadami literackimi.

Na wstpie moich rozwaa na temat wpywu czasu na literatur chciaabym wprowadzi zasadnicze rozr�nienie poj nowoczesno, a styl awangardowy, niekonwencjonalno czy nawet niezrozumiao. Czsto bowiem, stykajc si z pewnymi awangardowymi zjawiskami majcymi miejsce wsp�czenie, okrelamy je mianem nowoczesnoci. W moim odczuciu jest to bdne, gdy o ile awangarda i niekonwencjonalno nie podlegaj przedawnieniu wraz z upywem czasu, o tyle bycie nowoczesnym zawsze wymaga konkretnego umiejscowienia w nim. Aby dokadniej przedstawi t zaleno, proponuj przyjrze si nastpujcemu przykadowi literackiemu. Ot� specyficzny styl Juliana Przybosia do dzi okrelamy mianem awangardowego, lecz chcc go nazwa nowoczesnym, musimy doda: „jak na owe czasy”. Dlaczego takie dopowiedzenie jest konieczne? Poniewa wraz z biegiem lat rozwija si wyobraenie czowieka o moliwociach sztuki, techniki i nauki, a to, co p� wieku temu byo „wieutk nowink”, dla nas stanowi ju norm. W podobny spos�b odnosimy si do awangardy - mimo i czasem nadal pozostaje dla nas szokujca i niezrozumiaa, to jednak oswoilimy si z faktem, e istnieje i nie stanowi to dla nas ju nowoci. Poezja Przybosia bya nowatorska w pierwszej poowie XX wieku, a dla nas, ludzi z koca tego stulecia, pozostaje jedynie awangardowa.

Przypomnijmy dziewitnastowieczn walk klasyk�w z romantykami. Zanim wydanie Mickiewiczowskich Ballad i romans�w ostatecznie przypiecztowa triumf modego pokolenia nad starym, na kulturowej scenie polskiej wrzaa zaarta dyskusja na temat nowoci, jakie przenikay do naszego kraju za spraw Byrona, Goethego czy Chateaubrianda. Klasycy, z Janem niadeckim na czele, ostro krytykowali nowe tendencje, kt�re - ich zdaniem - byy ujm dla prawdziwej sztuki, opartej na poetyce i estetyce antycznej. Szokujco nowatorski by dla nich Szekspir, kt�rego niadecki okreli mianem grafomana, rzucajcego sztuk o bruk. Przed rokiem 1822, czyli dat wydania wyej wspomnianych Ballad i romans�w, metafizyka romantyczna to byy duby smalone, a transcendentalna filozofia to jedynie niebezpieczestwo chor�b psychicznych i dziwnych stan�w wewntrznych. Klasycy zatem buntowali si przeciwko nowociom napywajcym do Polski z zachodu. Dla nich Giaur i Rene czy Cierpienia modego Wertera byy ksikami zb�jeckimi, co dzi okrelilibymy jako ksiki wywrotowe, niosce ze sob przewartociowanie i majce ogromny wpyw na czytelnika. Czy my mamy o nich takie samo zdanie? W moim odczuciu - nie! Znamienn cech ludzkiej natury jest bowiem cigy rozw�j. To, co dla dziewitnastowiecznych intelektualist�w byo wynikiem optania przez Lucypera, my traktujemy jako stan umysu. Przez prawie dwiecie dzielcych nas lat dziaalno psycholog�w i psychiatr�w zaowocowaa szeregiem rozpraw i traktat�w, kt�re w naukowy spos�b tumacz samob�jstwo Wertera i apatie Giaura. Wsp�czesnego czowieka nie dziwi ju i nie oburza Gustaw, kt�ry za przyjaciela obra sobie gazk, gdy ma on wiadomo, e podobne zachowanie to jedynie teatr. mier Wertera to dla nas konwencja nie wzbudzajca (jak i u klasyk�w) wikszego poruszenia. Romantyczne ideay i schematy zdaj si by zatem lekko przebrzmiae. Ale czy niadecki i Brodziski mogli to przewidzie? Dla nich romantyzm by niezrozumia nowoci, kt�ra burzya dotychczasowy ad. Istniej wic dwa sposoby patrzenia na utwory literackie: oczyma wsp�czesnych autor�w oraz z perspektywy minionych lat. O ile romantyczne tendencje byy na wskro nowoczesne dla literaturoznawc�w pocztku XIX wieku, o tyle dla dzisiejszych badaczy jest to tylko okres w dziejach historii literatury. Jak wic nowoczesne moe by co, co naley ju do historii? Przecie nawet samo takie okrelenie stanowi sprzeczno.

Wymowa i ideowe przesanie utwor�w omawianej przeze mnie wyej epoki mog dla niekt�rych odbiorc�w zachowywa aktualno. Dotyczy to jednak raczej problemu ponadczasowoci ni nowoczesnoci. Nie mylmy zatem tych dw�ch okrele, gdy aktualno danego dziea literackiego jest rzeczywicie wolna od dziaania czasu, czego dowodem moe by wci ywe i funkcjonalne przesanie bajek Ignacego Krasickiego.

Dotychczas usiowaam udowodni, e zjawiska opisywane w literaturze, pogldy i idee autor�w trac sw�j nowatorski charakter wraz z upywem czasu. Ju bowiem sam fakt pojawienia si pierwszej publikacji, zawierajcej nowe, odkrywcze, a wic kontrowersyjne treci, jest ogromnym krokiem na drodze do przejcia nad podobnymi utworami do porzdku dziennego. Prekursor nowej myli w jakiejkolwiek dziedzinie zawsze budzi oywione dyskusje. I nawet jeeli nie zyskuje poparcia znawc�w, to jego publiczne zaistnienie jest faktem dokonanym, kt�rego krytyka nie jest w stanie cofn. Niezalenie od tego czy owa nowo zostaa uznana przez kompetentne rodowisko czy te nie, pewna dziaalno zostaa zainicjowana, wic wszystko, co w podobnym duchu bdzie po niej stworzone, jest jedynie kontynuacj bd naladownictwem. Aby lepiej zrozumie to zjawisko, proponuje przyjrze si poezji lingwistycznej. Tendencje poet�w Nowej Fali do budowania innego wiata poezji poprzez siganie do tzw. peryferii kultury bezwzgldnie poczy naley z sytuacj Polski po 1956 roku. Po mierci Stalina cz tw�rc�w, a wr�d nich Miron Biaoszewski, szukao inspiracji w zupenie innej sferze ycia. Biaoszewski tematy odnajdowa por�d rupieci i odpadk�w, czyli wychodzi poza krg tzw. cywilizacji wysokiej. Wprowadza do poezji jarmarczny kicz, tandet i maomiasteczkowe pejzae - mona wic stwierdzi, e siga do tradycji ballady dziadowskiej, podw�rzowej. Tre przekazywa za pomoc peryferii jzykowych; w jzyku interesowao go to, co kalekie i znajdujce si poza systemem gramatycznym oraz znaczeniowym. Mowa jest zasadniczym kontekstem jego wierszy - wykorzystywa polisemi, rozbija konwencje semantyczne, gra z idiomami, skadni i stylistyk. U podstaw poezji Biaoszewskiego ley wiadomo ograniczonoci jzyka jako wyraziciela ekspresji. �w system nie jest bowiem w stanie sprosta nadanej mu funkcji - stosujc jego zasady i poruszajc si w granicach normy jzykowej, czowiek nie zawsze moe odda gbi swoich myli. Std te poszukiwanie innych rodk�w wyrazu. Biaoszewski nie by jednak ani pierwszym, ani ostatnim poszukiwaczem sposobu na przekazanie okrelonych treci umysu. Tradycja poezji lingwistycznej siga bowiem czas�w Awangardy Krakowskiej i tw�rczoci Przybosia, a z drugiej strony �w rodzaj sztuki ma swoich p�niejszych od Mirona wyznawc�w, np. Stanisawa Baraczaka, Ryszarda Krzywickiego. W latach socjalizmu namiewanie si z moliwoci jzyka byo zakamuflowan walk z systemem politycznym, gdy g�wnie koncentrowao si na demaskowaniu i kompromitowaniu s�w propagandy. W�wczas lingwista by postaci opozycyjn, walczc, a jego poezja - szokujc nowoczesnoci. Dzi, kiedy propagandy ujawnia nie trzeba, a tw�rczo Biaoszewskiego na stae wesza do historii literatury (czego dowodem moe by jej obecno w programie szkolnym), postrzegamy j inaczej. Czytajc wiersze z ostatniego tomiku Krzywickiego Niepodlegli nicoci (wyd. 1989), nie traktujemy ich jako wytworu jakiej nowej sztuki. Wiemy, e Krzywicki jest kontynuatorem okrelonych tendencji z lat wczeniejszych, wic jego poezji nie nadajemy miana nowoczesnej. O ile wic Miron Biaoszewski by nowoczesny i szokujcy w latach szedziesitych i siedemdziesitych, o tyle dla nas jest on po prostu reprezentantem jeszcze jednego stylu literackiego. Analogiczna sytuacja jest z poezj Krynickiego, kt�ra - moim zdaniem - nie jest nowoczesna, lecz jedynie nieco r�na od klasycznego pojcia.

Kolejnym argumentem wiadczcym o nierozerwalnym zwizku nowoczesnoci z dat publikacji jest fakt, e utwory zwykle interpretuje si w odniesieniu do ta historycznego. Wyjtkiem s oczywicie prace o ponadczasowej tematyce, np. rozprawki filozoficzne lub metafizyczna poezja Spa-Szarzyskiego, ale - jak ju wyej wspomniaam - ponadczasowoci i aktualnoci nie naley utosamia z nowoczesnoci.

Dowodem na ow zasygnalizowan ju zaleno od sytuacji dziejowej, politycznej, etc., moe by literatura wojenna i powojenna, kt�ra dla pokolenia, kt�re dowiadczyo okruciestwa hitlerowskiego, bya szczeg�lnie wana. Problem okupacji, mczestwa i cierpienia by w�wczas jedyn moliw tematyk. Ludzie oczekiwali od literatury swego rodzaju rozliczenia si z czasem wojny, a take odzwierciedlenia i udokumentowania osobistych dramat�w. Hanna Krall, Baczyski, Nakowska byli w owym czasie na wskro nowoczeni - dowiadczenia ludzkie byy na tyle silne, e konieczna bya w�wczas ich analiza. Dla mojego pokolenia wojna to ju historia. Nie dowiadczylimy jej „na wasnej sk�rze”, znamy j jedynie z podrcznik�w, film�w i literatury. Modzie zdaje sobie spraw z tego, jakim bestialstwem bya wojna i usiuje zrozumie tragiczn sytuacj ludzi, kt�rzy w niej uczestniczyli. Podobnie traktuje literatur podejmujc tematyk tamtych lat. O historii traktuje, histori wic jest.

Szczeg�lnym rodzajem literatury, kt�ra wyjtkowo silnie zwizana jest z wydarzeniami aktualnymi, jest publicystyka. Wsp�czesny czytelnik, aby w peni zrozumie rozprawy Frycza Modrzewskiego lub Hugo Kotaja, musi zapozna si z sytuacj polityczn owieceniowej Polski. Rozwaajc problem nowoczesnoci, dochodz do wniosku, i tym mianem okreli mona utw�r poruszajcy now, dotd niepodejmowan tematyk lub rzucajcy nowe wiato na stare zagadnienie. Jeeli za chodzi o form literack - nowoczesny oznacza: dotd nie stosowany. Skoro jednak literatura r�wnie podlega dziaaniu czasu, rodzi si pytanie: na jak dugo dany utw�r pozostaje nowoczesny? Wydaje mi si, e miano to jest uzasadnione i waciwie do momentu, w kt�rym powstanie kolejna praca, wnoszca co wieego w okrelon dziedzin literatury, lub do czasu, kiedy wydarzy si co, co - podobnie jak II wojna wiatowa - ustali nowoczesn tematyk dla caego pokolenia lub nawet kilku.

Od afirmacji do kontestacji. Literackie sposoby r�nych postaw wobec Boga i wiata.

Wizja Boga i wiata stworzonego przez niego, r�nie przeksztacana w literaturze, bierze si oczywicie z Biblii. Ju w Ksidze witej B�g ma r�ne oblicza - raz jest srogim Ojcem karzcym, innym razem jest miosierny i wybaczajcy.

W surowym redniowieczu chrzecijaskim grzesznicy boj si zwraca bezporednio do Boga i dlatego swoje modlitwy kieruj najczciej do Matki Boskiej, proszc j o wyjednanie aski u Najwyszego. Dlatego kwitnie w�wczas kult maryjny, kt�ry odnajdujemy w wielu utworach tego okresu. B�g jest wic dla ludzi redniowiecza surowym i karzcym ojcem, za ziemia to pad� ez i rozpaczy.

Zupenie inny wizerunek Boga i wiata ukazuj Pieni i Psalmy Jana Kochanowskiego, wielkiego poety doby renesansu. W hymnie Czego chcesz od nas Panie ukazuje on Boga jako stw�rc materialnego wiata i czowieka. Przedstawia Go jednoczenie jako artyst, kt�ry stworzy wspaniay wiat, rzdzcy si swoimi prawami. Czowieka otoczy ask i miosierdziem i da mu wadz nad wiatem, poniewa obdarzy go rozumem. Pie ta ma charakter pochwalny, jest wyrazem uwielbienia dla Boga. Stw�rca przedstawiony w utworze to przyjaciel czowieka, ofiarowujcy mu pikny wiat i nakazujcy cieszenie si nim w yciu.

Nad tumaczeniem Psaterza Dawid�w pracowa Kochanowski wiele lat. Do swojego przekadu wprowadzi renesansowe ideay, takie jak afirmacj ycia i skupienie uwagi na sprawach doczesnych. B�g traktowany jest w nich przez poet jako opiekun i przyjaciel czowieka.

Mikoaj Sp-Szarzyski w swoich Sonetach inaczej ukazuje czowieka i jego stosunek do Boga. Podkrela dualizm natury ludzkiej i jego rozdarcie. Czowiek musi wci wybiera midzy witoci a grzechem, wyrzeczeniem a urokami ycia. wiat to, wedug poety, miejsce walki - cieranie si si dobra i za. ycie niesie ze sob cige zmagania si z samym sob, z grzechem. Jedynym ratunkiem dla zagubionego czowieka jest B�g.

W sonecie O nietrwaej mioci rzeczy wiata tego wyr�nia dwa rodzaje mioci: nietrwa, do ziemskich d�br i wartoci, i trwa, kt�rej obiektem jest B�g.

Daniel Naborowski, poeta barokowy, w swoich wierszach Marno, Kr�tko ywota, Cnota grunt wszystkiemu prezentuje nie tylko rozpacz i trwog istnienia, lecz pogodzenie si z wyrokami Boga. W Kr�tkoci ywota przypomina czowiekowi, i jest miertelny. W Marnoci, e wiat jest marnoci, poniewa przemija, i e tylko ycie cnotliwe moe uratowa czowieka przed kar bosk. Prawo w yciu i wierno Bogu - to tylko moe zapewni mu niemiertelno.

Nad wszystko ba si Boga -

Tak fraszk mier i trwoga.

Po bezbonej epoce czas�w owiecenia romantyzm okaza si nurtem powracajcym chtnie do biblijnych korzeni. Szczeg�lnie Adam Mickiewicz w Dziadach przywouje tematy biblijne, takie jak: problem winy i kary, pieka i nieba, anio�w i diab�w. W Wielkiej Improwizacji Konrad kieruje gorce sowa do Boga, w kt�rych domaga si rzdu dusz, by m�c wyzwoli i zbawi sw�j nar�d, kt�ry znajduje si pod zaborami. W szaleczym uniesieniu bliski jest blunierstwu, grozi Bogu i zarzuca mu, e rzdzi nie sercem, lecz rozumem. Przypisujc wic tw�rcy cechy charakterystyczne dla klasyk�w: mdro, wiedz, potg, sam za przepeniony jest uczuciem. wiat przedstawiony przez poet to dungla, w kt�rej silniejsze narody wyniszczaj sabsze. Nic wiec dziwnego, e nie moe go zaaprobowa g�wny bohater - Konrad, kt�ry walczy o wyzwolenie ojczyzny.

Na pocztku XX wieku, w epoce modernizmu, ukazuj si Hymny Jana Kasprowicza, w kt�rych zn�w odnajdujemy, przypominajcy Mickiewiczowski, bunt przeciw Bogu. Poeta oskara w nich stw�rc o wsp�tworzenie za na Ziemi, tym samym obarcza go win za grzech ludzki. wiat ukazany w Hymnach dotknity jest klskami i cierpieniem ludzkim i zmierza do katastrofy - wsp�lnej mogiy.

Pod koniec ycia Jan Kasprowicz pogodzi si z Bogiem i traktuje Go jako bliskiego przyjaciela czowieka. Widzimy to zwaszcza w wierszu Przeprosiny Boga, w kt�rym Stw�rca towarzyszy mu na co dzie, nawet w karczmie.

Bolesaw Lemian w swoich wierszach: „Dusioek”, „Dziewczyna”, „Trupigi” r�wnie wyraa sw�j sprzeciw przeciw Bogu, kt�ry w los czowieka wpisa b�l, cierpienie, kalectwo.

Zupenie inaczej ukazuje Boga i wiat przez Niego stworzony ksidz J. Twardowski - poeta XX wieku. Prezentuje on w swojej poezji ukad B�g-czowiek, oparty na najwaniejszym z przykaz�w boskich, na przykazie mioci. B�g zn�w staje si bliski czowiekowi i przejawia si w elementach jego zwykego ycia,w wiecie codziennoci, radoci istnienia.

Mona wic powiedzie, e zar�wno B�g, jak i stworzony przez niego wiat by ukazywany na r�ne sposoby przez pisarzy r�nych epok. Czsto bya to afirmacja, czasem kontestacja. Najwaniejsze jednak, e by on obecny w utworach dawnych i jest obecny we wsp�czesnych.

Od naladownictwa rzeczywistoci do deformacji - tradycja i nowoczesno w literaturze XX wieku.

Najdawniejsze tradycje literackie sigaj czas�w Arystotelesa, kt�ry znormalizowa literatur i przeprowadzi jej teoretyczn analiz. Klasyczne normy Arystotelesa, z zasad mimesis na czele, funkcjonuj a do XVIII wieku, czyli okresu neoklasycyzmu, w kt�rym powsta kolejny traktat teoretyzujcy literatur - Sztuka poetycka. Buallo, autor dziea, otwiera przed literatami furtk fantazji, umoliwia odejcie od naladowczego charakteru sztuki na rzecz subiektywnego obrazowania wiata. T szans wykorzystuj romantycy, dla kt�rych ju nie mdrca szkieko i oko, lecz czucie i wiara staj si sposobem patrzenia na otaczajc rzeczywisto. Mona wic zaryzykowa stwierdzenie, e to wanie romantycy s pradziadami dwudziestowiecznych kreator�w czy moe raczej deformator�w wiata.

Do wieku XVIII literat by uwiziony, zniewolony przez otaczajc go rzeczywisto. Romantyzm jest pierwsz epok, w kt�rej to artysta kreuje wiat, nie za wiat jego. Niewtpliwie najstarsz form opisu rzeczywistoci, bo - jak ju wspomniaam - sigajc czas�w Arystotelesa, jest jej odwzorowywanie, literackie naladowanie. Mimesis zmusza autora do obiektywnej obserwacji i krytycznej oceny. Podstaw takiego dziaania jest wic racjonalizm, czyli rozumowe postrzeganie wiata, kt�re wyklucza moliwo odnoszenia rzeczywistoci do stan�w psychicznych czowieka, penej i subiektywnej ekspresji. Kierowanie si intuicj i uczuciami w procesie poznawczym niesie bowiem obraz wiata znieksztacony za spraw osobistych skonnoci obserwatora. Te dwa sposoby percepcji: rozumowy i uczuciowy s cakowicie sprzeczne ze sob, czego dow�d odnajdujemy w balladzie Kr�l olch J.W. Goethego. Podczas drogi wr�d nienej zamieci wyobrania dziecka przeksztaca widziane obrazy - chopiec dostrzega zmory i strachy, kt�re dla trzewo mylcego ojca s jedynie wiatrem i mgami. Wraliwo czowieka i jego wyobrania s r�dem deformacji w odbiorze rzeczywistoci, natomiast racjonalizm niesie za sob jej wierne odwzorowanie. Dlatego te epoki literackie hodujce racjonalizmowi bogate s w dorobek realistyczny, te za, w kt�rych uczuciom i sercu wyznacza si rol rodka umoliwiajcego poznanie wiata, „rodz” deformacj. Wiek XX jest czasem wzajemnego przenikania si tradycji realistycznych i kreatorskich, dlatego proponuj analiz zmian zachodzcych zar�wno w jednej, jak i drugiej koncepcji.

Rodzajem literackim, kt�ry jako pierwszy odszed od realizmu, bya liryka. W Balladach i romansach Adama Mickiewicza wiat przedstawiony jest tylko iluzj, wyobraeniem samego autora. Ludowe podania i legendy inspiruj poet do tworzenia fantastycznych obraz�w penych duszk�w i witezianek. W romantycznych lirykach rzeczywisto czy si z metafizyk, zjawiska i uczucia przyjmuj ludzkie ksztaty (np. Kordian, bohater tytuowy Sowackiego, podczas pr�by zab�jstwa cara napotyka ucielenienie swoich uczu - strach i imaginacj).

Liryka dwudziestowieczna, g�wnie poezja ekspresjonistyczna, jest bezporednim nawizaniem do tradycji romantycznej. Ekspresjonici, kt�rych reprezentuje w mojej pracy Jan Kasprowicz, sprzeciwiaj si naturalizmowi, krytykujc kopiowanie rzeczywistoci; pragn bowiem stworzy wasn wizj wiata, opart na przeyciach wewntrznych. Okres „wadzenia si z Bogiem” w tw�rczoci Kasprowicza cechuje mistycyzm, proroczy charakter i katastrofizm, co w duej mierze zblia go do Mickiewicza (por. Wielka Improwizacja). Hymn Dies Irae jest apokaliptyczn wizj poety, literackim zapisem jego obaw, obsesji i katastroficznych wizji. Mistrzem w ksztatowaniu nowej rzeczywistoci jest Julian Przybo. Poeta ten nie naladuje reali�w, lecz sam je tworzy. Przybo w przedstawieniu pejzau nie posuguje si po prostu jego opisem, ale wprawia go jakby w ruch, wypenia sytuacjami kojarzcymi si z danym widokiem. Przykadem moe by wiersz pt. Z Tatr, kt�ry jest opisem zdarzenia majcego okreli charakter g�r. Nie jest to charakterystyka wygldu Tatr, ale jakby refleksja nad ich moliwociami.

Liryka XX wieku nie opiera si jednak wycznie na przeksztacaniu rzeczywistoci. Tw�rczo Wadysawa Broniewskiego niechaj bdzie dowodem na to, e nie tylko kreacyjne tradycje s ywe, ale take zachwyt nad istniejcym wiatem. Poezja Broniewskiego, szczeg�lnie tomy Troska i pie i Krzyk ostateczny, w kt�rych czy si tematyka spoeczna z rewolucyjn, maj charakter mimetyczny. Poeta nawizuje do faktycznych zdarze, rzeczywistych miejsc, charakteryzuje historyczne postaci, np. Elegia o mierci Ludwika Waryskiego, Komuna Paryska, �d.

W dziedzinie epiki r�wnie zgodnie wsp�istniej naladownictwo z kreacj. Realistyczne i naturalistyczne tendencje pozytywizmu (Lalka, Nad Niemnem) s nadal konsekwentnie eksploatowane, czego dowodem s Chopi W. Reymonta. Artysta odwzorowuje rzeczywisto - przedstawia dokadny opis wsi Lipce, zawierajcy szczeg�y pooenia geograficznego, zabudowy. ycie jej mieszkac�w okrelone jest poprzez opis zasad funkcjonowania zbiorowoci wiejskiej i stosunk�w spoecznych. Wyb�r metody opisu rzeczywistoci czsto podporzdkowany jest jakiemu okrelonemu celowi. W tw�rczoci Stefana eromskiego tym celem byo rozdrapywanie ran, aby nie zabliniy si bon podoci. Epika eromskiego miaa bowiem pitnowa wady, przedstawia bolczki i problemy, z jakimi borykaa si Polska, aby ukaza konieczno wprowadzania reform. Ludzie bezdomni zawieraj rzeczywisty obraz stosunk�w spoecznych pocztk�w XX wieku. Autor czsto korzysta z naturalistycznej techniki opisu, nie wahajcej si przed pokazywaniem najbardziej drastycznych szczeg��w. Technik t stosuje w celu wzmocnienia sugestywnoci utworu - odsania najbardziej bolesne problemy, np. drobiazgowe i podkrelajce brzydot opisy dzielnic ndzy w Warszawie.

Po II wojnie wiatowej za spraw Zofii Nakowskiej i Hanny Krall rozwin si w Polsce reporta. Ta forma literacka narzuca wyjtkowo surowe rygory dotyczce opisu rzeczywistoci; reporta jest bowiem obiektywn relacj, pozbawion jakichkolwiek uwag i komentarzy odautorskich. Nakowska w Medalionach przedstawia jedynie „suche” fakty - wstrzsajce i szokujce czytelnika, majce sprawi, aby wydarzenia wojenne znane byy na caym wiecie i nie zostay nigdy zapomniane.

W epice, podobnie jak w liryce, r�wnolegle rozwija si w XX wieku nurt awangardowy, propagujcy artystyczne przeksztacenia otaczajcej czowieka rzeczywistoci. Z nowatorskich poszukiwa rodk�w wyrazu wyrasta proza Bruna Schulza. Kreuje on wiat baniowy, oderwany od reali�w - tworzy mitologi. Wkracza w nadrzeczywisto poprzez przejcie od realnego bytu do stopniowego przeksztacania go w marzenia. wiat, kt�ry ukazuje nam Schulz, jest nie tylko widzialny, ale take odczuwalny wszystkimi innymi zmysami. Dlatego, aby w peni wchon atmosfer opowiada, naley zintegrowa wraenia wzrokowe, suchowe, dotykowe, smakowe i wchowe (synestezja). eby wychwyci tajemniczo cynamonowych sklep�w - obiektu dziecicych marze, naley wyczu specyficzny zapach wntrza, ujrze i dotkn regay pene tkanin w kolorach jesieni. W opowiadaniach Schulza brak jest logicznego cigu, czas przenika si, nie jest on bowiem istotny - jak m�wi sam autor, akcja dzieje si w trzynastym miesicu roku. Tajemniczo prozy potgowana jest poprzez neologizmy i obco brzmice sowa, uatwiajce czytelnikowi oderwanie si od rzeczywistoci podczas czytania utworu. wiat przedstawiony w Skle- pach cynamonowych widziany jest oczyma dziecka. Tylko dziecko moe bowiem nie uznawa granic midzy wntrzem, psychik a otaczajcym je wiatem, midzy snem a jaw, midzy fantazj a rzeczywistoci.

Innym przykadem kreacyjnej powieci jest Ferdydurke Witol-da Gombrowicza. Pene groteski sceny (np. wydarzenia w dworku Hruciewskich) oraz wszechobecny absurd (np. trzydziestolatek jako ucze) sprawiaj, e autor wielokrotnie stawia pytanie: Czy to sen, czy jawa? Ferdydurke ma fabu, istnieje bowiem cig zdarze, ale nie spos�b ich ze sob poczy ze wzgldu na przyczyn i skutek. Widzimy niekonwencjonalno symboli, kt�rymi w powieci staj si powszechnie funkcjonujce pojcia, tj. pupa, gba, ydka. Udziwniony jzyk i przebogata stylistyka oraz fakt, e sam autor kpi z siebie samego, sprawiaj, e niemoliwa jest jednoznaczna interpretacja utworu. Wykreowany przez Gombrowicza wiat kady czowiek odbiera inaczej. Dziki brakowi konkretnej koncepcji odczytywania sensu treci kady czytajcy - zgodnie z tym, o co walczy Gombrowicz - zachowuje indywidualno, nie poddaje si okrelonej „Formie”.

XX wiek wnosi nowe tendencje take do dramatu. Prekursorami dramatycznych nowoci i awangardy w tej dziedzinie byli: Samuel Beckett - Czekajc na Godota, Eugeniusz Jonesco - ysa piewaczka oraz Bertolt Brecht - Kariera Artura Ui. Nowoci jest prawie cakowita eliminacja akcji oraz pozbawienie bohater�w typowo ludzkich cech. Postaci Becketta przypominaj tragiczne kuky, niezdolne do wzajemnego porozumiewania i wsp�ycia. Podobna koncepcja jest wyrazem stosunku do wiata, kt�ry - chylc si ku upadkowi - sprawia, e ludzie oddalaj si od siebie, nie mog nawiza kontaktu. Pojawia si dramat absurdu, w kt�rym funkcjonuj wiadome przerysowania i specyficzny humor, majce na celu demaskowanie bezsensu wsp�czesnego wiata.

Awangardowy dramat na grunt polski sprowadzi Witkacy. Przeciwstawia si on wszelkiej dramatycznej tradycji, g�wnie dramatowi realistycznemu i mieszczaskiemu. Polemizujc z Rippnerem i krytykujc realizm, napisa dramat W maym dworku, bdcy parodi ustabilizowanego ycia, konwenans�w i tradycji. Kreacja wiata u Witkiewicza polega na brzmieniu jego zewntrznego adu i wewntrznej harmonii, poprzez wprowadzenie fantastycznych postaci i duch�w, kt�re normalnie uczestnicz w yciu ludzi. Witkiewiczowskie zjawy, opr�cz icie pozaziemskiego przenikania przez ciany, jedz, pij, dyskutuj ze zwykymi miertelnikami. Zdaniem Witkacego zadaniem sztuki nie jest naladowanie rzeczywistoci, ale dostarczenie odbiorcy metafizycznych przey, zbliajcych go do poznania „Tajemnicy Istnienia”. W jego dramatach, obok s�w, istotn rol odgrywa konstrukcja barw, dwik�w i dziaa cakowicie niezalenych od prawdopodobiestwa i yciowego sensu. Dziaanie bohater�w moe by wrcz cakowitym bezsensem, ale istotne jest to, by wynikao z artystycznej koniecznoci. Ogldajc lub czytajc dramat, odbiorca ma bowiem doznawa artystycznych przey.

Szlakiem przetartym przez Witkacego poda ku awangardzie Tadeusz R�ewicz. Autor „Kartoteki” nie wykorzystywa tradycji realistycznych i naturalistycznych, zrezygnowa bowiem z kopiowania rzeczywistoci na rzecz jej samodzielnej kreacji. Z tej przyczyny jego sztuki nazywane s czsto antydramatami. Kartoteka skada si z luno poczonych epizod�w, kt�re okreli mona mianem obraz�w strumienia wiadomoci przepywajcego przez m�zg Bohatera. Dramat ma swobodn kompozycj; napisany jest technik kolau. R�ewicz umieszcza r�ne rodzaje estetyki - wznioso graniczy u niego z trywialnoci. Wzniosym tonem wypowiadane s kwestie Bohatera na temat wojny, groteskowe s natomiast sceny erotyczne, a szczeg�lnie rozmowa z Tust Kobiet. wiat przedstawiony przez R�ewicza ogranicza si do jednego pokoju, Bohaterem jest czowiek symbolizujcy cae pokolenie. Rzeczywisto, w kt�rej przyszo mu y, jest jakby odbiciem normalnego wiata w krzywym zwierciadle. Matur zdaj osiemdziesiciolatkowie, a do �ka Bohatera „wskakuj” ledwo co poznane kobiety. Przyczyn owego wykrzywienia w postrzeganiu rzeczywistoci s przeycia wojenne.

W XX wieku coraz bardziej powszechna staje si tendencja do tw�rczego przerabiania czy wrcz tworzenia wiata. Rzeczywisto jest doskonale znana z ycia codziennego, literatura powinna by zatem jak odskoczni od problem�w, jakie niesie ze sob kady zwyczajny i szary dzie. Kreowanie wasnego wiata lub deformacja rzeczywistoci staj si dla artyst�w szans na wyraenie wiatopogldu, filozofii yciowej poprzez metafizyczn dyskusj. Deformatorzy i kreatorzy nie operuj codziennoci. Wykraczaj poza ramy zwyczajnego ycia, zarazem poza ziemskie problemy, np. spoeczne czy polityczne. Ich literatura jest wyzwolona spod jarzma utylitaryzmu, uzaleniona jedynie od mylenia i wyobrani. Nie rozdrapuj wic ran, nie pisz dokument�w dla potomnych; oni nie daj wiadectwa. G�wnym celem jest dotarcie do odbiorcy poprzez prowokacj i szok, a nie urzekanie go doskonaoci fotograficznego odwzorowania. Sztuka przestaje by zatem na usugach czegokolwiek, staje si wartoci sam w sobie.

Od realizmu do mityzacji, czyli rzecz o literaturze okresu XX-lecia midzywojennego.

Mityzacja w literaturze okresu XX-lecia midzywojennego zacza wypiera elementy realistyczne, za w niekt�rych utworach wypara je niemal cakowicie. Pisarze sigali do nich wtedy, kiedy pragnli ukaza rzeczywisto skomplikowan i niewyraaln w spos�b tradycyjny. Przekazywali jednoczenie swoje przemylenia, pragnienia czy marzenia. Powoywali si na stare mity antyczne, chrzecijaskie czy prastare agrarne, kt�re przechoway si na wsi, jak r�wnie na te, zwizane z nasz histori, czy wrcz naszymi cechami narodowymi. Suyy one do podejmowania dyskusji na tematy narodowe czy wrcz polityczne. Staway si pretekstem do ustosunkowania si do naszej narodowej przeszoci i wsp�zalenoci.

Leopold Staff jako jeden z pierwszych w okresie midzywojennym zmityzowa realn rzeczywisto. W tomiku cieki polne nawiza do prastarych mit�w, stworzonych przez agrarne kultury pierwotne, kt�re przetrway w yciu i obyczaju wsp�czesnej wsi. Prace rolnicze, trud drwala czy siewcy, kopanie kartofli czy ud�j mleka potraktowa jako obrzd sakralny. Dlatego np. w wierszu Kartoflisko kobiety pracujce przy wykopkach i ich mozolna praca przedstawione s przez poet w spos�b podniosy. Wieniaczki stay si wic postaciami mitycznymi, za praca witym rytuaem.

Bolesawa Lemiana fascynowa szczliwy, jego zdaniem, wiat ludzi pierwotnych, kt�rego poszukiwa w kulturach ludowych. Dlatego wanie z folkloru stworzy wasn wizj wiata. W wierszu pt. W malinowym chruciaku kochankowie, schronieni wr�d malin, postrzegaj wiat podobnie, jak przeywali go ludzie pierwotni.

O ile L. Staff by poet - realist, za mitem posugiwa si w celu przyblienia problemu, o tyle Lemian odszed od realizmu w wikszym ju stopniu, wanie w kierunku mityzacji. Jego wiat to subiektywny obraz, przetworzony cakowicie przez marzenia, sny czy najpierwotniejsze pragnienia.

Poeci zwizani z grup Skamander wprowadzili do swych utwor�w mity, czsto zwizane z nasz histori, wskazujc tym samym na swe przywizanie do tradycji i ch przyr�wnania jej do rodzcej si nowej rzeczywistoci.

Jan Lecho w Karmazynowym poemacie przetwarza mity sprzed lat, krytykujc je i akceptujc jednoczenie. W wierszu „Sejm” cechy narodowego charakteru Polak�w potraktowa wanie w spos�b mityczny. Zagoba - bohater wiersza - jest tu nosicielem cech typowo szlacheckich, ale i typowo polskich. W ten oto spos�b ukazywa autor sw�j stosunek do historii i tradycji, jak r�wnie swojego pokolenia.

Inny poeta, K. Wierzyski, w Wolnoci tragicznej podj trudny problem rozrachunku z rzeczywistoci Polski midzywojennej. Ukazujc konflikt pomidzy ide wolnoci, realizowan przez wodza J. Pisudskiego, a egoizmem narodu, oywi stare polskie mity z okresu romantyzmu i modernizmu.

J. Iwaszkiewicz z kolei w swoim tomiku Powr�t do Europy wykreowa mit wsp�lnoty europejskiej, kt�rego fundament widzia w identycznoci dowiadcze ludzi tworzcych kultur r�dziemnomorsk.

Moemy wic powiedzie, e liryka okresu midzywojennego, nie rezygnujc z realizmu, sigaa do mit�w i mityzowaa rzeczywisto, aeby lepiej wyrazi problemy swoich czas�w.

Podobnie czynia i proza tego okresu. Jako pierwszy pojawia si mit w Przedwioniu S. eromskiego, stworzony zreszt przez samego pisarza. „Szklane domy” to symbol marze pisarza o nowej Polsce i utraconych przez ni moliwociach wejcia na drog rozwoju cywilizacji technicznej. Mona wic powiedzie, e wicej on m�wi czytelnikowi o straconych zudzeniach pisarza ni dugie, nuce realistyczne opisy.

W Sklepach cynamonowych B. Schulza odnajdujemy r�wnie mityzacj nawizujc do wiata biblijnego. Realistyczne czynniki fabularne zostay tu zepchnite na drugi plan. Na pierwszy wysun pisarz rzeczywisto zmitologizowan, zdeformowan, znieksztacon. A wszystko po to, aby ukaza istotny problem - lk przed zdehumanizowaniem czowieka na skutek przemian spoeczno-ekonomicznych i cywilizacyjnych XX wieku. Dlatego w utworze nie ma realistycznych opis�w, za konkrety dotyczce ycia w Drohobyczu zostay przetworzone w taki spos�b, e przybieraj ksztaty mit�w - nabierajc sensu uniwersalnego. I tak np. Ojciec nie jest zwykym kupcem z maego miasteczka, ale czowiekiem w caym tego sowa znaczeniu - marzycielem, czarodziejem i tw�rc.

Mamy w utworze r�wnie do czynienia z mityzacj dziecistwa i wieku dorastania. wiat ukazany w utworze widziany jest oczyma dziecka, a wic odrealniony, cudowny. Posuenie si mityzacj i odejcie od realizmu pozwolio wic pisarzowi ukaza zagroenia, jakie ni�s ze sob wiek XX - komercjalizacj i odhumanizowanie kultury i czowieka. Podobnie postpi Gombrowicz w utworze Ferdydurke. Sign do mit�w funkcjonujcych w wiadomoci ludzi lub stworzy nowe, aby przypomnie, e czowiek yjcy w spoeczestwie i wr�d ludzi musi by aktorem. Narzucaj mu to najblisi, wychowanie, tradycja, literatura.

Witkacy w dramacie Szewcy przedstawia rzeczywisto cakowicie zmitologizowan. Wszystkie postacie w utworze s nosicielami pewnych cech uniwersalnych, za kolejne przewroty, ukazane w sztuce, r�wnie charakteryzuj typowe systemy polityczne XX wieku. Mityzacja posuya wic Witkacemu do przyblienia widzom najwaniejszego problemu czas�w nowoytnych: zagroenia kultury europejskiej poprzez cige przewroty i rewolucje.

Odejcie od realizmu w kierunku mityzacji w literaturze XX-lecia midzywojennego spowodowao, e zacza si ona wypowiada penym gosem na temat problem�w trudnych do wyraenia w spos�b tradycyjny.

„Pierwowzory greckie bierzcie do rk i czytajcie i w dzie i w nocy” (Horacy). Jak dzisiaj potraktowalby polecenie Horacego?

W dzieach literackich znajduj odzwierciedlenie epoki „burzy i napor�w”, a take okresy ciszy, milczenia, spokoju. Wszystkie jednak wanie poprzez literatur, jej cudotw�rcz, fantastyczn, magiczn niemale moc prowadz ludzko wci wyej i naprz�d. Od zarania dziej�w a po wsp�czesne nam dni czowiek ingeruje z ca sw moc w postpujcy nieustannie rozw�j wiata. Czasem zwraca sw�j wzrok ku nowemu, pozostawiajc gdzie tam, na uboczu, dorobek i dziedzictwo minionych pokole, wprowadzajc czsto nowatorskie, odbiegajce niebywale od ju istniejcych rozwizania. Czasem jednak ma pen wiadomo wielkoci dzie swych przodk�w, kt�re nabieraj dla w peni sakralnego wymiaru, niemal boskiego majestatu, charakteru witych otarzy, kt�rych nie mona depta.

Historia uczy, e niejednokrotnie to wszystko, co w pewnym konkretnym czasie wydaje si znaczce, odkrywcze, wybitne, traci po latach sw�j pierwotny wymiar wielkoci, aby przykry si pyem zapomnienia. To zupenie naturalne prawo historiozoficzne. To tak jak przypyw i odpyw, wsch�d i zach�d soca. Wszystko podlega destrukcyjnej, szataskiej, niszczycielskiej sile pdzcego naprz�d czasu. Wszystko razem z nim przemija i wszystko, pomimo swej najwyszej choby wartoci, odchodzi w zapomnienie - ale nie antyczne wzory... Ich prymarno i uniwersalizm stanowi o niemiertelnym wymiarze tych najdawniejszych czas�w, kt�rych filozoficzne treci, mdre przesania moralne pozostaj aktualne zawsze i wszdzie. I dzi.

Caa niemale antyczna kultura, „greckie pierwowzory”, pozostaje wci niewyczerpanym, bezustannie na nowo odradzajcym si r�dem, kt�re nie podlega niszczycielskiej mocy czasu, kt�re - pomimo trudnych, beznadziejnych wydarze - trwa niepodzielnie. Przecie dziea antycznej literatury to tekst historii ywy i dzi. Ot, choby mity - s przecie bogat skarbnic ponadczasowych motyw�w, archetyp�w i topos�w, w kt�rych zakorzenione s pierwotne i jedyne wzorce ludzkich zachowa, form naszego postpowania. Wzorzec kochajcej matki, utrwalony w opowieci o Demeter i Korze, mit buntownika Prometeusza czy choby ikaryjski archetyp marzyciela i idealisty - wszystkie przez wieki stanowiy pewien punkt odniesienia, r�do, ku kt�remu chtnie i z upodobaniem zwracali wzrok tw�rcy literatury. I cho niekiedy dochodzio do pewnych przewartociowa mit�w greckich, cho historia wymusia pewne uproszczenia bd te narzucia konieczno ich weryfikacji, to przecie nadal yj one w naszej wiadomoci, wytyczajc niejednokrotnie drogi postpowania ludzkoci.

Jak zatem nie przyzna racji Horacjaskiemu przewiadczeniu, jego przekonaniu o niemiertelnoci antycznego artysty i jego dziea? Jego swoiste exegi monumentum przetrwao najstraszliwsz pr�b czasu. A przecie wsp�czesny poeta z ironi odnosi si do antycznego motywu, powtpiewa w moliwo oddziaywania dziea w przyszoci i przeduenia kr�tkotrwaego ycia tw�rcy. Jednake na ten diametralnie odmienny pogld A. Sonimskiego z pewnoci wpyny rewolucyjne niemale dowiadczenia naszego wieku, kiedy idea sztuki zostaje odtrcony, aby ustpi dzi miejsca wartociom tak czsto przecie przyziemnym, tym niszego rzdu. Ta jake niebezpieczna postawa utrwala si w ludziach nam wsp�czesnym i moe by najpierwszym symptomem zaniku wraliwoci czowieka, jego moralnej wartoci, tego, co dobre, mdre, spokojne. Wisawa Szymborska, wsp�czesna poetka, kt�r ceni i podziwiam, powiedziaaby tutaj, e prawdziwym bohaterem naszego czasu staje si bynajmniej nie mdrzec, filozof, poeta czy czowiek w peni wiadom swej wewntrznej wartoci. Prawdziwym bohaterem naszego czasu pozostaje kulturysta i wanie jemu na „Konkursie piknoci mskiej” z uwielbieniem bij brawa. Zagubienie naprawd wartociowych jednostek i dramatyzm sytuacji niejednego czowieka stale pogbiay si w istniejcej rzeczywistoci, a jego najpeniejszy wyraz daje wspomniana poetka, przedstawiajc zdeterminowanego czowieka w pyncym wiecie, zanurzonego w otchani rzeki Heraklita. Ja ryho pojedycza, ja ryho odrbna - tak niewiele tu znacz. Oto nadchodzi koniec wiata. Koniec mojego wiata. Oto nadchodzi era takich ludzi, jak choby Witkiewiczowski Hiper-Robociarz czy Edek z dramatu S. Mroka. W peni wiadomi zdaj si tego by dzisiejsi artyci. Choby poeci, kt�rych postawa przypomina literack kreacj Wisawy Szymborskiej, wanie takiej Kasandry, zowr�bnej prorokini, zwiastunki nieszczcia, zapowiadajcej upadek ju nie Troi, lecz caej ludzkoci.

W obliczu takich problem�w, wobec kt�rych staje twarz w twarz wsp�czesno, w obliczu egzystencjalnych lk�w i niepokoj�w „czowieka koca wieku”, zupenie naturalne okazuje si Mioszowe pytanie: Gdzie jest, poeto, ocalenie, / Czy co ocali moe Ziemi?

Ale poezja wsp�czesna nie daje jednoznacznej odpowiedzi na pytania o wartoci, przypomina raczej tw�rczo pyta i wtpliwoci, nie tak jasno rozstrzyga przeklte problemy dotyczce natury ludzkiej. Ocalenie tkwi jednak niepodzielnie w wartociach w peni humanistycznych, w wewntrznym dobru czowieka, sile jego umysu i serca. Denie do odnalezienia tych wartoci to prawie jak u Marcela Prousta poszukiwanie straconego czasu, czasu dawnego, minionego, kt�ry moe by pewn gwarancj ocalenia ludzkoci. To poszukiwanie wanie antycznego czasu... Lekarstwem dla wsp�czesnego wiata z powodzeniem moe by owo Horacjaskie branie do rki i czytanie w dzie, i w nocy tych „pierwowzor�w greckich”. Przecie w nich tkwi nieujarzmiona i budujca sia, „fatalna moc”, najbogatsza galeria pierwotnych wartoci, kt�re dzi znikaj, a kt�re wskrzesi naley. Gdzie wic szuka ocalenia? - wanie u prastarych r�de naszej kultury, r�de, kt�re nie zostay pokalane ani skaone cywilizacyjnym rozwojem wiata.

Pen wiadomo najwikszej i niebywaej wartoci tych korzeni ma jeden ze wsp�czesnych tw�rc�w. Zbigniew Herbert, bo wanie o nim mowa, pozostaje bez wtpienia poet wartoci kulturowych, kt�ry obserwuje i bada wsp�czesne zachowania w konfrontacji z minionym, antycznym czasem. Niejednokrotnie i w niejednym z przebogatej galerii jego poetyckich wierszy dwicznie pobrzmiewaj echa kultury staroytnej, co przejawia si nie tylko w przywoaniu szeregu najr�niejszych motyw�w antycznych.

Dlaczego klasycy? Skd poszukiwania odpowiedzi wanie tam, w zamierzchej, pradawnej rzeczywistoci? Taka postawa wyrasta z Herbertowskiego filozoficznego przekonania o jednoci obydwu kultur. Nie znajduje przecie poeta jakiej bezgranicznej przepaci pomidzy „greckimi pierwowzorami” i dowiadczeniami wsp�czesnego czasu. I cho w ludzkiej wiadomoci od czas�w Horacego i Owidiusza dokonay si niezaprzeczalne, ogromne zmiany, to jednak poeta z powodzeniem przerzuca pomost czcy obydwie epoki. Nieodcznie towarzyszy teraz bdzie Herbertowskim wierszom owo tchnienie minionego wieku, wieku bdcego przecie ostoj prawdy - tego, co dobre i tego, co pikne. Wspomniany utw�r jest wiadectwem penej godnoci, czowieczestwa i ludzkiej tosamoci, zasugujcej na szczery podziw i nieme naladowanie godnoci zakorzenionej gboko w sercach i postawach antycznych genera�w. Niech oni bd przykadem i wzorem dla wsp�czesnych, dla ludzi, kt�rym brak godnoci i najprawdziwszych, bezcennych skarb�w - wartoci humanistycznych. Dzisiejsi generaowie poszukuj winnych i usprawiedliwie, dlatego w nich, ale i niemal w ca wsp�czesn spoeczno wymierzona jest ostra krytyka poety, kt�ry poszukuje ocalenia i zmartwychwstania w ludziach tamtych dawnych wartoci, „pierwowzor�w greckich”. Jedno i nierozerwalno obydwu czas�w wytycz paralel pewnych dowiadcze obecnych i minionych w Herbertowskiej „opowieci” O Troi. Zniszczone i pogrzebane, obr�cone w proch mury legendarnego miasta posuyy poecie do zobrazowania dokonujcych si w dzisiejszym wiecie spustosze. Gruzy antycznej Troi s jake trafn metafor cywilizacyjnego upadku, kt�ry przerasta swym ogromem nawet wyobrani artysty.

Konfrontacje przeszoci z teraniejszoci wskazuj na przeogromn potrzeb naprawy wsp�czesnoci poprzez odwoywanie si do pradawnych i niezmiennych wzor�w staroytnoci, bdcych najwiksz chyba szans ratunku i ocalenia.Ale by taki czas, kiedy sponiewierano, zbezczeszczono antyczn tradycj, upatrujc jedynie w cywilizowanym rozwoju wiata i techniki jedynej drogi prowadzcej ludzko ku lepszemu. To okres midzywojennych dowiadcze, hodujcych czysto materialnym dobrom (futurystyczna „masa, maszyna, miasto”) i odcinajcych si zasadniczo od przeszoci, tradycji, kulturalnego dziedzictwa. Jak zudne i iluzoryczne pozostawao jednak takie przekonanie, w peni obrazuje droga poetycka niejednego z midzywojennych tw�rc�w. Chciaabym odwoa si do sylwetki Juliana Tuwima, kt�rego dowiadczenia i dugotrwae poszukiwania skieroway ostatecznie na drog klasycyzmu. A przecie w modzieczych jego lirykach do gosu dochodzia niebywaa fascynacja postpem, urzeczenie rozwojem techniki i kult dla tego, co nowe. Niejednokrotnie podkrela poeta ywioowo i biologiczny wymiar ycia, m�wi o krzyku radoci i niepowstrzymanym pdzie tramwaju, aby wkr�tce doszuka si w wiecie pdzcej mierci. (Ekstroblott). I oto najpewniejsze lekarstwo na opanowanie wci pogbiajcego si chaosu okresu midzywojennego odnajduje nie ywioowy, lecz refleksyjny Tuwim w p�niejszych utworach, w ciszy i spokoju, kontemplujc warto tradycji. Okazao si bowiem ponownie, e wanie ona daje czowiekowi poczucie pewnej niezalenoci, tak potrzebnej zagubionym w naszych zakamarkach codziennego ycia, daje moliwo wyciszenia emocji, zagodzenia wdzierajcego si natarczywie w ycie chaosu.

Tuwim wypeni Horacjaskie „polecenie” i odnalaz chyba to co, czego tak nieustannie poszukiwa. A przecie „pierwowzory greckie” brali do rk swoich i jego poprzednicy. Dla Leopolda Staffa zawarte w nich klasycystyczne wartoci stay si w peni udan pr�b wyzwolenia si spod modopolskich nastroj�w dekadenckich. Bo kiedy trudno byo poecie odnale wasne „ja” i sens pustej, marnej egzystencji stojcego w strugach Jesiennego deszczu czowieka, kiedy wydawao si, e wszystko jest beznadziejne - w�wczas odnalaz Leopold Staff nadziej i epikurejsk rado ycia w ideaach staroytnoci. Klasycyzm Staffa zamanifestowa si najpeniej w Przedpiewie, gdzie przywoa poeta haso antycznego Terencjusza, gdzie wskrzesza filozoficzne zaoenia stoicyzmu Seneki i Aureliusza. Oto kolejne potwierdzenie tego, jak wielk szans, choby na rado ycia, pozostaj ideay staroytnych. Ale pamitajmy, e s one i szans ocalenia ludzkoci. Najznamienitsi tw�rcy, a przewodzi im Jan Kochanowski, artyci tacy, jak choby Daniel Naborowski i wspomniany ju Staff, odkryli warto filozofii stoickiej. Wspomniany wyej Zbigniew Herbert znosi stoicyzm jakby z piedestau, pozbawiajc posgowego Marka Aureliusza aureoli niezomnoci i dostojestwa mdrca. To wanie owo przewartociowanie niekt�rych znacze antycznych motyw�w, symboli - przewartociowanie wywoane przez czas, narzucone przez histori. Poeta Zbigniew Herbert raz jeszcze podaje do minionym czasom, zbliajc posgowego Marka do dowiadcze wsp�czesnego czowieka.

Czytanie i w dzie, i w nocy „greckich pierwowzor�w”, cho trudne dzi i wymagajce chyba pewnych wyrzecze, ma w sobie jednak niepodwaalny moralny cel. Horacjaskie „polecenie” czowieka wsp�czesnego niech nie bdzie jedynie sowem, propozycj, kt�r odbiorca bierze pod rozwag. Przeciwnie, niech bdzie wrcz wyzwaniem narzuconym czowiekowi, nakazem, a moe nawet i obowizkiem. C� bowiem pozostanie po naszym wiecie, kt�ry bliski wydaje si by zapowiadanej niejednokrotnie przez artyst�w-profet�w zagadzie wartoci, jeli odwr�cimy si od najpewniejszej chyba drogi ocalenia? Jest ni przecie zwrot ku literackim dziejom, ku jasnej i prostej zdawaoby si przeszoci, na kt�rej kartach znajduj si odpowiedzi na drczce czowieka pytania natury egzystencjalnej. Prawdziw warto tej antycznej ksigi uwiadamiali nam przez wieki literaccy tw�rcy i filozofowie. Wanie oni, wnikajc w tajniki staroytnej kultury, wyzwolili si z chaosu rzeczywistoci, w kt�rej przyszo im trwa. Odnaleli w niej przecie wszystkie te ideay, kt�rych na pr�no szuka w wiecie rozchwianego kodeksu moralnego, umierajcych wartoci, zanikajcej ludzkiej wraliwoci.

„Polecenie” Horacego? nie, raczej ten etyczny nakaz naleaoby chyba dopisa do dekalogu moralnego wsp�czesnych nam czas�w. Czas�w szczeg�lnie niepokojcych i wyzwalajcych w czowieku najgorsze instynkty. Czas�w zagroenia, w kt�rych przecie brakuje godnoci mitycznych heros�w, powicenia i mioci mitologicznych bogi. Lecz czy do tych idea�w wystarczy jedynie siga wanie wtedy, gdy mamy wiadomo zanikania pewnych wartoci, kiedy wzmaga si niebezpieczestwo i pogbia ludzkie zagubienie w wiecie, kiedy zo przychodzi, kiedy wiatem zaczyna rzdzi absurd, w kocu - gdy duma zbiera najwiksze plony? Nie. Chyba nie. Te pierwotne, prymarne ideay niech bd treci czowieczego ycia zawsze i wszdzie, niech nigdy nie przykryje ich py zapomnienia. yciodajne r�do antyku - ta nieskoczona ksiga ma w sobie t magiczn waciwo, e zawsze pozostaje otwarta i zawsze moemy odnale w niej odpowied na niejedno pytanie: pytanie o wartoci, o los. Choby takie, jak to Edwarda Stachury:

Czy wszystko ju dla mnie stracone, skoczone?

Wr�biarzu, co czytasz z obok�w jak z ksig,

Sp�jrz i przeczytaj, co pisze tam o mnie.

We przebij, we odso mi nieco ten gszcz!

Pikne i szlachetne postaci kobiece w literaturze.

Kobieco zwyka si nam kojarzy z kokieteri, urod i wraliwoci. W ustach niekt�rych ludzi to pojcie zyskuje czasem negatywny wydwik, bo interpretuj to jako zbytni drobiazgowo i czuo, przesadn delikatno. Czsto podsumowuj to sowami: „Ach! To przecie takie kobiece”. Czy ta opinia jest suszna? Wydaje mi si, e nie. Takie rozumowanie jest bowiem nacechowane konserwatyzmem i bardzo jednostronnym spojrzeniem na kobiety. By moe moje sowa zabrzmi bardzo feministycznie, ale twierdz, e ograniczanie charakteru kobiecego do romansowych skonnoci i przesadnej delikatnoci jest bdne. Ju bowiem w Biblii pojawiaj si fragmenty goszce chwa kobiet:

Kobieta nie rozporzdza wasnym ciaem, lecz jej m;

te i m nie rozporzdza wasnym ciaem, ale ona.

(I List do Koryntian)

Prawa kobiet i mczyzn s zatem r�wne - kobieta jest uzupenieniem mczyzny i vice versa. Tak wic oboje mog mie szlachetne ideay i swoj postaw suy innym. Literatura dostarcza nam wielu przykad�w piknych i szlachetnych postaci kobiecych. Zanim jednak przyjrzymy im si bliej, proponuj wyjani znaczenie s�w „pikny” i „szlachetny”. Pikno nie ogranicza si bowiem do urody, ale obejmuje r�wnie zalety osobowociowe. W tym przypadku mamy do czynienia z platoskim rozumieniem pikna, w myl kt�rego jest ono jedn z najwyszych wartoci, r�wn dobru i prawdzie. Zdaniem Platona wewntrzne pikno jest w stanie zapewni czowiekowi niemiertelno. Kobiety pikne i szlachetne to zatem osoby godne naladowania ze wzgldu na ich pozytywne przymioty.

Aby udowodni, e pe pikna ma, opr�cz urody, take inne, waniejsze zalety, przyjrzyjmy si kilku bohaterkom literackim. Jako pierwsz, gdy, moim zdaniem najsilniejsz, reprezentantk pci piknej chciaabym przedstawi Antygon - tytuow bohaterk tragedii Sofoklesa. To bowiem niezwyka kobieta, potrafica zaarcie i do koca broni swoich racji. Cechuje j bezkompromisowa wierno wasnym zasadom - mimo kategorycznego zakazu Kreona, decyduje si wypeni prawo Boskie i pochowa Polinejkesa. Jest wyjtkowo odwana - z premedytacj amie prawo ustanowione przez wadc, by zapewni bratu godne przejcie w zawiaty. Dla mioci i zgodnoci z wyznawanymi ideaami gotowa jest zoy ofiar z ycia. Jest przy tym w peni odpowiedzialna za swe czyny, nie ucieka przed konsekwencjami wasnych zachowa. Nie godzi si r�wnie na propozycj Ismeny, kt�ra pragnie wsp�odpowiada za popenione przestpstwo. Antygona daje wiadectwo ogromnej siy charakteru, tkwicej w kobietach. Jest samodzielna, gdy sama decyduje, co uzna za suszne i w jaki spos�b postpowa.

Spadkobierczyni pewnych cech Antygony nazwa mona bohaterk wiersza Adama Mickiewicza mier Pukownika. Jest nim, jak sam poeta m�wi:

Litwinka, dziewica - bohater,

W�dz Powstac�w - Emilija Plater.

Jej nieugit, oniersk postaw podczas powstania listopadowego artysta uzna za precedens godny upamitnienia. Przedstawi wic Plater jako wyjtkowo walecznego wojownika, kt�ry mimo e by reprezentantem pci piknej, dor�wnywa odwag i powiceniem innym dow�dcom. Miernikiem wielkoci Emilii uczyni Mickiewicz ogrom alu, jaki onierze i proci ludzie okazali przy jej mierci. Przy umierajcej czuway bowiem tumy wieniacze, kt�re zbiegy si z okolicznych wiosek, oraz partyzanci, kt�rym przewodzia. Odejcie bohaterskiej dziewczyny wzbudza gorycz i smutek nawet u najbardziej oswojonych ze mierci kociuszkowc�w:

Nawet starzy Kociuszki onierze,

Tyle krwi swej i cudzej wylali,

zy ni jednej - a teraz pakali

I m�wili z ksiami pacierze.

U wielu zgromadzonych przy zwokach rycerza zaskoczenie wzbudza fakt, i ten nieprzecitnej odwagi wojownik okaza si kobiet. Jej agodne oblicze i dziewczce ksztaty nie pasuj bowiem do wizerunku pukownika zaprawionego w boju. Ale to wanie kobieca czuo i wraliwo staa si przyczyn ogromnego przywizania, jakim darzyli j ludzie. Ta krucha kobietka umiaa w doskonay spos�b wyway w sobie cechy mnego bojownika i delikatnej niewiasty. Pogodzenie bezwzgldnoci i surowoci z ciepym i matczynym stosunkiem do onierzy uczynio z niej wietnego dow�dc. Sawic imi Emilii Plater, warto zaznaczy, i jest to posta prawdziwa, historyczna, a poetycka wizja jej mierci zawarta w liryku mier Pukownika jest tylko oddaniem hodu bohaterce przez wieszcza.

Emilia Plater znacznie odbiega od wizerunku kobiety, jaki funkcjonowa w Europie czas�w Mickiewicza. Ta szlachetna i dzielna dziewica blisza jest bowiem mitycznym amazonkom ni romantycznym kochankom rodem od Goethego czy nawet Mickiewiczowskiej Maryli. Przyczyny tego naley upatrywa w nieco odmiennym charakterze polskiego romantyzmu, na kt�rym ogromne pitno wywaro zniewolenie kraju. Dlatego te obok typowych postaci kochanek w rodzimej literaturze romantycznej istnieje specyficzny rodzaj bohaterek kobiecych, kt�re zmuszone s powici szczcie osobiste na rzecz walki narodowowyzwoleczej. Owo powicenie jest - w moim odczuciu - gestem wyjtkowo szlachetnym, wiadczcym o duchowym piknie jego wykonawczyni.

Przedstawicielk tego typu kobiet warto uczyni Aldon, on Waltera Alfa z powieci poetyckiej Mickiewicza pt. Konrad Wallenrod. Ona r�wnie zdolna jest do powicenia szczcia osobistego, a konkretnie maestwa, w imi wyszych idei. Rozumie decyzj swego ukochanego, kt�ry odchodzi od niej, by walczy o Litw. Bezgranicznie wierna Walterowi, postanawia rozpocz ycie pustelnicze i godzi si zamurowa w wiey. Podtrzymuje swego maonka na duchu, przyczynia si do wybrania go mistrzem zakonu. Jest wierna i pena mioci a do mierci. Kiedy Konrad popenia samob�jstwo, ona decyduje si na ten sam krok.

Zwykle analizujc Konrada Wallenroda, koncentrujemy si na tragicznych losach i niezomnej postawie tytuowego bohatera. Aldona natomiast pozostaje w cieniu maonka. Jej ofiarno i powicenie nazwa mona cichym heroizmem ogarnitego mioci serca. Zmuszona wyrzec si szczcia u boku ma, targana trosk o jego ycie, przeywa sw�j dramat w samotnoci. Lojalna w spos�b godny podziwu, przeywa kade posunicie Wallenroda. Chcc poczy si z ukochanym, odbiera sobie ycie.

Przykad Aldony, kt�ra nie moe zachowa ukochanego dla siebie, lecz zmuszona jest go odda Litwie, zbliony jest do sytuacji polskich matek, kt�re w obliczu zagroenia niepodlegoci ojczyzny musz si godzi na to, e ich synowie gin na polu walki. Problem matek, kt�re wbrew chci zatrzymania ukochanych dzieci przy sobie godz si na ich udzia w konspiracji, obrazuje posta pani Rollison z III cz. Dziad�w. Kobieca szlachetno i szeroko rozumiane pikno wi si w okresie romantyzmu w spos�b nierozerwalny z patriotyzmem. Pe pikna r�wnie bierze udzia w walce. Czy to bezporednio - jak Emilia Plater, czy biernie - jak Aldona lub pani Rollison; ich bohaterstwo jest ogromne.

Szlachetno i pikno s wartociami niezmiennymi, staymi, jednak w zalenoci od sytuacji kraju i charakterystycznego dla danego czasu wiatopogldu mona w r�ny spos�b zasuy sobie na nie. Stasi Bozowsk z Siaczki Stefana eromskiego z ca pewnoci zaliczy naley do grona kobiet godnych podziwu, a droga ycia, jak obraa, zasadniczo r�ni si od romantycznych koncepcji. Ta moda i urodziwa dziewczyna z powym warkoczem odrzucia moliwo robienia kariery naukowej w stolicy oraz realizowania si jako ona, aby osiedli si w maej wsi i krzewi owiat wr�d chop�w. Zgodnie z ide „pracy u podstaw” panna Stanisawa pragna w utylitarny spos�b wykorzystywa sw wiedz. Otwarta na wiat i wiadoma sytuacji politycznej kraju, postanowia by jednostk poyteczn w spoeczestwie, kt�re potrzebowao pomocy i podobnej suby. W pracy nad zwalczaniem ciemnoty chopskiej bya wytrwaa i zdeterminowana. Nieustraszenie pokonywaa trudnoci. Sw niezomn postaw zyskaa sobie mio i szacunek mieszkac�w wioski. Zapracowana Stasia oddawaa si bez reszty innym, nie troszczc si o siebie. Nie zwracaa uwagi na owe saboci, usiujc da z siebie jak najwicej. To doprowadzio j do mierci.

Bohaterstwo Stasi Bozowskiej i jej moralna wielko polegay na umiejtnoci zrezygnowania z kuszcego sposobu ycia, kariery naukowej i szczcia maeskiego, odrzucenia wygodnictwa. Jej dziaalno w maej wiosce wiadczy o gbokim zaangaowaniu w sprawy spoeczne oraz wraliwoci na los najuboszych. Bezinteresowna pomoc chopom, pene oddanie si tej sprawie, wiadcz o wielkodusznoci panny Stanisawy. Warto r�wnie doda, i jest to niewiasta w peni wyemancypowana - sama decyduje o swoim losie i porzuca konserwatywne przyzwyczajenia wsp�czesnych sobie kobiet.

Ostatni postaci, kt�r z czystym sumieniem okreli mona epitetami wskazanymi w temacie, jest Natalia Lwowna, pozornie mao znaczca, drugoplanowa bohaterka Innego wiata Gustawa Herlinga-Grudziskiego. Jest to winiarka sowieckiego agru, kobieta mao atrakcyjna, ale wyjtkowo yczliwa, cierpliwa i bezinteresowna. Wielko tej maej i chorej na serce kobiety polega, moim zdaniem, na zachowaniu ludzkiej godnoci w warunkach kani. Jest ona bowiem jedn z niewielu os�b, kt�re w obliczu mierci zachowuj czowieczestwo. Dobra i uprzejma dla wsp�wini�w, daje wiadectwo, e nawet w skrajnej sytuacji zagroenia mona kierowa si wyszymi wartociami, nakazujcymi miosierdzie i niesienie pomocy blinim. Znajc bestialski charakter agr�w, postaw Natalii uzna naley za akt heroizmu. Ta kobieta posuwa si jednak jeszcze dalej! Udowadnia, e nawet w warunkach zniewolenia zachowa mona wiadomo i tosamo. Wyznaje bowiem zasad, i nawet wobec uwizienia pozosta mona wolnym. Wyznacznikiem tej wolnoci staje si w�wczas prawo do decydowania o wasnej mierci. Jest to bowiem ostatni akt woli czowieka, dowodzcy jego niezalenoci. Czyny i pogldy Natalii s wiadectwem jej szlachetnoci. W nieludzkich okolicznociach pozostaje czowiekiem, kt�ry z czystym sumieniem moe powiedzie o sobie, e yje zgodnie z zasadami etyki. Natalia jest do koca wierna samej sobie, co w podobnych warunkach staje si jedn z nadrzdnych wartoci. Jake pikna i wzniosa jest myl winiarki, e naley y dla wasnych idea�w i w zgodzie z wasn moralnoci, a kiedy w ten spos�b ju nie mona - nie y w og�le.

Szukajc odpowiednich przykad�w postaci kobiecych i analizujc ich cechy, dochodz do wniosku, i w literaturze bardzo niewiele jest osawionych piknych i szlachetnych niewiast. Zwykle bowiem funkcja kobiet ogranicza si w utworach do towarzyszenia mczynie. To on jest g�wnym bohaterem, to na nim skupia si uwaga czytelnik�w i to on jest opiewany. Dziewczyna najczciej pozostaje jego tem - albo cierpi, kochajc bohatera, albo staje si obiektem jego uczu. Jej rola opiera si g�wnie na byciu maonk, narzeczon, siostr lub matk. Dlatego, by moe, jeeli ju uda si czytelnikowi odnale kobiet samodzieln lub bez bardziej znaczcych dla wymowy jej los�w koligacji z mczyzn, jej posta zdaje si by lekko zhiperbolizowana. Owa samodzielno w decydowaniu o wasnym losie urasta niemale do rozmiar�w heroizmu, a czynne zaangaowanie w sprawy narodowe to ewenement opiewany przez wieszcz�w. Dlaczego tak si dzieje? Odpowied pozostawmy feministkom.

„Poezjo! Jakie twoje imi? Tworzaca? C� ty tworzysz? Siebie.” Skomentuj sowa J. Tuwima, piszc o moliwociach kreacyjnych artysty.

Poezja bya ju wszystkim: tw�rczyni wartoci, postaw i pogld�w. Pr�bowaa take odkrywa tajniki ludzkiej duszy, to zn�w podejmowaa zabaw sowami. Od wiek�w istniao wiele sd�w na temat, jak powinna peni ona rol i jakie moliwoci w zwizku z tym powinien mie artysta.

Epok, kt�ra ugruntowaa w wiadomoci ludzi wielkie znaczenie poezji, by romantyzm. Wytworzony w�wczas wzorzec istnia w wiadomoci spoecznej, a do czas�w odzyskania niepodlegoci, a cilej do czas�w powojennych. Romantyczny poeta to olbrzym, posiadajcy talent tworzenia, kt�rego sowo miao kierowa zniewolonym spoeczestwem, bdcy wyrazicielem teje wsp�lnoty. By wielk indywidualnoci, czowiekiem wyjtkowym, kt�ry dziki sowu zmienia ludzkie postawy i zachowania, a nawet wiat. Najlepszym przykadem jest tu postawa Konrada z II czci Dziad�w A. Mickiewicza. Bohater buntuje si przeciwko Bogu, poniewa wierzy, e jako poeta ma wielk moc. Chce j uy dla dobra swojego narodu.

Poeci modernici podjli wtek porzucony przez pozytywist�w i podobnie jak romantycy, przyznali artycie, poecie, miejsce szczeg�lne. Pragn on teraz wyraa to, co niewyraalne, najwiksze tajniki ludzkiej duszy, przekaza tajemnic bytu. Mia zamiar uchwyci to, co nieosigalne dla rozumu, sfer ludzkiej psychiki, wobec kt�rej dotychczasowe pojcia i terminy stay si bezradne. Formua symbolizmu i impresjonizmu pomagaa poetom w wyraaniu myli i nastroj�w.

K. Przerwa-Tetmajer w utworach takich, jak Evviva l'arte, Nie wierz w nic uwaa poezj (za filozofem niemieckim Schopenhauerem) za jedn z moliwoci ucieczki od za tego wiata. Poeta ma jednak moc nie tylko tworzenia, ale r�wnoczenie i si niszczenia. Artyci w tym okresie staj si grup coraz bardziej zamknit, nie pragn ju za sob pociga tum�w czy narodu... Poezja ma by pikna i wyraa to, co niewyraalne. Nie musi by rozumiana przez filistra, mieszczucha, masy. Z zaoenia ma by elitarna i podziwiana przez wskie grono wybrac�w. Poezja romantyczna miaa wyraa wsp�lnego ducha narodu, za modernistyczna nastroje dekadenckie, schykowe, przeywane przez wskie grono tw�rc�w. Nie by to ju bunt romantyczny przeciwko niesprawiedliwemu wiatu i Bogu, ale obyczajowy, przeciwko moralnoci mieszczaskiej.

Wiek dwudziesty charakteryzowa si wieloci kierunk�w i prd�w, za grupy poetyckie rozpadaj si po II wojnie wiatowej na pojedynczych tw�rc�w. Dwudziestolecie midzywojenne reprezentuje zupenie nowe spojrzenie na poezj i na rol poety. Odrzucam z ramion paszcz Konrada - pisze Antoni Sonimski, jeden ze skamandryt�w. Odzyskanie niepodlegoci zwalnia poet�w ze suby narodowi. Pisze o tym r�wnie J. Lecho w swoim wierszu Herostates. Julian Tuwim, czoowy skamandryta, uwaa, e miejsce poety jest w tumie, nie za ponad nim. Bd ostatni wr�d r�wnych pisze w swym wierszu pt. Poezj. W utworze „Do krytyk�w” uwaa, e poezja powinna opiewa uroki codziennoci, oddawa nastr�j chwili, opisywa bohatera z ulicy, zwykego czowieka. Lecz ju w piknym wierszu Sitowie m�wi o tym, e jest ona si przeksztacajc wspomnienia, mk tw�rcz. W Probie o piosenk zdradza pragnienie, by sowo jego byo orem trafnym jak bysk ostrej stali. Kazimierz Wierzyski, r�wnie skamandrysta, w wierszu Manifest szalony przeciwstawia si podejmowaniu sztuki jako sfery witej. Pisze:

Precz z poezjami! Z dusz tromtadrata!

Niech yj bzdurstwa, bujdy, banialuki!

Dosy rozsdku! Wiwat trans wariata!

ycie jest wszystkim! Nie ma adnej sztuki!

Futuryci B. Jasieski i A. Steru przeciwstawiali si starym formom, w tym i dawnym pojmowaniu poezji. Gosili, e wzorem dziea sztuki powinna by dobra maszyna. Poeci Awangardy z kolei gosili postulat szeroko rozumianej wolnoci sztuki, odkrywania nowych horyzont�w. Dla J. Przybosia poezja staje si rzemiosem, za poeta rzemielnikiem, kt�ry musi pracowa nad deniem do maksymalnej skr�towoci, kondensacji znacze, intelektualizmu, za w tematyce do przedstawienia 3M - Miasta, Masy, Maszyny.

Wszyscy wic poeci dwudziestolecia midzywojennego tworzyli dla tworzenia. Tworzca? C� ty tworzysz? Siebie! - odpowiada Tuwim. W programach poetyckich tego okresu nie znajdujemy sowa o celach wyszych czy wyraaniu tego, co niewyraalne. Poeci czas�w wojny i okupacji, kt�rzy nawizywali do tradycji romantycznej, zarzucali tw�rcom dwudziestolecia midzywojennego brak cel�w wyszych wanie i ukadanie tylko adnych wierszy.

K.K. Baczyski i T. Gajcy - poeci stracecy, uczestnicy powstania warszawskiego, wskrzesili mit poezji tyrtejskiej, typ romantycznego poety-onierza powicajcego swe ycie walce o wolno. Poezja bya dla nich take ucieczk od koszmaru wiata - Apokalipsy, jak bya wojna. W wierszu Ocalony T. R�ewicz obrazowo przedstawia stan wiadomoci czowieka, kt�ry przey wojn. Pisze:

to s nazwy puste i jednoznaczne

czowiek i zwierz

wr�g i przyjaciel

mio i nienawi...

R�ewicz, poeta, kt�ry przey, okrela ju swoje credo poetyckie w opozycji do poezji romantycznej dajcej nadziej, porywajcej. Ukazuje upadek dawnych wartoci, epatuje niewiar. Poeta poszukuje mistrza, kt�ry na nowo oddzieli wiato od ciemnoci - dobro od za.

Innym poet powojennym, uznajcym za punkt odniesienia tradycj romantyczn, jest Cz. Miosz, kt�ry pragnie z niej czerpa si. W Ars poetica - w swoim tw�rczym wyznaniu wiary pisze, e wiersze naley tworzy rzadko, tylko bdc w kontakcie z natur, czy te w obronie czowieka przed histori lub po to, aby da wiadectwo prawdzie (Kt�ry skrzywdzie). Miosz wierzy, podobnie jak romantycy, e poeta moe by ostoj prawdy i innych wartoci.

Wiersze Z. Herberta i W. Szymborskiej raczej opisuj wiat, ni wyraaj emocje tw�rcy. Moliwoci kreacyjne Szymborskiej s wielkie wanie dziki bezprogramowoci, kt�r gosi. Jest stale otwarta i poszukujca, czsto uywa sowa nie wiem: Niekt�rzy lubi poezj pisze, a ja nie wiem... Wedug Szymborskiej moliwo tworzenia uniemiertelnia to, co chwilowe. Zblia to wic poetk do Horacego (Non omnis moriar) i Kochanowskiego (Nie wszystek umr...). Traktuje ona siebie z ironi i dystansem. Tworzenie dla niej to odpowiadanie na nie wiem wanie, daje ono przy tym rado poecie. Nie pynie z tego jednak adna chwaa dla autora, kt�ry pozostaje w cieniu.

Mona wic powiedzie, e od czas�w romantyzmu, kt�ry uzna moliwoci kreacyjne artysty za nieograniczone, rola poety i poezji zacza si kurczy od wyraania niewyraalnego, poprzez dowiadczenia zmysowe przekazujce chwil (Julian Tuwim) i zimne eksperymenty sowne Awangardy, do R�ewicza, kt�ry uzna sowa za puste pojcia.

Myl, e moliwoci kreacyjne artysty s ogromne, jeli tylko ma on co do przekazania czytelnikowi. Dlatego najbardziej ceni poezj Z. Herberta, kt�ry stara si zinterpretowa na nowo dawne wartoci i ukaza ich aktualno.

Pokora i bunt jako dominujce postawy wobec Boga.

B�g jest postaci, czy jak chc inni, zbiorem wartoci, dogmat�w dotyczcych naszego ycia, wobec kt�rych trzeba przyj jakie stanowisko. Trudno by wobec niego czy te wobec nich obojtnym, gdy obojtno wiadczy o braku zainteresowania, a wydaje si, e nie mona by takim wobec najwaniejszych, najsilniej dotyczcych ycia wartoci. Wiara lub jej brak powinna pociga za sob przyjcie pewnego wiata wartoci moralnych, kt�rych realizacja jest jej dowodem. Nie moe by wiary bez uczynk�w, to przecie jedno z podstawowych przesa Nowego Testamentu. Obserwujc na przestrzeni dziej�w relacje pomidzy Bogiem i czowiekiem, mona odnie wraenie, e wraz z upywem czasu wi pomidzy nimi rozlunia si. Mona by to por�wna do relacji pomidzy dzieckiem a ojcem, na pocztku silnej, z upywem czasu sabncej, zmieniajcej si w stosunki r�wnorzdne.

Stary Testament obrazuje Boga - wadc wszechwadnego, kt�ry za dobre wynagradza, a za ze karze. W starotestamentalnym, w pewnym sensie mitycznym wiecie, bogatym w przypowieci i hiperbolizacj rzeczywistoci nie ma miejsca na bunt. Pan jest jedynym oparciem swojego ludu, wspiera go tylko wtedy, gdy ten jest Mu wierny. Natomiast gdy lud od Niego si odwraca, surowo, dla przykadu, go karze. Taki schemat istnieje w przypowieci o Kainie zabijajcym Abla. Abel i Kain skadaj ofiary Bogu, jednak ta od Abla z jakich wzgld�w jest milsza Bogu. To wywouje zawi u Kaina, kt�ry zabija brata, za to zostaje przez Boga wyklty i skazany na wieczn tuaczk po ziemi. W kontekcie biblijnych reali�w nawet przykad walki, najbardziej spektakularnej i brzemiennej w skutki ze Starego Testamentu, tej pomidzy Jakubem a Bogiem, nabiera zupenie nowego znaczenia. Jakub walczy, niejako zmusza Boga do bogosawiestwa, aby da mu si do walki z Jego wrogami (taki jest sens nadanego Jakubowi imienia Izrael - B�g walczy). To nie jest przeciwstawianie si Bogu. To paradoksalnie forma proby Pokonaem ci w uczciwej walce, to prawda jeste Panem wszechwadnym, moesz zrobi wszystko, ale uznaj moj wytrwao i mi pobogosaw. Starotestamentalni bohaterowie byli oczywicie zmuszani do pokory. Bya ona przede wszystkim probierzem ich wiary. Wystarczy przywoa tu posta Hioba, kt�rego B�g wyda szatanowi, by go wypr�bowa. Hiob utraci wszystko, na czym mu w yciu zaleao, dom, rodzin, przyjaci�, ale pozosta Mu wierny i za to zosta w kocu wynagrodzony. Jednak satysfakcja nie jest pena, przesaniem tej ksigi jest zerwanie automatyzmu, w kt�rym m�wi si, e czyn dobry i czyn zy zostan na ziemi od razu nagrodzone lub ukarane. Posta Hioba burzy ten obraz i pozostawia niepewno co do plan�w Boskiej Opatrznoci. Dlatego trudno oprze si wraeniu, e ta parabola, kt�rej przesaniem jest bezwarunkowa wiara i zaufanie do Boga, niezalenie od problem�w ycia, tak naprawd obrazuje ycie kadej osoby wierzcej. Podobny jest te pow�d Boskiego zadania, aby Abraham przeznaczy swojego pierworodnego syna na ofiar ciaopaln. Gdy Pan przekonuje si o jego lojalnoci, zmienia przedmiot ofiary, a jego samego obdarowuje wieloma askami. Waciwie w ten spos�b bdzie wyglda wiat relacji a do koca redniowiecza. Trudno oprze si wraeniu, e jest tak dlatego, e czowiek jest jeszcze saby, cay czas potrzebuje wsparcia. Dlatego czuje si bezpieczny w Teocentrycznym wiecie. Taki obraz mona udowodni na podstawie egzempl�w z tej epoki. Pokora wobec Boga, wynikajca z niej modlitwa i skrajna asceza powoduj, e Ksie Aleksy, bohater Legendy o w. Aleksym, zaraz po mierci dostaje si do panteonu witych.

Renesans burzy dotychczasowy porzdek wiata. Sowa Emanuela Kanta o wychodzeniu z niepenoletnioci nie powinno si odnosi do owiecenia, a wanie do tej epoki. wiat odkrywa na powr�t kultur antycznych Grek�w i Rzymian. Prdy intelektualne humanizm i reformacja zmieniaj oblicze wiata. R�wnie zmianie podlega stosunek czowieka do Boga; przechodzi on od silnej i bezwarunkowej Mu podlegoci do stosunk�w bardziej r�wnorzdnych, do antropocentryzmu i humanizmu, uznajcego rozw�j intelektualny czowieka za podstawow warto, warto wiksz ni lepe posuszestwo Bogu. Oczywicie odrodzenie nie neguje istnienia Boga. Ateizm jest jeszcze nie do przyjcia. Ale czowiek rozwija si, dorasta, pierwiastki buntu ju si w nim zalgy. Od tej pory s one cay czas obecne w podwiadomoci i bd wyczekiwa odpowiedniego momentu na ujawnienie si. Jednak na razie w kulturze objawiaj si tylko pozytywne pierwiastki dziedzictwa antyku. Przywizanie do pikna wiata, przejcie tw�rczoci Horacego, pozytywne rozwijanie jego myli Carpe diem, powoduj, e wiat wydaje si miejscem optymalnym dla ludzkiego rozwoju, miejscem arkadyjskim. Kochanowski w Pieniach rysuje taki jego obraz, w kt�rym czowiek moe rozwija swoje talenty (komu dowcipu r�wno z wymow staje...), wiata przyjaznego, bdcego przez to niem pochwa tego, kt�ry go stworzy - Boga. Takie jest przesanie psalmu, kt�rego pierwsze sowa Czego chcesz od nas Panie za twe hojne dary, czego za dobrodziejstwa kt�rych nie znasz miary tak silnie i trafnie oddaj uwielbienie Boga, e do tej pory s piewane w kociele jako pie dzikczynna. Ale nawet w tw�rczoci Kochanowskiego samodzielno czowieka prowadzi do buntu przeciw Stw�rcy. Tak jest w Trenach. mier wasnego dziecka wywouje w poecie pytania o sens wiary. W Trenie X podmiot liryczny zadaje podstawowe dla wiary pytanie: szukajc swojej c�rki po rajach r�nych kultur i nie mogc jej znale, prosi, aby si ukazaa gdziekolwiek jest, jeli jest. To jeli jest wskazuje na zaamanie si owej penej optymizmu wiary, postawienie pytania od tej pory na stale obecnego w kulturze: a co, jeeli nie ma wiata pozagrobowego? To pytanie wywouje bunt, bunt przeciw sytuacji, w kt�rej jego nie ma, w kt�rej mona zachowywa si dowolnie. Cho dylematy podmiotu lirycznego Tren�w znajduj rozwizanie (W Trenie XXI podmiotowi lirycznemu pojawia si we nie matka trzymajca jego c�reczk na kolanach), to jednak problem pozostanie. Pascal bdzie stara si go rozwiza za pomoc swojego synnego zakadu: Zachowujmy si tak jakby B�g istnia, nawet jeeli nie istnieje, to nic nie tracimy, a jeli istnieje, to moemy wiele zyska. W zasadzie przyniesie to skutek, ale wiara nigdy ju nie bdzie tak bezwarunkowa jak dawniej. Jawnym za przeciw niej buntem bdzie owiecenie z postulatami racjonalizmu i scjentyzmu. W tym porzdku nie byo ju miejsca dla Boga, nie mieci si on wszak ani w scjentystycznym, ani w empirycznym porzdku poznania wiata.

Romantyzm, starajcy si by przeciwiestwem owiecenia, ostentacyjnie powraca do Boga, sposobem poznania wiata staje si mistycyzm, czyli przekonanie o moliwoci kontaktu pozamaterialnego, pozarozumowego z Absolutem. Romantyczne widzenie wiata zdecydowanie uwzgldnia obecno jakiej siy wyszej. Ale jednoczenie to epoka buntu przeciw dotychczasowym wartociom, autorytetom i Bogu. Taka jest wymowa Fausta Goethego, w kt�rym tytuowy bohater jest wydany, podobnie jak Hiob, na pastw szatana, by m�g dowiadczy ycia i odnale jego sens. Jednak Faust daje si skusi potdze mocy uzyskanej od za, m�wi chwilo trwaj! jeste tak pikna! Stawia si na r�wni z Bogiem i dlatego musi zosta potpiony. Zreszt motyw buntu, buntu przeciw Bogu, przekonanie, e jednostka dziki swojej uczuciowoci jest bardziej predestynowana do kierowania wiatem ni On, jeszcze wielokrotnie bdzie si ujawniao. Choby w III czci Dziad�w, kiedy to Gustaw-Konrad bdzie piewa pie zemsty, kt�rej przewodnim motywem jest refren: Zemsta, zemsta, zemsta na wroga, z Bogiem a choby mimo Boga. Dalsza eskalacja buntu przeciw Stw�rcy nastpi w Wielkiej Improwizacji, w kt�rej Gustaw-Konrad domaga si od Boga rzdu dusz, jest przecie wybitn jednostk, wyjtkowo wraliw i cierpic, czuje, e moe obj swoim sercem cierpienia caego narodu i dziki nim uporzdkowa wiat. eby to zrobi, musi zwalczy uosabiajcego rozum Boga. Jednak czowiek musi przegra. Jego pycha, kt�ra kazaa r�wna mu si z Bogiem, zostaje zamana. Gdy On mu nie odpowiada, milczy. Dlatego dania czowieka przeksztacaj si w histeryczne blunierstwa, kt�rych ukoronowaniem jest nazwanie Boga Carem. Wtedy okazuje si, e prometejska walka Konrada jest walk szatask. Konrad, ocalony przez ksidza Piotra, odnajduje prawdziw drog ku zbawieniu narodu, zostaje pielgrzymem. W tej postaci urasta do roli prawdziwego zbawiciela ojczyzny, podkrela to jego nowe imi czterdzieci i cztery - imi Mesjasza. Bunt okazuje si zwodniczy, jedyn prawdziw drog jest pokora.

Zagadnienie buntu wobec Boga znajdujemy r�wnie w literaturze Modej Polski. Artysta, przyjmujc definicj jego funkcji od Przybyszewskiego, stoi ponad wiatem, ponad yciem, jest stw�rc, kt�rego dzieo r�wne jest Bogu. B�g za jest sprawc ludzkiego nieszczcia, to jego win jest, e czowiek musi y w tym zym wiecie, penym melancholii, pustki, samotnoci, poczucia wyczerpania. W Dies irae Kasprowicza, utworze w formie hymnu, czyli majcego chwali Boga, o treci penej wyrzutu w stosunku do Niego i niepewnoci co do sensu ycia. Podmiot liryczny jest obserwatorem paruzji, powt�rnego przyjcia Chrystusa na wiat. Dostrzega On mao i grzech ludzki, kt�ry istnieje nawet w tak ostatecznej perspektywie. Widzi, e plemi ludzkie zostanie starte z powierzchni ziemi, ale pomimo jego maoci, zostaje jego samoistnym obroc. Stawia on Bogu zarzut, e to On jest sprawc grzechu na ziemi, przecie on da czowiekowi Ew - kochank szatana - za towarzyszk ycia, wszak zaprojektowa on grzech jako cz ludzkiego ycia. Tryumf Boga przedwiecznego, kt�ry zosta ukazanego jako starotestamentalny obiektywny sdzia, wzbudza w podmiocie lirycznym i w nas, odbiorcach, poczucie buntu. Buntu przeciw nieproporcjonalnie duej, nie do koca zawinionej karze.

Dowiadczenie II wojny wiatowej jeszcze ten bunt powiksza. Rodzi pytania o miejsce, o obecno Boga w wiecie. „Medaliony” Nakowskiej czy „Opowiadania” Borowskiego s relacj ze wiata wojny. wiata bez Boga. Jest to straszny, nieludzki wiat. Pytanie, dlaczego On nie ingerowa, cisno si wszystkim na usta. Jak B�g m�g pozwoli na Owicim? - pytao wielu. W tym kontekcie trzeba powr�ci do przesania Ksigi Hioba: czowiek musi Mu ufa bezwarunkowo, niezalenie od okolicznoci, taki jest wyraz pokornej wiary - ufa. To trudne, prawie niemoliwe. Wojna ukazaa te inny problem, problem zaniku wartoci w wiecie. M�wi o tym podmiot liryczny Ocalonego T. R�ewicza. Szuka on nauczyciela i mistrza, kt�ry przywr�ci mu zagubione wartoci. Nie ma tu miejsca na bunt, potrzeba wartoci, nazwania od nowa wiata, wymaga Mistrza - do kt�rego ma si bezgraniczne zaufanie, kt�re pozwala pokornie odtwarza zatracone wartoci. W ten spos�b, paradoksalnie, koo ewolucji zostao zamknite. Czowiek, wychodzc od postawy pokory na pocztku wiata, poprzez bunt i pr�b tworzenia wasnego, opartego na innych ni boskie wartociach, doszed znowu - po zaamaniu si jego wasnej konstrukcji - do momentu, w kt�rym moe powiedzie ju tylko: Abba ratuj, nie wiem co robi.

Polak�w portret wasny w literaturze romantyzmu.

Literatura jest zwierciadem, w kt�rym mona obejrze wasn twarz. Nie zawsze m�wi ono prawd, czasem gloryfikuje, niekiedy znieksztaca. Portret Polak�w sta si tematem wielu wypowiedzi literackich epoki romantyzmu.

Wizerunek Polak�w i ich postawy zostay ukazane przez Adama Mickiewicza w III cz. „Dziad�w”. Wikszo to mczennicy, kt�rych cierpienia autor przedstawi analogicznie do mki Chrystusa. Modzie wileska, bdca jak wewntrzna lawa, kt�rej sto lat nie wyzibi, przepeniona jest patriotyzmem i zaangaowana w sprawy narodowe.

Tomasz Zan, jeden z jej przedstawicieli, chce ca win skierowa na siebie. Jego przyjaciel Frejend m�wi, e daby si powiesi, eby tacy ludzie jak Tomasz mogli y cho chwil duej. Janczewski, mimo cierpienia i b�lu, zachowuje trzewo umysu i gboki patriotyzm. Stojc w odjedajcej na Sybir kibitce, woa: Jeszcze Polska nie zgina. Na uwag zasuguj: Ciechowski, Wasilewski i syn pani Rollison, kt�ry, cho zosta dotkliwie pobity, nie wyda swoich wsp�towarzyszy. Modzie polska ukazana w utworze to przecie autentyczni koledzy Adama Mickiewicza z Uniwersytetu Wileskiego, wizieni w roku 1823 za winy nie popenione.

Autor ukazuje jednak i zdrajc�w, kt�rzy donosili na rodak�w i wysugiwali si senatorowi Nowosilcowowi. Profesorowie doktor Bec� i Pelikan mieli na uwadze tylko wasne kariery i korzyci i dlatego wsp�pracowali z zaborc. Jeden z nich ginie raony piorunem, ukarany za winy, kt�re popeni. Oni r�wnie s postaciami autentycznymi. wiadczy to o tym, e Dziady s utworem dokumentalnym, a wic obraz Polak�w jest tu ukazany prawdziwie. Wr�d Polak�w dostrzegamy i takich, kt�rzy bawi si, nie dbajc o losy kraju, w tym czasie, kiedy ich wsp�rodacy s mczeni. Nale do nich urzdnicy, oficerowie, literaci spdzajcy beztrosko czas w salonie warszawskim. Dyskutuj o wasnych karierach i balach urzdzanych przez Nowosilcowa. Piotr Wysocki, dziaacz powstania, tak ich charakteryzuje:

Nasz nar�d jak lawa, z wierzchu zimna

i twarda, sucha i plugawa...

S wic oni ludmi bezwartociowymi, cechuje ich ozibo i oscho uczu.

Niepeny byby obraz spoeczestwa polskiego bez sylwetek wybitnych Polak�w. Postacie te byy nieco wyidealizowane przez narodowych poet�w i stanowiy pewne wzorce do naladowania. Konrad, g�wny bohater utworu, zrywa z rol tragicznego kochanka Gustawa i staje do walki narodowowyzwoleczej. Jest poet, wielkim indywidualist, kt�ry dostrzega cierpienia swojego narodu.

Polacy z III cz. „Dziad�w” reprezentuj zar�wno trwae i cenne wartoci swojego narodu, jak i to, co w nim jest zepsute i faszywe. Jednak dziki scenie Widzenie ksidza Piotra wiemy ju, e dla Adama Mickiewicza stanowili oni nar�d przez Boga wybrany, przeznaczony do wielkich cel�w. Wpywao to z pewnoci na charakterystyk poszczeg�lnych postaci.

W dramacie Juliusza Sowackiego Kordian autor podkrela negatywne cechy narodu polskiego doby listopadowej. Czytelnik dowiaduje si z utworu o reakcji Polak�w na objcie tronu polskiego przez cara. Proci ludzie wyczuwali zagroenie, ale nie potrafili przeciwstawi si wrogiemu wadcy. Dowcipkowali tylko i drwili po cichu. Kiedy car przejeda obok tumu, ten zachowa pene grozy milczenie.

Arystokracj cechowa serwilizm, bya zafascynowana potg cara i nie rozumiaa, e ten akt jest klsk dla narodu.

Polacy, kt�rzy myl o podjciu dziaa politycznych, nie wykazuj jednomylnoci. Cz z nich spisek traktowaa jako niemoralny, za inni - szlachetni rewolucjonici - chtni byli odda ycie w samotnej walce o wolno. G�wny bohater dramatu, Kordian, to czowiek wyidealizowany, o skomplikowanej osobowoci, wraliwy. Podejmuje on sam rozpaczliw pr�b uratowania Ojczyzny i chce dokona zamachu na koronujcego si w Warszawie cara. Strach i Imaginacja przeszkadzaj mu jednak w wykonaniu tego zamierzenia i Kordian oczekuje na kar mierci. Mimo bd�w, kt�re popenia, jest wic jednostk szlachetn i sam ocenia si w nastpujcy spos�b:

Kady czowiek, kt�ry si powica

Za wolno - jest... nowym Boga tworem...

Polacy przedstawieni wic zostali w Kordianie r�wnie z du doz realizmu. Sowacki nie ba si spojrze na nich krytycznie, ale potrafi r�wnie oceni mstwo, odwag i powicenie dla Ojczyzny.

Pan Tadeusz Adama Mickiewicza jest dokadnym studium Polak�w z koca XVIII i pocztku XIX wieku. Mickiewicz w tym utworze przedstawi rodak�w w spos�b realistyczny, idealizujc tylko niekt�re postacie. Ukazane s zar�wno zalety, jak i wady bohater�w. Miejscem akcji utworu jest Soplicowo - posiado szlacheckiego rodu Soplic�w. Autor opisuje codzienne ycie mieszkac�w tego zaktka kraju, stosunek do ssiad�w, a przede wszystkim do Ojczyzny.

Charakterystyczn cech szlachty polskiej byo jej przywizanie do tradycji. Cecha ta przejawiaa si chociaby w przysowiowej polskiej gocinnoci. Szlachta czsto zapraszaa si na wsp�lne biesiady. Tradycyjny by r�wnie spos�b ubierania si mieszkac�w Soplicowa. Szlachcic nosi kontusz lub upan i szabl bdc „dusz” jej waciciela. Zachowano staropolskie tytuy i godnoci urzdnik�w pastwowych, jak Wojski, Podkomorzy, Rejent czy Asesor. Charakterystyczna bya take hierarchia, jak zachowywali uczestnicy polowa lub biesiadnicy podczas wieczerzy. Kady wiedzia, gdzie wedug wanoci lub wieku ma usi.

Wr�d szlachty ywa bya pami o bohaterach narodowych: Kociuszce czy Jasiskim. Polacy miowali sw�j kraj, bo jak stwierdzia Telimena:

Trzeba wiedzie, e to jest Soplic�w choroba,

e im opr�cz Ojczyzny nic si nie podoba.

Szlachta, powodowana mioci do Ojczyzny, bya zawsze gotowa o ni walczy. Nawet kiedy Polacy zbrojnie wystpowali przeciwko sobie, w obliczu najazdu obcych, zwanione strony jednoczyy si w celu wsp�lnej obrony kraju.

Ukazana w utworze szlachta nie bya wolna od wad. Do g�wnych naleay k�tliwo i pieniactwo. Polacy z upodobaniem procesowali si, nawet jeli mieli na spraw wyda fortun i zakoczy proces po wielu latach. Zabicie niedwiedzia take stwarzao okazj do k�tni o najlepszego uczestnika polowania. Zaciankowy szlachcic Gerwazy Rbajo stanowi przykad dumy i pychy sarmackiej. Por�ni on Hrabiego z Soplicami, aby m�c doprowadzi do przejcia zamku po Horeszce. K�tnia ta doprowadzia w kocu do zajazdu na Soplicowo.

Moe to by przykadem powszechnej anarchii i bezprawia panujcych zar�wno wr�d bogatej, jak i zaciankowej szlachty. Urzdzanie zajazd�w na ssiada w czasie realnego zagroenia ze strony Rosji wiadczyo o jej lekkomylnoci. Spor�d szlachty penej wad wyr�niy si jednostki wybitne, majce pozytywny wpyw na otoczenie. Tak osob by Jacek Soplica, wczeniej zabijaka, utracjusz i pieniacz, p�niej bohaterski emisariusz - ksidz Robak. Za spraw swoich czyn�w, sta si powszechnie znanym i szanowanym obywatelem - patriot.

Inn indywidualnoci by stary Maciej Dobrzyski, zwany Kurkiem na kociele. Ten godny zaufania, mdry i rozwany czowiek zawsze by tam, gdzie toczya si walka o wolno. Wsawi si jako uczestnik powsta narodowych. Ideaem wiata by dla niego zacianek, w kt�rym nic si nie zmienia. By wic, podobnie jak Sdzia Soplica, tradycjonalist, dbajcym o zachowanie dawnych obyczaj�w i narodowych wartoci.

Uzupenieniem obrazu Polak�w s emigranci, bohaterowie „Epilogu” Pana Tadeusza. To ludzie peni alu po utracie Ojczyzny, kt�rzy z czasem utracili nadziej na odzyskanie przez Polsk niepodlegoci. Wanie „ku pokrzepieniu ich serc” napisa Mickiewicz swoj epopej i dlatego nieco wyidealizowa obraz kraju i niekt�rych rodak�w.

Adam Mickiewicz i Juliusz Sowacki tworzyli w czasie, kiedy Polski nie byo na mapach Europy. Mimo to istnia nar�d - jego kultura i tradycja. Na podstawie wasnych wspomnie i spostrzee poeci portretowali zwykych ludzi i narodowych bohater�w, takich jak Konrad lub Kordian. Jednostki te miay stanowi przykad dla przyszych wyzwolicieli narodu polskiego.

„Polska - stw�r nie do ycia”. „Polska - kraj, w kt�rym zawsze kto przygarnie skrzywdzonego”. Kt�r opini podzielasz?

Przy lekturze literatury wojennej wielokrotnie zastanawiaam si, jak postaw przybraliby dzisiejsi Polacy w podobnej sytuacji. Jak zachowaaby si bierna dzisiaj modzie i wreszcie co zrobiabym ja? Te wtpliwoci skoniy mnie do rozmyla, na ile ja, moda osoba, identyfikuj si ze swoim krajem. Jaki naprawd on jest, czy ma jak specyfik, czy w Polakach istnieje co, co odr�nia ich od innych narod�w?

Wydaje mi si, e odpowiedzi nie trzeba daleko szuka; wystarczy bowiem spojrze na pooenie geograficzne Polski. Przecie kraj, kt�ry utrzymuje si od wiek�w przy yciu, majc za ssiad�w dwie due potgi, musi by niezwyky. ledzc histori Polski, mona doj do wniosku, e kraj ten ju dawno powinien znikn z mapy. I owszem, znikn, ale okazuje si, e nawet to nie zabio Polski. Przez ponad dwiecie lat Polska ya... nie istniejc. Nie byo pastwa w sensie geograficznym i politycznym, ale ono niezmiennie trwao w sercach Polak�w, funkcjonowao w oparciu o ducha narodowego. A duch narodowy istnieje chyba w dosownym tego sowa znaczeniu. Przecie fakt, e udao si Polsce wyzwoli spod jarzma zabor�w, graniczy z cudem. Wbrew logice, prawom fizyki i natury w 1918 roku Polska odzyskaa wolno. Czybymy rzeczywicie mieli konszachty z jakimi siami nieczystymi?

To chyba romantyzm - mit, w jakim wychowany jest prawie kady Polak. Denie, za wszelk cen, do wolnoci, godnoci, nie liczc si z b�lem i wiadomie skazujc na cierpienie. Polacy z uporem maniak�w podtrzymywali polsko, tumaczc niepowodzenia w cudowny spos�b. Zagroenie, niepewno polityczna i nieudane powstania zamiast zniechca, podniecay jeszcze patriotyzm, wzmagay uczucia i wizi narodowe.

Podobnie zachowuj si Polacy podczas II wojny wiatowej. Szczeg�lnie kampania wrzeniowa ukazuje up�r Polak�w w obronie niepodlegoci, zacito i wol walki. Wobec miadcej przewagi zar�wno liczebnej, jak i technicznej Niemiec, Polacy rw si do walki, jeszcze 19 wrzenia 1939 r. bij si, nie dopuszczajc myli o kapitulacji. Nie maj najmniejszych szans, ale walcz. Na ataki cikiej artylerii odpowiadaj uani na koniach. Broni si, cho ju dawno powinni ulec. W ataku na Polsk wzio udzia 2/3 si Wermachtu, wszystkie dywizje pancerne i zmechanizowane - Hitler spodziewa si natychmiastowego opanowania Polski. Wobec tak olbrzymiej przewagi wroga kampania wrzeniowa powinna trwa trzy dni, a nie miesic. Przecie tak niewiele, pr�cz ducha walki i oddania, m�g nasz kruchy kraj przeciwstawi Hitlerowi...

Uwaam, e Polska rzeczywicie jest „stworem nie do ycia”, a jej dotychczasowy ywot polega na balansowaniu na granicy rzeczywistoci i marze, jawy i snu. A moe powt�rzy powinnam za Szczypiorskim, e kraj nasz to ofiara strasznych figl�w historii albo moe szyderczej anegdoty, opowiadanej wiatu przez Boga, kt�rej na imi Polska? We mnie jednak take odzywa si polska skonno do wyolbrzymiania zasug swego kraju, wyszukiwania mistycznych wersji dziaania czasu. Wydaje mi si bowiem, e nie moe by dzieem ironii kraj, kt�ry zawsze zwycisko wy-chodzi z opresji i jak mityczny Feniks podnosi si z popio�w. I cho to mieszne, e chcemy zniszczy wroga uzbrojeni w kosy i widy przeciw bagnetom lub z szabelkami i koktajlami Mootowa uderzamy na czogi, to jednak co musi by w tych Polakach, e odnosz sukcesy, omijajc prawa logiki.

Moe - jako romantyczka - mao obiektywnie oceniam sytuacj, ale nawet obalajca mity powie Szczypiorskiego nie zmieni mojego przekonania o wyjtkowoci Polak�w. Mam bowiem swoj niezbit racj - jestemy, cho teoretycznie by nas nie powinno. I chyba kady przyzna mi suszno, e nie jest to wcale zasuga naszego ora, bo - cho nie umniejszam jego znaczenia - nie zawsze mogo zdziaa wiele. Gboko wierz, e „cud nad Wis” nie by jednorazowym zdarzeniem, lecz powtarza si bdzie, dop�ki Polacy pozostan romantykami. Chciaabym zacytowa sowa M�llera, kt�ry, moim zdaniem, doskonale uchwyci mentalno Polak�w - szalec�w i fantast�w, porywajcych si „z motyk na soce”:

Panie Boe, ile musi wycierpie Niemiec taki jak ja [...]

kt�ry to wszystko widzi przez sowiaskie dowiadczenie,

taki Niemiec zaraony bogosawion chorob polskoci, kt�ra

w tym wanie jest pikna, e niedoskonaa, poszukujca,

kapryna, nieokieznana, cakiem jak wariat prowadzony za rk

przez anioa.

Zdaj sobie spraw, e nie kady Polak jest romantykiem i oczywicie nie kady zdolny jest lub raczej na tyle szalony, by m�c rzuci si z goymi piciami do walki o wolno ojczyzny.

Wiem, e na co dzie jestemy dla siebie okrutni, pozbawieni tolerancji i zrozumienia dla innych. Owszem - awanturnicy z nas i prowokatorzy, zawistni intryganci, cieszcy si z krzywdy ssiada, zdaj sobie z tego spraw, dlatego niezupenie podzielam drug teori, m�wic o braterskiej pomocy Polak�w. Uwaam, e w czasie pokoju zachowujemy si cakiem odwrotnie: „Heje na Soplic!” - zajecha, najecha - oto nasza codzienna mentalno. Dopiero w czasie bezporedniego zagroenia solidaryzujemy si ze sob, pomagamy innym, bratamy. Kiedy jest potrzeba, jestemy w stanie poruszy wiat, aby odbi winia, jak w przypadku Irmy, kt�ra wycignita zostaa z Alei Szucha. Znajdzie si te �ko i chleb dla zbiegego z getta Henia Fitchelbauma oraz siostra Weronika, ratujca ydowskie dzieci.

Polacy - lubujcy si w wielkich sowach, bohaterowie, wsp�czeni Prometeusze, Wallenrodzi i mesjanici, a jednoczenie cwani, blunierczy i pr�ni. Jacy s naprawd? Tak ciko powiedzie.

Ja jednak, tak jak M�ller, mimo wiadomoci przywar polskich, zachowuj sentyment do swojego kraju i rodak�w. Wierz w Polak�w, ufam w ich dobro w trudnych chwilach oraz szaleczy zapa.

Portret Justyny Orzelskiej na tle innych postaci kobiecych w literaturze.

Justyna Orzelska, bohaterka powieci Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej, jest inn postaci ni jej literackie poprzedniczki. Ciekawe kreacje bohaterek literackich to takie, przy kt�rych tworzeniu autor odchodzi od schematu „biaego” lub „czarnego” i prezentuje je w caej bogatej zoonoci i wielowymiarowoci. Do pewnego stopnia tak wanie bohaterk jest Justyna Orzelska.

Jedn z najstarszych postaci kobiecych w literaturze jest Antygona z tragedii Sofoklesa, bohaterka sprzed 2,5 tysica lat. Wydawa by si mogo, e czas i patyna zrobiy ju swoje i e w tej postaci trudno by byo znale co interesujcego. Okazuje si, e jest jednak zupenie inaczej i wiele jej cech moemy odnale w postaciach kobiecych p�niejszych epok. Antygona bya mod i adn dziewczyn. We wczesnej modoci przeya jednak dramat, kt�ry wstrzsn ni do gbi. Jej matka, kr�lowa Jokasta, dowiedziawszy si prawdy o swoim maestwie z Edypem, popenia samob�jstwo, za ojciec wyku sobie z rozpaczy oczy i na zawsze opuci Teby. Dwaj bracia zginli w bratob�jczej walce o wadz w miecie. Nic wic dziwnego, e Antygona bya przedwczenie dojrzaa i obowizki wobec tradycji i rodziny stawiaa wyej ni mio, a nawet ycie. Bya odwana, nie baa si przeciwstawi wadzy Kreona ani opinii og�u.

Myl, e cho Justyna Orzelska ya w zupenie innych czasach i w innym rodowisku, bya w pewien spos�b podobna do Antygony. I ona przecie przeya we wczesnej modoci tragedi rodzinn. Matka jej umara z alu na skutek zdrady ma hulaki, kt�ry nie tylko zaniedba rodzin, ale na dodatek dopuci do utraty majtku. W powieci Justyna jest mod, adn dziewczyn, jest jeszcze niezamna. Podobnie jak Antygona, wyznawaa pogldy, kt�rych umiaa broni i nie baa si przeciwstawi opinii publicznej. Wbrew wszystkim, postanowia wyj za m za Janka Bohatyrowicza - zaciankowego szlachcica, kt�ry nie dor�wnywa jej urodzeniem. Pogardzia bogatym arystokrat, R�ycem, kt�ry r�wnie stara si o jej rk. Wykazaa wic odwag, idc za gosem serca, amic wszelkie konwenanse, wychodzc za m niemale za chopa. W tej kwestii wykazaa si ogromnym zdecydowaniem i uporem.

G�wn bohaterk XIII-wiecznego poematu Dantego „Boska Komedia” jest Beatrycze - przewodniczka poety po zawiatach. Dziki niej wznosi si Dante-wdrowiec na coraz wysze stopnie olnienia, a do Raju. Jest wic Beatrycze symbolem pikna i dobra, jest te duchem przewodnim mczyzny - Dantego, kt�ry dziki niej osiga coraz to wysze stopnie poznania.

Myl, e Justyna Orzelska, kt�ra w powieci Elizy Orzeszkowej jest dziewczyn z krwi i koci, pen temperamentu, ma r�wnie co z Beatrycze. Jest pikn i zdrow dziewczyn, jest r�wnie dobra i wraliwa. Moe by dobrym duchem mczyzny, po prostu jego yciow podpor. Justyna Orzelska mieszka we dworze w Korczynie, jako kuzynka Benedykta Korczyskiego ma moliwo poznania mczyzn ze sfer ziemskich. Mimo e ma tylko powierzchowne wyksztacenie i jest pann niezamon, zachwyca pe przeciwn nie tylko urod, ale przede wszystkim zaletami ducha, ujmujcymi cechami charakteru. Jest wic uczciwa, wraliwa i delikatna, a jednoczenie wytrwaa i uparta. czy wic w sobie dwie sprzecznoci: wielk uczuciowo ze zdecydowaniem w dziaaniu i si psychiczn. Moe dlatego zar�wno narkoman R�yc, jak i Janek Bohatyrowicz pragn uczyni z niej swoj Beatrycze.

Sdz, e Justyna Orzelska potrafia zafascynowa mczyzn w nie mniejszym stopniu ni Laura - bohaterka XIV-wiecznych Sonet�w do Laury F. Petrarki. Dla Bohatyrowicza staa si ona, podobnie jak Laura dla Petrarki, symbolem piknoci fizycznej i duchowej. Janek, kiedy patrzy zakochanymi oczyma na jej posta, idealizowa j, podobnie jak Petrarka swoj Laur. Myl, e fascynacja Janka udzielia si poniekd samej Elizie Orzeszkowej, a tym samym i czytelnikom jej powieci, kt�rzy w Justynie widz tylko wcielenie pikna i dobra.

Jest jednoczenie Orzelska przeciwiestwem ony modnej - bohaterki gonej satyry Ignacego Krasickiego z okresu owiecenia. Justyna, jak ju pisaam, jest pann wychowan na wsi i ma powierzchowne wyksztacenie, gdy ze wzgldu na warunki rodzinne nie moga uczszcza do szk�. Zna sabo jzyk francuski, kt�rego uczya si w dziecistwie, kiedy jeszcze miaa guwernantki. Umie r�wnie troch gra na fortepianie. ona modna z satyry Krasickiego jest wic jej przeciwiestwem. Wychowana w miecie, rozczytuje si we francuskich romansach i przestrzega wszelkich konwenans�w. Jest r�wnie „niewolnic” francuskiej mody, co powoduje, e nie potrafi w peni cieszy si yciem, a przy tym jest cigle sfrustrowana, gonic za nowociami.

Justyna Orzelska jest zupenie inna. Ubiera si skromnie i jest osob bardzo ludzk w stosunku do innych, zar�wno ze swojej sfery, jak i niej urodzonych. ona modna nie ma adnych obowizk�w i czas spdza na zabawach i modnych przyjciach. Justyna lubi by uyteczna i pomocna innym. Dlatego szuka nowych obowizk�w, na przykad udaje si do zacianka Bohatyrowicz�w na sianokosy. Kocha natur, w przeciwiestwie do ony modnej, preferujcej miasto.

Myl, e cho Justyna Orzelska ma wiele cech kobiecych, typowych dla wielu znanych bohaterek literackich, skupia w sobie r�wnie cechy charakterystyczne dla postaci pozytywistycznych. Mimo e mio i maestwo stawia na pierwszym planie, chce r�wnie pracowa i by uyteczn, chce by podpor dla wybranego przez siebie mczyzny. Jej delikatno i dobro, i jednoczesny up�r w deniu do wytyczonego celu powoduj, e mnie kojarzy si ona z „anioem”, a jednoczenie z prawdziw kobiet, kt�r darzymy sympati i kt�rej problemy potrafimy zrozumie, mimo upywu wieku.

„Powie jest to zwierciado, kt�re obnosi si po gocicu”. Skomentuj zdanie Stendhala, pamitajc o rozwoju tego gatunku w XIX i XX wieku.

Powie jest bardzo elastyczn form literack i brak jest oficjalnych regu rzdzcych ni. Jest to naturalne dla tego gatunku, gdy wyksztaci si on dziki zerwaniu z restrykcjami formalnymi organizujcymi epos. Struktura, jzyk, narracja czy wreszcie problematyka, od momentu powstania powieci podlegaa do istotnym zmianom, kt�re s odzwierciedleniem sytuacji historycznej i zwizanych z ni potrzeb, zainteresowa tw�rc�w i publicznoci. Komentarz do stwierdzenia Stendhala bdzie wic wymaga przyjrzenia si genezie gatunku.

Upraszczajc nieco problem, powie moemy okreli jako zdegradowan form eposu wierszowanego. Pierwsze utwory proz to nic innego jak przeksztacenia, odmiany poemat�w heroicznych, legend. Doskonaym przykadem s tu opowiadania o kr�lu Arturze, bdce zapisem anglo-normandzkich legend o w. Graalu. Podobnie rzecz ma si w przypadku Lancelota, redniowiecznego bohatera, kt�ry zosta wykreowany przy uyciu wzorc�w zaczerpnitych z Pieni o Rolandzie. Std jest ju bardzo niedaleko do kolejnego stadium prapowieci, mianowicie romansu rycerskiego. Zasadniczym tematem tych powieci jest przygoda, bohaterski czyn lub idealna mio. To wanie tego typu utworami zaczytuje si Don Kichot, kt�ry zaczyna y w iluzji i boryka si z problemami, kt�re nie istniej, co najdobitniej wiadczy o tym, e romans rycerski nie by zwierciadem obnoszonym po gocicu. Tematyka tych utwor�w bya zdeterminowana potrzebami epoki, czyli zabaw dworsk lub te kreacj mit�w narodowych propagujcych okrelone cnoty. Dalszy rozw�j prozy naznaczony by koniecznoci istnienia przygody czy te podr�y jako pewnego fundamentu, w oparciu o kt�ry autor prezentowa swoje teorie. Z jednej strony mamy do czynienia z powieciami, w kt�rych wiat przedstawiony i jego bohaterowie s cakowicie fikcyjni, przykadem mog tu by Podr�e Guliwera Johnatana Swiffta, z drugiej za obserwujemy rozw�j „powiastek filozoficznych”, w kt�rych akcja jest tylko pretekstem do rozwaa filozoficznych. Do tego typu utwor�w moemy zaliczy Kubusia Fatalist Denisa Diderota, tw�rczo Voltaira czy te Mikoaja Dowiadczyskiego przypadki. S one znacznie blisze formule goszonej przez Stendhala, gdy miejsce fikcyjnych rzeczywistoci zastpuj realia dostpne kademu czowiekowi. „Powiastki filozoficzne” byy kamieniem milowym na drodze ku „prawdziwej powieci” i chcc by cisym, naleaoby powiedzie, e to wanie one zapocztkoway rozw�j powieci pojmowanej nowoczenie, czyli utwor�w bdcych bliej „gocica”, przedstawiajcych problemy zwykych ludzi, ich psychik i zmaganie si ze wiatem.

Zdanie Stendhala wydaje si najbardziej adekwatne do zaoe realizmu, kt�ry wyksztaci si w g�wnej mierze dziki przemianom ekonomiczno-spoecznym dziewitnastego wieku. Efektem wspomnianych przeobrae byo pojawienie si na szerok skal nowej grupy spoecznej, mieszczastwa, kt�re potrzebowao sztuki m�wicej o jego problemach. Generalizujc, mona powiedzie, e olbrzymie zmiany cywilizacyjne spowodoway pojawienie si nowych problem�w i to wanie nimi zajmuje si realizm. Kierunek ten dziaa dokadnie na zasadzie zwierciada obnoszonego po ulicy, a trafno tego okrelenia nie jest przypadkowa, gdy Stendhal by przecie jednym z czoowych przedstawicieli tego prdu w literaturze. Realizm opiera si na przekonaniu, e dzieo ma by penym sprawozdaniem z ludzkich dowiadcze, opisem zachowa, przedstawieniem szczeg��w ycia, wreszcie wiernym odwzorowaniem charakter�w. Wedug tych zasad zorganizowany by cykl kilkudziesiciu powieci Balzaca zatytuowany Komedia ludzka. Opisuj one caoksztat ycia porewolucyjnej Francji, wiat, w kt�rym panuje „hipnoza” pienidza. Balzac, podobnie jak i Stendhal w Czerwonym i czarnym, dobiera postaci reprezentatywne i dokonujc wnikliwej analizy postaw, wyszczeg�lnia dany problem.

Specyficzn odmian powieci, rozwijajc si w ramach realizmu, byy utwory powieciopisarzy rosyjskich, charakteryzujce si pogbionym realistycznym studium psychologicznym postaci. Najwikszym tw�rc, obok Lwa Tostoja i Iwana Turgieniewa, by Fiodor Dostojewski, w kt�rego utworach szczeg�lne uwzgldnienie znalaza problematyka moralna. W tym przypadku mona m�wi o „zwierciadle”, lecz skierowanym bardziej na konkretnego czowieka ni na „gociniec”.

Kierunkiem, kt�ry rozwija si niemal r�wnolegle z realizmem, by naturalizm. Podobnie jak miao to miejsce w poprzednim przypadku, naturalizm by odpowiedzi na potrzeby epoki. Zwizany z wielkimi przeomowymi odkryciami, dziewitnastowieczny optymizm naukowy prowadzi do przekonania, e dziki nauce mona dotrze do prawdy. Z tego te powodu niekt�rzy tw�rcy doszli do przekonania, i nauka powinna mie zasadniczy wpyw na filozofi i literatur. Powyszy pogld sformuowa August Comte, kt�ry tym samym zapocztkowa ideologi pozytywistyczn. Ta ideologia, poczona z zaoeniami realizmu, daa efekt w postaci naturalizmu. Naturalici postulowali cakowity obiektywizm naukowy, brak komentarza autorskiego, analityczno i obnaanie ukrytych mechanizm�w sterujcych ludzkimi postawami. Ta ostatnia cecha bya wynikiem powanego potraktowania odkry Karola Darwina i przekonania, e spoeczestwo mona bada, odkrywa na wz�r docieka naukowych. Czoowy przedstawiciel tego kierunku, Emil Zola, pisa: Naturalizm w literaturze jest to zwrot do natury i czowieka, bezporednia obserwacja i pojmowanie tego co istnieje. Naturalizm, bardziej ni miao to miejsce w realizmie, uwypukla znaczenie jednostki, jej przey, wiata wewntrznego. Praktyka tw�rcza naturalizmu pokazywaa jednak, e obok obiektywizmu naukowego powieci naturalistyczne silnie okrelane byy przez temperament artysty i jego stosunek do wiata. Naturalici w szczeg�lny spos�b eksponowali biologizm, zwierzce instynkty w czowieku. Taki stan rzeczy powodowa, e wymowa wikszoci utwor�w bya jednoznacznie pesymistyczna. Stendhalowskie zwierciado jest wic w tym wypadku krzywym lustrem i to obnoszonym tylko po niekt�rych gocicach. Naturalici posuwaj r�wnie powie w kierunku zmiany struktury - opowiadanie odbywa si ju nie tylko poprzez akcj, lecz scena zaczyna by elementem zasadniczym.

Dalsz ewolucj powieci znakomicie charakteryzuje Artur Schopenhauer, kt�ry napisa: powie staje tym lepsza i szlachetniejsza, im wicej przedstawia ycia wewntrznego ni zewntrznego. Pierwszym sygnaem tego typu zmian jest Na Wspak Huysmansa, kt�ry, wychodzc z naturalistycznych zaoe, napisa antynaturalistyczn powie. Scena pena jest szczeg��w, kt�re doprowadzaj j do absurdu, roztrzsanie pewnych kwestii powoduje, e staj si one nierealne, co ju jest sprzeczne z zaoeniami naturalizmu.

Wanym symptomem zmian w rozwoju powieci jest schodzenie narracji w kierunku eseju, dywagacji. W tym wanie kierunku podya powie na przeomie dziewitnastego i dwudziestego wieku; realno staje si ju tylko pewn protez wprawiajc w ruch. Wykorzystujc niezbyt rozbudowane wtki fabularne, tw�rcy daj impuls do rozwaa filozoficznych. Fabua jako zestaw przyg�d, przey, wydarze traci swoje pierwotne znaczenie, miejsce przygody fabularnej zajmuje przygoda intelektualna. Znakomitym przykadem jest Czarodziejska g�ra Tomasza Manna. Jej g�wny bohater - Hans Castorp - w cigu siedmiu lat akcji ksiki prawie niczego nie przeywa. Pobyt w sanatorium, bdcy g�wnym wydarzeniem, jest okazj do wielu dyskusji ideologicznych, rozwaa na temat czasu itp. W tym kierunku take idzie pisarstwo Prousta, Kafki czy te Joyce'a, kt�ry zapisuje przeycia bohater�w na zasadzie strumienia wiadomoci. R�wnie czsto w prozie dwudziestowiecznej mamy do czynienia z powieci behawiorystyczn, kt�ra, nawizujc do zaoe naturalizmu, zawiera wycznie opis zachowa, sytuacji.

Powie dwudziestowieczna odegnuje si od tradycyjnego psychologizmu - psychologia tradycyjna, taka jak u Dostojewskiego, idzie w kierunku symbolu, alegorii, spotykanych na przykad w powieciach Franza Kafki. Obowizuje technika skr�tu intelektualnego w postaci paraboli, nierzadko groteski, parodii, sceny tworz lun kompozycj. Niewtpliwie moemy m�wi o redukcji konwencjonalnych struktur fabularnych, a pr�bujc wykorzysta okrelenia Stendhala, naleaoby powiedzie, e lustro schodzi z gocica do wntrza duszy, umysu, odbijajc nie zbadany dotychczas przez literatur w dostatecznym stopniu obszar dowiadcze wewntrznych, r�wnie tych nie do koca wiadomych.

Przygldajc si kolejnym, czasem bardzo r�nicym si etapom ewolucji powieci, mona zada sobie pytanie: W jaki spos�b prawdziwe s powieci Balzaca, a w jaki utwory Kafki? Co jest prawdziwe, opis czy metafora? Jest to pytanie o natur prawdy. Oczywicie nie ma wtpliwoci, e oba wielkie dziea s „prawdziwe”, jednak kade na sw�j spos�b.

„Powoa mnie Pan na bunt.” Zinterpretuj t myl, odwoujc si do wybranych utwor�w.

Temat buntu to odwieczny motyw literacki, poniewa towarzyszy on czowiekowi od zawsze. R�ne s zar�wno formy buntu, jak i „obiekty”, przeciwko kt�rym czowiek wystpowa.

Bunt przeciwko zastanej rzeczywistoci epoka romantyczna wpisaa w sw�j program literacki. Bohater romantyczny to przede wszystkim buntownik, kt�ry wystpuje przeciwko konwencjom spoecznym, przeciw twierdzeniom nauki, normom klasycznym, spiskuje przeciwko zaborcy, a nawet wystpuje przeciwko Bogu.

Czucie i wiara silniej m�wi do mnie

Ni mdrca szkieko i oko...

- stwierdza mody Mickiewicz w balladzie Romantyczno.

Powyszy cytat jest kwintesencj romantycznej ideologii, kt�ra zmienia hierarchi wartoci i czuciu oraz wierze przyznaa racj w tej klasyczno-romantycznej polemice. Uczucie jest r�wnie wane jak mylenie, stwierdza poeta w wielu swoich wczesnych balladach i dlatego we wszystkim przyznaje racj ludowi.

IV cz „Dziad�w” Mickiewicza to nie tylko wielkie studium mioci, ale przede wszystkim bunt romantyczny przeciwko r�nicom spoecznym, kt�re uniemoliwiaj maestwo ludziom z r�nych stan�w i o r�nym stanie majtkowym. Gdy sprawa przybiera powany charakter, rodzice panny kad kres miosnej idylli i dziewczyn wydaj za bogatego czowieka. Ostatnie spotkanie, rozstanie, rozpacz kochanka w dzie wesela ukochanej - to typowy schemat nieszczliwej mioci romantycznej, kt�ry odnajdujemy zar�wno w IV czci „Dziad�w”, jak r�wnie w „Panu Tadeuszu” i w innych lirykach poety.

Niezgod na zastan sytuacj polityczn, na zabory odnajdujemy niemal we wszystkich utworach romantycznych, za bohaterowie tego okresu, Konrad Wallenrod, Konrad czy Kordian, ycie powicaj walce o wolno. R�wnie poezja tyrtejska romantyk�w krajowych nawouje do walki z gnbicielami ojczyzny i nie chce przysta na rzeczywisto polityczn, kt�ra skazaa Polsk na nieistnienie.

Bohaterowie romantyczni buntuj si nawet przeciwko Bogu, jeli zezwoli On na klsk ich ojczyzny. Konrad w Wielkiej Improwizacji woa:

Jeli w milion ludzi krzyczcych „ratunku!”

Nie patrzysz jak w zawie zr�wnanie rachunku...

Jeli mio jest na co w wiecie Twym potrzebn

I nie tylko Twoj omyk liczebn...

Po Konradzie pretensje do Stw�rcy wyraa na przeomie XIX i XX wieku Jan Kasprowicz, modopolski poeta, w swoich Hymnach. On r�wnie ma al do Boga, e cierpienie, b�l i ndz wszczepi w los ludzki. R�wnie i B. Lemian w swoich wierszach, wzorowanych na balladach ludowych, buntuje si przeciwko Bogu, e dotkn on czowieka b�lem i cierpieniem niezasuonym.

W epoce Modej Polski pojawia si w literaturze bunt przeciwko spoeczestwu i jego konwenansom. Poeci modopolscy nie mog zaaprobowa mieszczuch�w-filistr�w, kt�rzy na pierwszym miejscu w yciu stawiaj pienidz.

W Moralnoci pani Dulskiej autorka ostro krytykuje hipokryzj, obud i ciasnot horyzont�w mieszczuch�w. Zbyszek, kt�ry pocztkowo postanawia zrzuci z siebie mieszczaski blichtr, przeciwstawi si rodzinie i konwenansom i oeni ze suc - Hank, szybko jednak z tego rezygnuje. Okazuje si czowiekiem sabym, sterowanym przez matk, kt�ra nie pozwala mu wydoby si z krgu dulszczyzny.

Utw�r Zapolskiej miao wic mona nazwa tragifars, poniewa jest to farsa o istotnej problematyce spoecznej i obyczajowej, kt�ra mogaby by tematem tragedii. Prezentuje charakterystyk �wczesnego mieszczastwa, pitnuje dulszczyzn, hipokryzj i kult pienidza panujcy w tych krgach.

W okresie midzywojennym bunt przeciwko mieszczastwu i jego moralnoci kontynuowa J. Tuwim w swoich znanych wierszach, takich jak Mieszkacy.

Najgorszy jednak z moliwych to bunt prowadzcy do przewrotu rewolucyjnego. Znalaz on swoje miejsce w literaturze nie tylko jako konkretny fakt historyczny, lecz r�wnie jako abstrakcyjny temat do dyskusji. Odnajdujemy go w takich utworach, jak: „Nie-Boska komedia” Z. Krasiskiego, „Przedwionie” S. eromskiego czy „Szewcy” Witkacego.

Bunt przeciwko konwencjom literackim zaowocowa z kolei nowatorskimi gatunkami w prozie i dramaturgii, wzniecili go romantycy - przekrelajc reguy ustalone przez klasyk�w, wprowadzajc do literatury pierwiastek duchowy, uczuciowy i fantastyczny. Tw�rcy epoki midzywojennej wprowadzili do literatury wiele form awangardowych, kt�re zburzyy stare reguy powieci i dramatu (np. Gombrowicz „Ferdydurke”, Schulz „Sklepy cynamonowe” czy Witkacy „Szewcy”). Futuryzm i awangarda poetycka zmieniy z kolei oblicze poezji midzywojennej, za turpizm poezji wsp�czesnej, poniewa postulowa r�wnouprawnienie wszystkiego co brzydkie, kalekie i odraajce.

Niezgoda na rzeczywisto i bunt wobec niej by, jest i bdzie konieczny i obecny w literaturze zawsze. Jest on bowiem bodcem do odkrywania czego nowego, co poszerza widzenie i pojmowanie przez czowieka otaczajcego go wiata. Najlepiej wyrazi to poeta wsp�czesny S. Grochowiak w wierszu wity Szymon Supnik, mylc o roli poety w spoeczestwie:

[...] A ludzie mych wierszy suchajc powstaj

I wilki wychodz erujc zgraj...

Powoa mnie Pan

Na bunt.

„Praca miernikiem wartoci czowieka” - czy susznie? Przedstaw swoje refleksje na ten temat w oparciu o przykady literackie z r�nych epok.

Polscy pozytywici nadali pracy rang czynnika odradzajcego i umoralniajcego jednostk i spoeczestwo. Filozofia pozytywistyczna traktowaa bowiem czowieka jako czstk og�u i przeciwstawiaa si indywidualizmowi w wydaniu romantycznych przyw�dc�w. Hasa pracy organicznej i u podstaw, goszone przez polskich pozytywist�w, nabray wic gbokiego sensu. Gdy zawiody zrywy powstacze, wanie praca dla kraju staa si najwaniejsza. Ukazywaa zachowanie polskoci i podjcie swoistej walki o utrzymanie ziemi w polskich rkach, jak r�wnie dbao o warstwy najnisze.

Dla pisarzy pozytywist�w praca staa si rzeczywicie miernikiem wartoci czowieka. Moemy to przeledzi chociaby na przykadzie powieci Elizy Orzeszkowej Nad Niemnem. Autorka podziela pozytywistyczny pogld o rozwoju organicznym spoeczestwa opartym na zasadzie harmonijnego wzrostu, co wymaga wzajemnej wymiany usug. W ramach tej wymiany kady czonek spoeczestwa powinien, jej zdaniem, wykonywa przypadajc na niego czstk pracy. Ci, kt�rzy ani prac wasnych rk, ani umysu nie uczestnicz w tym nieustajcym procesie tworzenia - s zbdn, martw czci spoeczestwa.

Znaczenie pracy w yciu czowieka podkrela wprowadzona do powieci legenda o Janie i Cecylii. Symboliczne znaczenie ma tu nazwisko, jakie kr�l nadaje rodowi Jana i Cecylii: Bohatyrowicze - od bohaterstwa waszego wywiedzione. Orzeszkowa zwraca wic uwag, e bohaterem mona zosta nie tylko na polu bitwy, ale r�wnie jest nim ten, kto kadego dnia, wytrwale dokada cegiek po cegiece do gmachu cywilizacji. Dlatego bohaterowie czynni, ci kt�rzy pracuj, jak Kirowa, Bohatyrowicze czy Benedykt Korczyski zostali przez pisark ocenieni pozytywnie. Justyn i Janka bardziej ni mio czy praca i wsp�lnota idea�w.

W swojej powieci autorka ukazuje r�wnie zjawiska spoeczne i ludzi, kt�rych ocenia negatywnie. Bezsensowne wychowanie uczynio z pani Emilii Korczyskiej lalk salonow. Niepraktyczne, oderwane od realnego ycia wychowanie odbio si take na yciu Zygmunta Korczyskiego i uczynio z niego prawdziwego pasoyta, mao dbajcego o wasny majtek i kraj rodzinny.

A wic pisarka-pozytywistka jasno i wyranie wypowiada si w swojej powieci na temat kryteri�w oceny swoich bohater�w. Pozytywni to przede wszystkim ci, kt�rzy kochaj sw�j kraj rodzinny, pracuj w pocie czoa dla niego i swoich najbliszych.

Lalka B. Prusa przedstawia r�wnie bohater�w pozytywnych, uytecznych dla spoeczestwa, jak r�wnie i pasoyt�w, yjcych kosztem innych. Poniewa rodzina nie moga zapewni Stanisawowi Wokulskiemu, g�wnemu bohaterowi powieci, godziwej edukacji, pracowa on i zdobywa pienidze sam, aby ukoczy gimnazjum i Szko G�wn. Mozolnie zgbia tajniki wiedzy przyrodniczej, kt�r by zafascynowany. Pragn dokonywa poytecznych odkry naukowych. Zosta jednak kupcem i to by jego spos�b na ycie. Rozwija polsk gospodark, robi interesy na wielk skal - oto jego dewiza. Powie Lalka ukazuje wielu bohater�w - ludzi cichej codziennej pracy, kt�rzy dzie po dniu tworz otaczajc ich rzeczywisto.

Podobnie ocenia swoich bohater�w Maria Dbrowska w powieci Noce i dnie. Bogumi Niechcic to bohater pozytywny, kt�ry znajduje w pracy szczcie. Jego ona Barbara, romantyczka, yje wizj wiata innego ni przyziemna codzienno i by moe dlatego nie jest cakiem szczliwa.

Podsumowujc tw�rczo pisarzy pozytywistycznych (i p�niejszych), mona zatem powiedzie, e praca uznana zostaa przez nich za wielk warto i jedyny miernik oceny czowieka. Trzeba jednak pamita, e ukazywali oni prac wolnych ludzi, pracujcych z wyboru, a nie z nakazu. Zupenie inaczej przedstawia Stefan eromski prac chop�w w swoich wczesnych opowiadaniach. Ich praca to niewolnicza har�wka, kt�ra nie tylko nie uszlachetnia, ale wrcz upadla i powoduje otpienie. Gibaowie z opowiadania Zmierzch to niemal zwierzta, kt�re od witu do zmierzchu pracuj w pocie czoa.

Podobnie ukazana jest praca w niemieckich obozach koncentracyjnych, w kt�rych - jak na ironi - znajdowa si szyderczy napis u wejcia: „Praca czyni wolnym...” „Medaliony” Zofii Nakowskiej, „Opowiadania” Tadeusza Borowskiego, „Inny wiat” Herlinga-Grudziskiego ukazuj, czym bya „praca” w obozach i jak „wolno” przynosia winiom. Czowiek by tu eksploatowany do maksimum, dop�ki m�g pracowa - y. Niezdolny do pracy, chory, kaleki lub zbyt mody - by likwidowany. Praca w niewoli nie moga by wic adn wartoci, ale staa si jeszcze jedn z metod torturowania, otpiania i zabijania ludzi.

Myl, e we wsp�czesnym wiecie praca wiadczy o naszym zaangaowaniu i otwartoci. Dziki niej ujawnia si nasza postawa moralna, a jej skutki s miar naszej przydatnoci dla spoeczestwa. Zgadzam si wic ze sowami prezydenta Stan�w Zjednoczonych J. F. Kennedy'ego:

Nie pytaj, co kraj moe zrobi dla ciebie

Zapytaj, co ty moesz zrobi dla niego...

Prywatno i powinno w literaturze polskiej.

W trudnych okresach historii Polacy zmuszeni byli do zadawania sobie pyta, co waniejsze: ycie osobiste czy suba dla kraju, czyli prywatno czy powinno?

Tw�rc, kt�ry po raz pierwszy stawia to pytanie, jest Julian Ursyn Niemcewicz. W Powrocie posa, pierwszej polskiej komedii politycznej, zmusza swoich bohater�w do dokonania takiego wyboru. Pamitajmy, e komedia ta powstaa na kilka miesicy przed uchwaleniem Konstytucji 3 maja i miaa przekona Polak�w do planowanych reform ustrojowych.

Bohaterem, kt�ry nie ma wtpliwoci i twierdzi, e Dom zawsze ustpowa powinien krajowi jest Podkomorzy, wielki patriota i zwolennik reform. W takim wanie duchu wychowa on dw�ch syn�w, kt�rzy nie tylko wzorowo gospodaruj na roli, ale r�wnie zajmuj wysokie stanowiska polityczne w pastwie. Uwaaj to bowiem za sw�j obowizek patriotyczny. Walery peni wic funkcj posa w Sejmie Czteroletnim i jest zwolennikiem reform, podobnie jak jego ojciec.

Jego przeciwiestwem jest Szarmancki, kawaler modny, kt�ry w tym czasie zabawia si wesoo w towarzystwie, jedzi konno i przepuszcza odziedziczony po przodkach majtek. Aeby nadal y na wysokim poziomie, poszukuje bogatej ony, kt�r jest got�w zdoby nawet dziki oszustwom i krtactwom. Tak wic przeciwnicy reform stawiaj wyej prywatno ni powinno.

Szczeg�lnie mocno kwesti wyboru pomidzy obowizkiem a yciem osobistym stawiaa epoka romantyzmu. W tym bowiem czasie wybuchay kolejne powstania narodowe i Polacy zmuszani byli przez ycie do dokonywania cigego wyboru. Bohaterem, kt�ry powici dla Ojczyzny wszystko, by Konrad Wallenrod. Aeby ratowa Ojczyzn, porzuci on ukochan on i uciek si do podstpu, zdrady i zab�jstwa. Szczcia w domu nie znalaz, bo go nie byo w Ojczynie - m�wi Mickiewicz, uczc tym samym Polak�w, e dla ojczyzny bdcej w potrzebie naley powieci wszystko, nawet ycie.

Czowiekiem, kt�ry r�wnie rozumia, e najwaniejsza jest walka o wyzwolenie kraju spod obcego okupanta, Szweda, by Andrzej Kmicic - bohater Potopu Henryka Sienkiewicza. Rezygnuje on nawet z widywania ukochanej do czasu, kiedy nie rozstrzygn si losy wojny ze Szwedami. Ryzykuje wielokrotnie swoim yciem, zostaje ranny, mimo to nie rezygnuje z walki. Przykadem jego ofiarnoci moe by udzia w obronie klasztoru na Jasnej G�rze, za p�niej wysadzenie szwedzkiej kolubryny, kt�ra zagraaa Czstochowie. Za swoj odwag i mstwo zosta p�niej zrehabilitowany i otrzyma rk ukochanej Oleki. Piszc ukochan trylogi ku pokrzepieniu serc, Henryk Sienkiewicz chcia przekona Polak�w znajdujcych si pod zaborami, e tylko solidarna walka moe zmieni ich sytuacj w Europie.

Eliza Orzeszkowa, autorka pozytywistycznej powieci „Nad Niemnem”, r�wnie stawia swoich bohater�w przed koniecznoci dokonywania wyboru: prywatno czy powinno? Inaczej jednak rozumiana jest ona w II poowie XIX wieku. Powinno czy si, w mniemaniu pozytywist�w, z prac dla kraju, dziaalnoci spoeczn, zachowaniem polskoci, dbaoci o tradycj i udziaem w walkach o wolno Ojczyzny, kiedy kraj jest w potrzebie. Jednak nie wszyscy bohaterowie tej powieci zasuguj na pochwa autorki. Pochwala ona wszystkich tych, kt�rzy w modoci walczyli w powstaniu styczniowym za wolno Ojczyzny, poniewa bya to zdaniem Orzeszkowej najwiksza powinno. W powieci ukazuje ona, e w okresie powstania panowaa pena solidarno midzy dworem i zaciankiem Bohatyrowicz�w. Andrzej Korczyski powici dla Ojczyzny wszystko, nawet mode ycie. Benedykt Korczyski, jego brat, po przegranej 1863 roku rozumie jako obowizek utrzymanie Korczyna w rkach polskich, to znaczy przekazanie go w przyszoci synowi Witoldowi. Dla Benedykta i Marty Korczyskiej praca w gospodarstwie to nie tylko obowizek, ale i sens ycia. Bohaterk, kt�ra mdrze czy prywatno z powinnoci, jest Justyna Orzelska. Przeamuje ona przesdy spoeczne i wychodzi za m za szlachcica zaciankowego - Jana Bohatyrowicza. W swoim przyszym yciu maj oni zamiar pracowa take na wasnej ziemi, bronic jej przed zaborcami; bd wierni tradycji i historii. Orzeszkowa negatywnie ocenia tych bohater�w, kt�rzy o swoich powinnociach zapominaj. Do nich naley Emilia Korczyska, ona Benedykta, i Zygmunt Korczyski.

Utworem modernistycznym, w kt�rym autor r�wnie stawia swojego bohatera przed koniecznoci wyboru: prywatno czy powinno? jest doktor Tomasz Judym z Ludzi bezdomnych Stefana eromskiego. Pisarz rozumie tu przez powinno prac spoeczn na rzecz ludzi biednych, kt�rych w okresie zabor�w byo w Polsce bardzo wielu. Tomasz Judym powica ycie osobiste - rozstaje si z ukochan Joasi po to, aby lepiej suy robotnikom z Zagbia Dbrowskiego. Jest to oczywicie dla niego trudny wyb�r, za jego stan ducha symbolizuje rozdarta sosna. Nie ma on jednak wtpliwoci, e tylko takiego wyboru musi dokona.

W okresie wolnej Polski powinno rozumiana ju bya jako poszukiwanie dla niej najlepszych dr�g rozwoju. Trudne czasy okupacji hitlerowskiej zmusiy pokolenie modych, czsto poet�w, do walki z okupantem. Pisze o tym midzy innymi Krzysztof Kamil Baczyski w wierszach z tego okresu. W sytuacji zagroenia raz jeszcze okazao si, e prywatno musiaa ustpi miejsca powinnoci. Tylko bowiem w czasach penej suwerennoci prywatno nie musi ustpowa powinnoci i staje si nie mniej wana ni ta pierwsza.

„Przeszo nie wraca jak ywe zjawisko, jednak nie umiera.” Ustosunkuj si do s�w Adama Asnyka, odwoujc si do wybranych utwor�w literackich.

Myl, e racj mia poeta Adam Asnyk, twierdzc, e Przeszo nie wraca jak ywe zjawisko, jednak nie umiera. Jako jeden z pierwszych podkrela on wiadomie w swoich utworach, takich jak Daremne ale czy Do modych, rol przeszoci w ksztatowaniu teraniejszoci i przyszoci.

W wierszu programowym Do modych ukaza przeszo w kontekcie ewolucyjnym. Poeta przekonuje w nim mode pokolenie pozytywist�w, e w budowaniu przyszoci bior te udzia wieki minione. Dlatego apeluje, aby nie zapomina o niej, poniewa „za chwil” i czasy obecne stan si przeszoci.

W innym wierszu, Daremne ale, tumaczy, e ewolucja jest procesem nieuniknionym, nieodwracalnym, a przeszo ma w niej r�wnie sw�j wielki udzia.

Doskonale rozumieli te kwestie pisarze epoki staropolskiej. W Transakcji wojny chocimskiej autor Wacaw Potocki przypomina wsp�czesnemu pokoleniu Polak�w minione sarmackie ideay, kt�re - wcielane w ycie przez obroc�w spod Chocimia - przyniosy im wielkie zwycistwo. Pami o przodkach, dzielnych rycerzach z czas�w Bolesawa Chrobrego, i ich cnotach ya wr�d onierzy Chodkiewicza i bya wr�d nich wiecznie ywa. A wic przeszo nie umiera, jak susznie zauway Asnyk.

Romantyzm by epok, kt�ra szczeg�lnie cenia histori. Oczywicie wynikao to z sytuacji politycznej kraju, kt�ry znajdowa si pod zaborami. Poeci czsto powracali do dziej�w minionych, aby pokaza ich wielki wpyw na czas teraniejszy. Obserwujemy to chociaby w utworze Adama Mickiewicza Konrad Wallenrod, kt�rego akcja rozgrywa si w gbokim redniowieczu. To „przeszo”, a wic opowieci Wajdeloty - Halbana stworzyy Konrada Wallenroda, przyszego patriot. Dziki niemu dowiedzia si on o swoim dziecistwie i dalekiej ojczynie - Litwie. Halban obudzi w modym „Krzyaku” mio do rodzinnego kraju i obowizek suenia mu. Wanie pami o przeszoci, domu rodzinnym i rodzicach sprawiy, e Wallenrod wybra drog suby Ojczynie, cho nie bya ona atwa. Przeszo oya wic w jego czynach i inspirowaa jego wszystkie poczynania. Dla Mickiewicza - romantyka nie ulegao wic wtpliwoci, e przeszo ya w sercach wajdelot�w i Konrad�w i ze wzgldu na ni byli oni zdolni do najwikszych powice. Wielk rol historii i tradycji, a wic przeszoci, w yciu narodu pozbawionego niepodlegoci ukaza Adam Mickiewicz w Panu Tadeuszu. To ona nie pozwolia na wynarodowienie si Polak�w i powodowaa, e nie pogodzili si oni z utrat wolnoci. W utworze wystpuje ona na kadym kroku i jest obecna w yciu codziennym mieszkac�w Soplicowa. W dworku soplicowskim na cianach wisz obrazy bohater�w narodowych, takich jak Kociuszko, Rejtan, Jasiski. Nawet stary zegar wygrywa Mazurka Dbrowskiego, obiecujc Polakom wyzwolenie.

R�d Soplic�w zachowuje prastar sarmack tradycj, co powoduje, e czuj si oni wci Polakami i promieniuj polskoci na okolic. Bohaterowie utworu doskonale znaj przeszo historyczn nie tylko swojego kraju, ale i okolicy, kt�r zamieszkuj. Wykaza si ni Jankiel w swoim koncercie, kt�ry odegra na cymbaach w dniu zarczyn Zosi z Tadeuszem. Przy pomocy muzyki przedstawi histori Polski ostatnich lat. Nie pomin adnego wydarzenia z dziej�w ojczyzny. W koncercie pojawiy si wic: rado z uchwalenia Konstytucji 3 maja, rozpacz na skutek zawizania Targowicy i III rozbioru Polski, klski powstania kociuszkowskiego i rzezi Pragi, i kolejna rado z powstania Legion�w. Cay koncert by wiadectwem, jak mocno zakorzeniona bya przeszo w sercach Polak�w i staa si przyczyn tego, e z radoci czekali na Legiony Polskie, kroczce u boku Napoleona na Litw w 1812 roku. Mickiewicz ukaza wic wpyw przeszoci na chwil obecn spoeczestwa i jednostek. Wielkim romantykiem, doceniajcym wielki wpyw przeszoci na teraniejszo i przyszo, by Juliusz Sowacki. Poeta w utworze Gr�b Agamemnona ocenia ostatnie lata historii Polski, przyr�wnujc j do przeszoci Grecji. Niestety, tradycja antyczna niewiele, zdaniem poety, nauczya Polak�w.

O wpywie historii i tradycji na teraniejszo przekonuje nas Maria Konopnicka w Rocie, napisanej na 500-lecie zwycistwa grunwaldzkiego. Utw�r ten to swoisty manifest patriotyzmu. Poetka ukazuje w tej pieni, e wanie ze wzgldu na przeszo Polacy nie poddaj si germanizacji w okresie zabor�w. W ich wiadomoci gboko zakorzenione jest przekonanie, e pochodz od kr�lewskiego rodu Piast�w i dlatego nie mog zapomnie polskiego jzyka, mowy swoich ojc�w. Rota przypomina o koniecznoci walki za kraj i dom rodzinny. Kult historii i tradycji ucieleni si w postaci „ducha narodu”, kt�ry bdzie Polakom „hetmani” i wanie dziki niemu polskie spoeczestwo przetrwa dug „noc” zabor�w. Przeszo w utworze poetki jest wic r�dem, z kt�rego ludzie czerpi si, aby przetrwa.

Podobnie ukazuje to zagadnienie Eliza Orzeszkowa w powieci „Nad Niemnem”. Wsp�czeni Polacy czerpi ideay ze starej legendy o Janie i Cecylii, kt�ra uczy ich pracy dla wasnego kraju. Mogia nadniemeska, w kt�rej ley pochowanych 40 powstac�w styczniowych, r�wnie jest miejscem szczeg�lnej pamici i przypomina nastpnym pokoleniom o koniecznoci dalszej walki za Ojczyzn, gdy tylko nadarzy si waciwa okazja.

Nie wszyscy bohaterowie powieci szanuj histori i tradycj i ci zostaj przez pisark potpieni. Uwaa ona bowiem, e nie wolno zapomina o przeszoci i trzeba w nowych warunkach gospodarczych i politycznych kontynuowa zamierzenia poprzednich pokole. Zygmunt czy Emilia Korczyska s obojtni zar�wno na przeszo, jak i na teraniejszo narodu. Interesuj si wycznie wasnym yciem osobistym, nie odnajduj w nim jednak szczcia. Zdaniem pisarki szczcie to mona osign, pamitajc jedynie o wasnych, polskich korzeniach i tradycji.

Przeszo miaa wic i ma nadal wielki wpyw na denia i pragnienia nastpnych pokole. Jest ona czci „ducha narodu” i dlatego warunkuje jego dalsze losy. W tym „duchu narodu” zawarty jest dorobek kolejnych jego pokole, pozwalajcy mu trwa i budowa przyszo.

[...] jedynym tylko lekarstwem na mki

Jest dobrowolne samob�jstwo ducha [...]

- pisa A. Asnyk w Sonecie XXIX z cyklu Nad gbiami.

Zgadzam si cakowicie z poet, kt�ry twierdzi, e mier narodu zwizana jest z „samob�jstwem ducha”, wymazaniem z jego pamici swojej historii i tradycji. Dlatego sowa zawarte w temacie wypracowania, kt�re m�wi, e: Przeszo nie wraca jak ywe zjawisko, jednak nie umiera, s w peni prawdziwe.

„Przeszo ocala, co jej potrzebne” (C.K. Norwid). Rozwaania o obecnoci Biblii i antyku w literaturze polskiej.

Myl, e racj mia Cyprian Kamil Norwid, twierdzc, e „Przeszo ocala, co jej potrzebne”. Wida to w staej obecnoci wtk�w biblijnych i antycznych w naszej literaturze. Zar�wno proza, jak i poezja polska chtnie odwouj si do mitologii i kultury staroytnej. Nawizywano do niej na r�ne sposoby. Po pierwsze czerpano z motyw�w, wtk�w, symboli zawartych w mitach, eposie, tragedii, poezji, jak r�wnie z filozofii i etyki staroytnej. Tradycja antyczna znajduje take odbicie we wsp�czesnej poezji i prozie.

Epoka renesansu, kt�ra na nowo odkrya antyk, moe pochwali si utworem nawizujcym bezporednio do mitu o wojnie trojaskiej. Jan Kochanowski w dramacie Odprawa pos�w greckich przypomina mit o piknej Helenie i Iliad Homera i wykorzystuje do przedstawienia problem�w polskich XVI w. W caej tw�rczoci tego poety, wyksztaconego humanisty, odnajdujemy nie tylko wtki czy postacie mityczne, ale r�wnie nawizania do filozofii staroytnych. Epikureizm, stoicyzm wyziera niemal z kadej pieni i fraszki poety. Szczeg�lnie upodoba on sobie rzymskiego poet Horacego, za kt�rym czsto powtarza: carpe diem lub non omnis moriar (co znaczy: nie wszystek umr!). Elegia, pie, epigramat, tragedia - oto gatunki zaczerpnite z antyku i wprowadzone w owym czasie przez poet�w do polskiej literatury.

Sama zreszt idea humanizmu i antropocentryzmu take rodowodem swym sigaj filozoficznych zaoe antyku. Czowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce - to maksyma zapoyczona od rzymskiego poety Terencjusza.

Take literatura romantyczna nawizywaa chtnie do kultury antycznej. Konrad z III cz. Dziad�w to polski Prometeusz, biorcy na siebie cierpienia narodu. Wadzi si on nawet z Bogiem, aby zdoby wadz nad duszami Polak�w, uszczliwi ich, to znaczy wywalczy im niepodlego. Utw�r Gr�b Agamemnona Juliusza Sowackiego tematycznie zwizany jest z pobytem w Grecji w 1836 roku. Czuje on, jako poeta, swoj nico wobec potgi poezji Homera, kt�ra przetrwaa tyle wiek�w. Historia Grecji, Termopile - symbol zwycistwa i Cheronea - symbol klski przywouj mu na pami przegran listopadow i zmuszaj do zastanowienia si nad przyczynami klski narodu.

Take C.K. Norwid w utworze Fortepian Chopina nawizuje do antyku, przywouje dziea wielkich tw�rc�w tej epoki: rzebiarza Fidiasza, tragika Ajschylosa czy psalmist Dawida. W wierszu „Moja piosnka” odywa pradawny motyw arkadyjski. Odnajdujemy go r�wnie w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza. Dla poet�w-emigrant�w Arkadia to kraj ojczysty utraconego dziecistwa, do kt�rego ju nie ma powrotu.

Wydawa by si mogo, e czasy wsp�czesne s zbyt odlege od obrazu wiata kreowanego przez staroytnych. A jednak te najdawniejsze postawy i wartoci okazay si ponadczasowe. Dlatego w poezji wsp�czesnej odnajdujemy wiele utwor�w bezporednio nawizujcych do antyku. A oto przykady: Ikar S. Grochowiaka, Nike czy Apollo i Marsjasz Z. Herberta. Dziki upowszechnieniu przez literatur polsk motyw�w antycznych, bohaterowie tamtych czas�w funkcjonuj w naszym yciu codziennym jako symbole wartoci uniwersalnych, kt�re cenimy do dzi.

Podobnie dzieje si z postaciami biblijnymi i wartociami, kt�re przekazuje Pismo wite. Biblia bya niepodwaalnym autorytetem moralnym ju w okresie redniowiecza. Stanowia natchnienie dla wielu mylicieli, artyst�w, pisarzy. Krzy sta si symbolem tej epoki, kt�ra wszystkie wartoci podporzdkowaa Bogu. Ze redniowiecznymi tekstami zwizany jest kult ascezy czy maryjny. Bogurodzica - najstarsza pie religijna i Lament wito- krzyski nawizuj bezporednio do Jezusa i jego matki Marii z Nowego Testamentu. Motywem bardzo popularnym w tej epoce by r�wnie wtek spotka ze mierci („Rozmowa mistrza Polikarpa ze mierci”). Przypomina on ludziom o nietrwaoci i przemijaniu ycia na ziemi, nawizujc tym samym do Ksigi Koheleta.

W krytycznej wobec Kocioa epoce renesansu tworzyo jednak wielu poet�w, kt�rzy na co dzie w swojej tw�rczoci obcowali z Bogiem. Do wizji biblijnego Boga odwouje si w swych wierszach Jan Kochanowski. We fraszce O ywocie ludzkim nazywa Boga wieczn myl. W hymnie pochwalnym Czego chcesz od nas Panie nawizuje do Ksigi Rodzaju - stworzenia wiata. Przedstawia Boga jako Stw�rc - artyst, opiekuna czowieka.

Epoka romantyzmu, kt�ra docenia uczucie i jego wielk rol w yciu czowieka, stworzya pikne postacie ksiy i zakonnik�w. Do Boga odwouje si Konrad z III cz. Dziad�w Adama Mickiewicza, proszc go o wadz nad swoim narodem. W Widzeniu ks. Piotra klska powstania listopadowego i cierpienie narodu polskiego zostaje por�wnane do Chrystusa cierpicego na krzyu. Mamy tu wic wyrane nawizanie do Ewangelii z Nowego Testamentu. R�wnie idea mesjanizmu i haso Polska Mesjaszem narod�w nawizuj bezporednio do Pisma witego.

Literatura XIX w. chtnie czerpaa z tradycji biblijnej. Dzieem, kt�re ju w tytule nawizuje do Starego Testamentu, jest „Potop” Henryka Sienkiewicza. Tytu nawizuje do osawionego potopu, z kt�rego ratuje si czowiek na wskro moralny - Noe. Potop jest powieci „ku pokrzepieniu serc” Polak�w bdcych pod zaborami. Przekonuje ich, e wsp�lnym wysikiem mona zdoby niepodlego, mimo wszystko.

Literatura czas�w wojny i okupacji („Medaliony” Zofii Nakowskiej i „Opowiadania” Tadeusza Borowskiego) ukazywaa czas spenionej Apokalipsy, nawizywaa wic do ostatniej ksigi Biblii Apokalipsy w. Jana.

Wsp�czesno r�wnie chtnie nawizuje do tej tradycji. W wierszu Czesawa Miosza Piosenka o kocu wiata odnajdujemy odniesienia do Apokalipsy w. Jana. Przedstawiony jest w nim koniec wiata, jednak r�ni si on zasadniczo od opisu biblijnego. Wedug poety koniec wiata nastpuje w kadej chwili, gdy z kad chwil jestemy blisi mierci - przemijamy. Dlatego naley zawsze liczy si ze zbliajcym si Sdem Ostatecznym.

Na przedstawionych przykadach mona wic powiedzie, e tradycja mityczna i biblijna bya i jest obecna w literaturze polskiej zar�wno w tej dawnej, jak i wsp�czesnej.

„Przeszo wr�ci ide, nie powr�ci sob” - o biblijnym i antycznym dziedzictwie w tekstach wsp�czesnych.

Nie wchodzi si dwa razy do tej

samej rzeki

(Heraklit z Efezu)

Jest rzecz naturaln, e przeszo nie powraca, chobymy nie wiadomo jak tego pragnli. A przynajmniej nie moe powr�ci tak, bymy jeszcze raz przeyli stare smutki i radoci. Czy mona jednak cofn czas w inny spos�b? Owszem, mona, sigajc po osignicia staroytnych cywilizacji, osignicia w formie idei, filozofii, pogld�w.

Dwie cywilizacje wywary wpyw na formowanie si kultury europejskiej. Cywilizacja grecko-rzymska, piknych, fantastycznych mit�w, tolerancji, swobody dziaania, i cywilizacja ydowska, judajska, o ile od tamtej surowsza, pena rygorystycznie przestrzeganych nakaz�w. Zar�wno liberalna kultura grecko-rzymska, jak i obecna poprzez chrzecijastwo kultura judajska znajduj swoje odbicie w poezji wielu wiek�w, w tym take i wsp�czesnej.

Rola kultury grecko-rzymskiej, tej, kt�ra uczya ludzi umiowania mdroci i nauki, kt�ra uczya patrzenia na pikno i dostrzegania pikna, tej, kt�rej tw�rcy uwaali czowieka za istot tak doskona, e a blisk bogom - rola tej wanie kultury w poezji jest ogromna i mona odnale mn�stwo odniesie do idea�w staroytnych w poezji wsp�czesnej. Przykadem tego s wiersze Wisawy Szymborskiej, np. Woda. Nie starczy ust do wym�wienia przelotnych imion twoich wodo - pisze poetka. Nie starczy, bo deszcz spadajcy z nieba wzi si z kt�rego z europejskich jezior, by opa chmur kropel do morza. I podobnie jest chyba z kultur antyczn, kt�ra mimo tryumfu chrzecijastwa i ponurej surowoci redniowiecza, przetrwaa pokryta kurzem w ktach zapomnianych bibliotek. Wysza z nich znowu w renesansie.

Wiersz W rzece Heraklita jest chyba te pr�b pokazania, e nic w przyrodzie nie ginie. Zawsze czyje myli, uczucia, spostrzeenia odradzaj si w innym czowieku. Podobnie brzmi przecie wiersz Z. Herberta Do Marka Aurelego.

Forma sztuki antycznej, wolna od inwigilacji w prac artysty, uduchowiona, jest poetom szczeg�lnie bliska ze wzgldu na umiowanie pikna. To podstawa do refleksyjnej zadumy nad przeszoci (Szymborska, Herbert) albo do potraktowania staroytnych jak zwykych ludzi, kt�rzy maj swoje problemy i sabostki.

Tak zosta potraktowany Sokrates w wierszu Juliana Tuwima. Wbrew utartej konwencji, kt�ra kae przedstawia uczonych jako dostojnych starc�w, traktowanych z szacunkiem, Sokrates u Tuwima robi wraenie przekornego staruszka, kt�rego ulubion rozrywk jest gorszenie innych i dziaanie im na nerwy; lekkomylnego optymisty, kt�ry ma swoje naogi. Maria Pawlikowska-Jasnorzewska pokazaa Safon (w wierszu R�e dla Safony) jako zwyczajn kobiet, kt�ra cierpi z powodu nie odwzajemnionej mioci. Sdz, e ani Safona, ani Sokrates nie mieliby nic przeciwko wanie takiemu pokazaniu ich postaci.

W poezji wsp�czesnej znajdujemy r�wnie liczne odniesienia do kultury judajskiej, przekazanej nam przez chrzecijastwo, jako e pierwsi chrzecijanie, wywodzcy si przecie od yd�w, nie odrzucili Starego Testamentu - kroniki najdawniejszych dziej�w Izraela. Wspomniany wiersz Wisawy Szymborskiej o wodzie koczy si sowami: Cokolwiek kiedykolwiek gdziekolwiek si dziao, spisane jest na wodzie Babel.

Tadeusz R�ewicz w wierszu Syn marnotrawny nawizuje do obrazu Hieronima Boscha pod tym samym tytuem, a przez niego do biblijnej przypowieci. Ale u R�ewicza podmiot liryczny jest czowiekiem wsp�czesnym - i tu si kryje sedno sprawy. Czowiekiem wsp�czesnym, dowiadczonym przez jaki kataklizm historyczny - najprawdopodobniej II wojn wiatow. Czowiekiem, kt�ry pragnie wr�ci do przeszoci, wydajcej mu si we wspomnieniach oaz bezpieczestwa (znany motyw „dawnych, dobrych czas�w”), i nagle stwierdza, e nikt go ju nie poznaje, wszyscy si zestarzeli i jakby zmaleli - i ten wiat z przeszoci jest mniejszy i mniej atrakcyjny ni by w jego pamici.

Wiele jest cykl�w poetyckich i poemat�w nawizujcych do opowieci biblijnych - jak poemat Ofiarowanie Izaaka J. Brodskiego czy cykl Motywy biblijne A. Achmatowej. Jednak trzeba zaznaczy, e porednictwo chrzecijastwa odegrao wielk rol w przekazywaniu tradycji i kultury ydowskiej. wiadczy o tym midzy innymi fakt, e J. Brodski, znakomity poeta rosyjski, yd z pochodzenia, pisa wiersze o Boym Narodzeniu, wicie chrzecijaskim.

W poezji nawizujcej do symboli i tradycji chrzecijastwa wana jest take posta Dziewicy Marii - zwaszcza jako Matki Boskiej, patrzcej na mk i mier swego Syna. W wierszu Bellini „Pieta” Stanisawa Grochowiaka Matka Boska jest jakby zdeformowana, stara, zmczona, niewiadoma ofiary Chrystusa. Robi wraenie zniszczonej yciem kobiety, kt�ra z trudem utrzymuje swoj rodzin, brak jej wyksztacenia, a nawet k�ci si z przekupk na targu o cen kartofli. I w tym wszystkim, w tej codziennoci, jej zniszczonych rkach, pomarszczonej twarzy kryje si pikno i prostota. To nie majestatycznie daleka Madonna, o nieskazitelnie piknej, zadumanej twarzy.

Inny obraz Marii znajdziemy w Ukrzyowaniu Anny Achmatowej (Z cyklu Requiem), gdzie nastpuje przeniesienie historii biblijnej w teraniejszo, jak w Synu marnotrawnym Tadeusza R�ewicza. Ale gdzie w milczeniu Matka staa nikt nawet spojrze si nie odway - koczy wiersz poetka. A zatem Maria jest sama ze swoim b�lem i rozpacz - sama, mimo obecnoci w. Jana i Marii Magdaleny. Nikt nie patrzy na ni. Wszyscy wiedz, e ona - jako matka - cierpi najwicej. Podw�jna symbolika tego wiersza polega na tym, e Achmatowa pisaa cykl Requiem w latach trzydziestych, w czasie stalinowskiego terroru politycznego, czystek, kiedy mn�stwo niewinnych ludzi zsyanych byo na Syberi do oboz�w pracy. Syn Achmatowej by kilkakrotnie aresztowany i poetka spdzia dugi czas w nie koczcym si szpalerze kobiet stojcych pod bram wizienia i oczekujcych na moliwo przekazania wiadomoci czy uzyskania informacji. Requiem to apoteoza tych wanie matek, kt�re z rozpaczliwym uporem staray si porozumie ze swoimi synami lub choby dowiedzie si, za co zostali aresztowani.

Jeszcze raz przychodzi mi na myl wiersz Woda Wisawy Szymborskiej. Chocia w zasadzie jest odniesieniem do Biblii (motyw wiey Babel), to mona by jej uy jako symbolu wzajemnego przenikania si obu kultur i oddziaywania na umysy ludzkie. Kropla zwykej wody moe by myl, jaka zrodzia si w gowie filozofa staroytnej Grecji i przenikna do wiersza poety w dwa tysice lat p�niej.

Rado ycia - jej r�da i przejawy w literaturze polskiej.

Kady czowiek cho raz w yciu przeywa rado istnienia, niezalenie od wieku, w kt�rym si urodzi. Jest to stan tak fascynujcy, e wielu poet�w polskich powicio swoje utwory temu zagadnieniu. Niekt�re epoki literackie rado ycia wpisyway w sw�j program, lecz kada z nich czynia to inaczej.

Ju w epoce renesansu Mikoaj Rej i Jan Kochanowski w swojej tw�rczoci propagowali pewien spos�b bycia czowieka: ycie chwil. Szczeg�lnie Jan Kochanowski, rozmiowany w poezji rzymskiego poety Horacego, carpe diem wpisa w swoj filozofi yciow.

W ywocie czowieka poczciwego zawar Rej opis ycia szla-chcica-ziemianina, kt�remu gospodarowanie zapewnia dostatek i jest r�dem radoci z ycia i satysfakcji. Byt ziemianina jest, wedug niego, podporzdkowany prawom natury i nakazom boskim. Poeta udziela wskaz�wek szlachcie mieszkajcej na wsi, jak ma osign szczcie. W modoci zaleca wiczenia zwizane z obyciem towarzyskim i rzemiosem wojskowym. Kady mczyzna musi mie poczucie sprawiedliwoci, staoci, roztropnoci, powinny go cechowa umiarkowanie, miosierdzie, stateczno. Gdy mody szlachcic doronie, powinien zaj si gospodarstwem i oeni. Zwizek maeski trzeba zawiera z osob r�wnego stanu i majtnoci. W cigu roku przewidzia r�wnie Rej zajcia dla gospodarza, kt�ry wiosn sadzi drzewa i krzewy w ogrodzie, szczepi je, obcina gazie, zbiera mszyce itp.; latem mona z tych przygotowanych wiosn krzew�w i drzewek mie wspaniae owoce. S ju wtedy jabka, gruszki, liwki, og�rki, maliny. Latem gospodarstwo daje take maso, ser wiee jaja, s te kury, jagnita i ryby. Wszystko dla dobra gospodarza i jego rodziny. W lasach moe odbywa polowania z przyjaci�mi, a take owi ryby w przerblach, zastawia sida i potrzaski na zwierzta futerkowe. W domu wszystko przygotowane jest do biesiady. Z caorocznych zapas�w szlachcic moe czerpa korzyci. Jednak i zim naley doglda gospodarstwa. Widzimy, e Rej dba o wygod szlachcica i pokazuje mu, jak wielk rado moe osign z ycia na wsi.

Jan Kochanowski take podejmuje w swych utworach tematyk ukazujc rado ycia. W Czarnolesie powstao wiele piknych tego typu utwor�w. Na lip - to wiersz o drzewie specjalnie przez poet cenionym. Autor zwraca uwag na zalety lipy, mi�d, szept lici, cie, piew ptak�w. Wszystko to powoduje, e czowiek naprawd moe cieszy si yciem. „Pie witojaska o Sob�tce” to utw�r, w kt�rym poeta przedstawi mio jako jeden z element�w szczcia. W utworze rozbrzmiewaj nuty radoci. Jest mowa o mioci, tacu i piewie. Ostatnia panna w pieni swej zawiera pochwa ycia wiejskiego. Chwali wesoo i spok�j wsi. M�wi, e wieniak moe, pracujc na roli, utrzyma siebie i rodzin, a zaw�d jego jest znacznie spokojniejszy i bezpieczniejszy ni marynarza, onierza czy pisarza. Pie witojaska o Sob�tce jest odbiciem radoci ycia w czasie wita Sob�tki, majcego swe pogaskie tradycje.

W „Lalce” Bolesawa Prusa te moemy dojrze r�ne r�da i przejawy radoci. Rzecki prezentuje w utworze pokolenie romantyk�w, ale ma take przymioty pozytywisty: jest rzetelny, uczciwy, pracowity. yje bardzo pracowicie, cae dnie powica na prowadzenie firmy Wokulskiego. Zamyka si w sklepie, kt�ry daje mu poczucie bezpieczestwa i spokoju. Jego wiat odnajdujemy na kartach pamitnika. Poznajemy idee, kt�rym suy i by wierny. Jedna z nich to idea napoleoska, z kt�r wiza nadzieje na odzyskanie przez Polsk niepodlegoci. Ale tak naprawd Ignacy Rzecki rado ycia czerpa z najprostszych spraw codziennych i one przynosiy mu satysfakcj.

W „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej rado ycia czerpi bohaterowie r�wnie i z pracy na roli. Sytuacja popowstaniowa, wysokie podatki naoone na majtki polskie zmuszaj Benedykta Korczyskiego do cikiej pracy, do cigej troski o wydajno ziemi. Codzienne kopoty uczyniy z niego innego czowieka, odary ze zudze, zmusiy do porzucenia dawnych idea�w. Przed wybuchem powstania bardzo byy ywe kontakty dworu z zaciankiem. Mimo e w jednym grobie le Andrzej Korczyski oraz Jerzy Bohatyrowicz, Benedykt procesuje si z zaciankiem o szkody przez nich wyrzdzone. Przynosi to jedynie konflikty z wasnym synem Witoldem, modym pozytywist, kt�ry chce nie w lud wiedz zdobyt na studiach rolniczych. Mimo trudnych chwil Benedykt Korczyski rado ycia czerpie z bliskich kontakt�w z synem i z tego, e gospodarstwo udaje mu si utrzyma w polskich rkach. G�wna bohaterka tej powieci Justyna Orzelska odnajduje szczcie w pracy, co bardzo zblia j do Janka Bohatyrowicza. Przez dugi czas mieszkaa u Korczyskich, ale zadowolenie znalaza w pracy w ogrodzie, sadzie, na polu, za szczcie w kontaktach z Jankiem Bohatyrowiczem, umiejcym czerpa rado ycia z pracy wasnych rk. Odrzucia bogatego Teofila R�yca, gdy wanie w zacianku ujrzaa szans na prawdziwe, aktywne i poyteczne ycie. Jej decyzja spotyka si z uznaniem Benedykta, Witolda, a przede wszystkim Marty, kt�ra kiedy sama zrezygnowaa z maestwa z Anzelmem Bohatyrowiczem.

Rado ycia ukazywa take w swoich utworach modopolskich poeta Leopold Staff, kt�ry jako jedyny przeciwstawi si nastrojom dekadenckim. Tw�rczo tego autora cechuje afirmacja wiata, pochwaa natury i caego stworzenia. I tak w utworze „Przedpiew” przewodni myl s sowa Terencjusza: Czowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce. Staff wyjawia w tym wierszu tajemnic szczliwego ycia i mdrej, dojrzaej poezji: „Kochaem i wiem teraz, skd si rodz pieni”. Smutne myli, kt�re towarzysz czowiekowi, poeta nazywa pogodnymi starcami w sadzie. Nie mog one zami radosnego obrazu ycia, osabi mioci. Utw�r ten jest wyrazem akceptacji i umiowania wiata takim, jaki jest. Poeta prezentuje postaw stoick, aprobuje ycie, nawet jeli przynosi cierpienie.

Dwudziestolecie midzywojenne, a zwaszcza modzi poeci z grupy Skamander, zrywa z nastrojami dekadenckimi i propaguje w swoich utworach rado ycia oraz witalizm. Wynika to r�wnie z faktu, e w 1918 roku Polska odzyskaa niepodlego, co u ogromnej wikszoci rodak�w wywoao nastroje entuzjazmu i wiary w lepsz przyszo. Jan Lecho w utworze Herostrates odrzuca tradycj, kt�ra kae zajmowa si sprawami narodowymi. Poeta pisze o wionie, nie jako o momencie do powstania narodowego, ale czasie szczcia, mioci i radoci. Inny skamandryta, Julian Tuwim, w swojej tw�rczoci ukazuje r�wnie, e wanie rzeczy najprostsze, codzienne mog przynie peni ycia i szczcie. Poeta stwierdza, e poezja powinna zajmowa si rzeczami najprostszymi, kt�re przynosz czowiekowi satysfakcj, za zrezygnowa z niepotrzebnych polemik i rozwaa filozoficznych. Poezja skamandryt�w wyraa r�wnie rado ycia poprzez prosty potoczny jzyk, kt�rym trafia do przecitnego czytelnika. Odrzuca tradycje modernistyczne, nastroje dekadenckie i gosi programowy witalizm.

Myl, e programowo rado ycia mogli gosi poeci piszcy w czasach niepodlegoci kraju. Najpeniej wyrazi tego typu pogldy poeta renesansu Jan Kochanowski, kt�ry y w czasach potgi i dobrobytu I Rzeczypospolitej. Zafascynowany filozofi epikurejsk i poezj Horacego, pochwala powicenie czasu wolnego na rozrywki i zabawy, z kt�rych mona byo czerpa rado ycia. Przekonywa nawet swoich czytelnik�w, e statek powinien chodzi kolej z artem. Natomiast poeci Skamandra w swojej tw�rczoci wyraali nastroje entuzjazmu i radoci ycia, poniewa wizali nadzieje na lepszy byt z odzyskaniem przez Polsk niepodlegoci.

Zielono nam w gowie i fioki w niej kwitn

Na klombach mych myli sadzone za modu.

Pod socem, co dao mi dusz bkitn.

I kt�re mi wieci bez trosk i zachodu.

W cikich czasach niewoli pisarze potrafili czerpa rado ycia z rzeczy najprostszych, a take z nadziei na popraw polskiego losu.

Relacje, jakie zachodz pomidzy czowiekiem a Bogiem, midzy sfer sacrum a profanum w literaturze redniowiecza, renesansu i baroku. Om�w, nie stronic od kontekst�w filozoficznych.

Niezwykle ciekawe wydaje mi si zagadnienie ewolucji myli religijnej, rozwoju wiadomoci czowieka i ksztatowania si jego osobistej relacji z Bogiem. Zar�wno w redniowieczu, renesansie, jak i w baroku inaczej wyglday zmagania z tajemnic bytu i dualizmem ludzkiej natury. Pr�by przezwycienia lub te afirmacji zmiennoci i znikomoci doczesnego ycia za kadym razem opieray si na nieco innych zaoeniach filozoficznych.

Epoka redniowiecza bya zdominowana przez wizj teologiczn. Wedug w. Augustyna czowiek jest bytem zawieszonym pomidzy dwoma przeciwnymi biegunami, duchem i materi. Ta sytuacja jest przyczyn jego samotnoci i cierpienia, a jedynym wyjciem jest wiara, podporzdkowanie caego swojego ycia Bogu i oderwanie si od doczesnoci. Literatura, szczeg�lnie we wczesnym redniowieczu, miaa za zadanie propagowanie okrelonych treci zwizanych z powszechnie wyznawanym wiatopogldem. Znaczn jej cz stanowi pieni, hagiografie czy kazania m�wice o Stw�rcy, jego witych. Quasi-teatralne misteria suyy kontemplacji wydarze historii zbawienia. Wymownym wiadectwem tamtych czas�w jest Legenda o w. Aleksym, opisujca czowieka, kt�ry tu po lubie opuszcza swoj maonk, by odda si surowej ascezie, za co po mierci zostaje witym.

Jednoczenie otaczajca rzeczywisto - wojny, epidemie, fale wielkiego godu powodowane nieurodzajem - czsto przypominaj o kruchoci ludzkiego ycia, stanowic w ten spos�b jakby uzasadnienie goszonej przez Koci� potrzeby skierowania wszystkich pragnie, dziaa czowieka ku Bogu, ku yciu wiecznemu. Dlatego te tematem wielu redniowiecznych dzie by motyw vanitas - marnoci wszystkiego, co zwizane z yciem doczesnym, z materi postrzegan jako potencjalne r�do za. Ta atmosfera powoduje, e jednym z kluczowych zagadnie wiek�w rednich staje si wanie mier. Utw�r Skarga umierajcego wyraa lk przed niewaciwym zachowaniem si w kluczowym momencie przejcia na tamten lepszy wiat, kt�re moe zniweczy dotychczasowe wysiki w celu osignicia zbawienia. Realizacji hasa „memento mori” suyy r�wnie takie utwory, jak Rozmowa mistrza Polikarpa ze mierci czy te obrzd bdcy jednoczenie motywem w sztuce - taniec mierci - pokazujcy, e wszyscy s r�wni wobec Boga i mierci, kt�ra jest wszechobecna i zabierze wszystkich bez wzgldu na stan spoeczny, pochodzenie.

wiat by wyranie podzielony na sacrum, zwizane z tym, co duchowe, wzniose, i profanum, jednoznaczne z tym, co ziemskie - z cielesnoci, zmysami. Ludzko, yjc moralnie, miaa suy sacrum i w ten spos�b dotrze do Niebieskiego Kr�lestwa, do Boga postrzeganego jako sprawiedliwego, surowego sdziego. Ze wzgldu na t powszechno de, istnienie jednego uniwersalnego zamysu, nie czyniono midzy ludmi rozr�nie - jednostka bya jedynie elementem zbiorowoci. Jej indywidualne denia nie liczyy si wobec nadrzdnego celu - zbawienia wiata. Kady mia zaj swoje wyznaczone miejsce w „drabinie byt�w” w. Tomasza, cnotliwie penic swoje obowizki. Jedynym autorytetem w sprawach wiary by okrelajcy dogmaty Koci�, a subiektywne dowiadczenie religijne nie miao znaczenia. Przekonania te znalazy odbicie w literaturze i sztuce - jej anonimowoci, uniwersalnym jzyku i parenetycznoci. Artysta mia w dziele prezentowa nie siebie, lecz wyznaczone przez teologi wzorce. Warto czowieka objawiaa si nie w nim samym, lecz w Bogu.

Kultura redniowiecza koncentrowaa si w g�wnej mierze na sacrum, jednak nie oznacza to bynajmniej, e sfera profanum bya w niej nieobecna. Jednym z jej element�w by karnawa, kilka dni, w czasie kt�rych odwracano istniejcy porzdek spoeczny, wymiewano wite historie i postaci, aby odreagowa istniejcy przez cay rok porzdek. Romanse rycerskie czy Wielki Testament Villona s dowodem na inne zainteresowania ni te, zwizane bezporednio z teologi.

Symptom�w nowej epoki mona by si doszukiwa ju u w. Franciszka, kt�ry zapocztkowa nowe spojrzenie na otaczajcy wiat - dostrzega w nim wielki dar Stw�rcy, wiadectwo jego obecnoci, a nie co, co naley bezwzgldnie odrzuci. Jeden z prekursor�w humanizmu - prdu umysowego, bdcego zwiastunem renesansu - Francesco Petrarca, czytajc w. Augustyna, dostrzega przede wszystkim nawoywanie do refleksji nad sob samym, do zgbiania istoty czowieczestwa. Humanizm, nawizujc do antycznych filozofii stoicyzmu i epikureizmu, w centrum swoich zainteresowa stawia indywidualnego czowieka, „wydobywajc” go ze redniowiecznego uniwersum. Zgodnie z wyznawan terencjuszowsk zasad, czowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce, zadaniem czowieka byo harmonijne formowanie osobowoci i rozwijanie tw�rczych zdolnoci. Czowiek renesansu przeywa zachwyt otaczajc rzeczywistoci, jednak r�do optymizmu nie ley ju - tak jak to byo w przypadku w. Franciszka - w ufnoci w Boe miosierdzie, lecz w odkryciu tw�rczej mocy samego czowieka. Czowiek renesansu polega bardziej na sobie ni na dogmatach teologicznych; recept na krucho ycia staje si horacjaski postulat carpe diem, rozumiany jako poszukiwanie, realizowanie szczcia pojmowanego jako brak cierpienia, jako harmonijne ycie w cnocie i umiarze. Przeciwwag nietrwaoci doczesnej egzystencji, ulotnoci jej radosnych moment�w, nieszcz mia by stoicyzm, nakazujcy niewzruszon postaw wobec odmian losu, poczony z wiar w znajcego przyszo Boga. Odpowiedzialno za zy los, chaos wiata ponosi nie B�g, lecz fortuna. Afirmacja wiata i czowieka spowodowaa, i B�g postrzegany by raczej jako wielki artysta i budowniczy, kt�ry stworzy pikny wiat i obdarza czowieka hojnymi darami ni jako surowy sdzia, karzcy za grzechy. Taka jest wymowa Pieni - utworu najwikszego polskiego poety renesansu Jana Kochanowskiego. W tej epoce redniowieczne ideay B�g i Niebo staj si drugorzdne, ich miejsce zajmuj wiat i pikno. Znika anonimowo sztuki, kt�ra staje si w peni autonomiczna, majca przysparza niemiertelnej sawy genialnym tw�rcom.

Drugim silnym prdem w epoce renesansu bya reformacja, bdca odpowiedzi na kryzys Kocioa katolickiego. Reformacja - odrzucona przez Koci� pr�ba reformy - zdecydowanie r�nia si od humanizmu, gdy podobnie jak redniowiecze, bya teocentryczna, a nadrzdnym celem czowieka, wedug jej doktryny, byo ycie wieczne. Zauwaamy jednak r�wnie pewne podobiestwa: humanistyczny indywidualizm przekada si tutaj na zalecenia samodzielnej lektury Pisma witego, rezygnacj ze stawianej u katolik�w na r�wni z Bibli tradycji. Odtd jednostka, znacznie ograniczajc porednictwo Kocioa, w wikszym ni dotychczas stopniu dy do osobistej relacji z Bogiem. Wzmaga si kult chrystianizmu ze wzgldu na dualizm natury Chrystusa - Madonna renesansu to matka ywa i ludzka, rozkochana w swym dziecku.

Wydaje si, e za genez kolejnej epoki, XVII-wiecznego baroku, mona uzna wzajemne oddziaywanie i wpyw humanizmu i reformacji. Doskona ilustracj kryzysu renesansowego wiatopogldu s Treny Jana Kochanowskiego. Idee humanizmu okazay si niewystarczajce do ogarnicia wszystkich paradoks�w istnienia, „fortuna” okazaa si jednak zbyt okrutna, pozbawiajc autora ukochanej c�reczki. Nie mona jednak uzna Tren�w za dzieo barokowe, gdy autor, przezwyciajc kryzys, odbudowuje sw�j humanistyczny wiatopogld, cho na innych zasadach. Zwraca si przy tym niejednokrotnie do Boga, jednak to nie w Nim na nowo odnajduje nadziej - orodkiem wiata pozostaje nadal czowiek majcy nosi ludzkie przygody.

Inny charakter ma tw�rczo yjcego w tym samym czasie Mikoaja Spa-Szarzyskiego. Poeta nie znajdowa w yciu doczesnym adnej nadziei - zmienno losu, cierpienie, sprzecznoci targajce czowiekiem, kt�ry z jednej strony dy do Boga, z drugiej za ulega pokusom wiata, budziy w nim niepok�j i trwog. Osamotniony w kosmosie czowiek okazuje si - wbrew filozofii goszonej przez humanist�w - saby i bezbronny. Poezj Spa-Szarzyskiego, tworzcego w p�nym renesansie, mona uzna za barokow, dlatego e - przeciwnie ni Kochanowski - jedyn szans dla czowieka widzia w wierze w Boga, jego szczeg�lnej asce, kt�ra pozwoli obroni si przez zakusami szatana. Mimo i opatrzno dziaa w spos�b dla ludzi niezrozumiay, nie pozostaje nic innego poza zaufaniem. Taka bdzie wizja czowieka - pascalowskiej trzciny najwtlejszej w przyrodzie - w baroku metafizycznym. Relacje midzy Bogiem a jednostk ulegaj dalszej indywidualizacji, poezja angielskich metafizyk�w pena jest zapis�w mistycznych dowiadcze. Kartezjusz, m�wic myl wic jestem, afirmuje wiat i Boga, opierajc si na jednostkowym istnieniu.Religijno barokowa jest inna od redniowiecznej, w kt�rej dowiadczenie wewntrzne nie miao wikszego znaczenia.

Inne zjawisko artystyczne baroku - nurt dworski - dotyczy sfery profanum. Poezja J.A. Morsztyna w niezwykle wyrafinowany spos�b opisuje mio. Dla tzw. poet�w wiatowych rozkoszy, np. Hieronima Morsztyna, niepok�j przemijania sta si powodem fascynacji kr�tkotrwa, ale pocigajc urod wiata. Przykad postawy starajcej si pogodzi wiadomo marnoci, przemijania z urokami ycia znajdujemy w poezji jednego z przedstawicieli nurtu dworskiego - Daniela Naborowskiego. W jednym z utwor�w pisze on: artujmy i miujmy [...] jeno pobonie i uczciwie.

Myl, e mona spr�bowa por�wna ewolucj myli religijnej w trzech opisanych epokach do do powszechnej drogi dochodzenia do religijnej dojrzaoci osoby wierzcej. Zaczyna si ona od bezkrytycznego przyjcia pewnych prawd w dziecistwie (prostota i podporzdkowanie si autorytetom w redniowieczu), przez ich modziecze zakwestionowanie i pr�b racjonalizowania wiata (aspiracje renesansu), po dojrza refleksj i indywidualne dowiadczenia Boga (barok).

Rola wiata nadprzyrodzonego w dramatach r�nych epok.

Potga wiata nadprzyrodzonego ley poza ludzkimi moliwociami empirycznego poznania. Czowiek nie zna charakteru tej przestrzeni, nie potrafi zamkn jej w fizycznych wzorach i twierdzeniach, niczego nie jest w stanie dowie, nie wie nawet, czego oczekiwa - moe wic co najwyej uwierzy w jej istnienie.

Ludzie r�nie wyobraaj sobie wiat nadprzyrodzony. Wizje te dostarczaj kulturze nowych element�w i przekazywane s nastpnym pokoleniom jako cz wiedzy o wiecie. Wiara w to, e istnieje jeszcze inny poziom byt�w, porzdkuje, harmonizuje ycie doczesne, daje nadziej na lepsze, na inne. Tamtejszy wiat, tamtejsze istoty s doskonae, silne, wieczne, posiadaj wadz nad ludzkim duchem i ciaem, mdro i wiedz. Cz swej „absolutnej prawdy” bogowie, duchy czy inne tajemne postaci udostpniaj czowiekowi w postaci system�w norm moralnych, dziki kt�rym dostpi bdzie m�g on godnoci doskonaego. Jeli przestrzega bdziesz nakaz�w i zakaz�w, spotka ci nagroda - nc. W zalenoci od kultury, religii czy koncepcji filozoficznej jest to wieczne ycie w Niebie, idealna harmonia wewntrzna lub uniknicie kani w mitycznym Tartarze.

wiat nadprzyrodzony ujawnia si te w przepowiedniach, tajemniczych zjawiskach, bezporedniej jego ingerencji w ycie miertelnik�w, czyli - jak to nazwali staroytni - Deus ex machina. W taki spos�b zakorzeniy si w wiadomoci ludzkiej religie, magia, zabobony czy prosta ufno, e istnieje co ponad nami, e natura nas wyr�nia i nie poddaa wadzy przypadku i statystyki, e jest moe jaki cel, jaki sens. Duo waniejsza od spoecznego wymiaru tej wiary jest jednak indywidualna strefa relacji wiat nadprzyrodzony - czowiek. Nie m�wi tu tylko o wybitnych jednostkach - prorokach, szamanach czy alchemikach. Kady czowiek jest w jakiej maej czstce mistykiem. Tego nie dowiadczanego umysem dotyka za kadym razem, gdy porzuca racjonalno i zdaje si na wol i intuicj. To pozarozumowe poznanie jest witem dla duszy, objawieniem, iluminacj. Jest przeyciem nie tylko absolutu, ale te nareszcie pr�b analizy wasnego „ja”, poprzez odsonicie tych najmroczniejszych miejsc, kt�rych istnienia czsto nawet nie jestemy wiadomi.

Ten wanie rodzaj psychoanalizy ilustrowa czsto w swych dramatach Wiliam Szekspir. Jego bohaterowie byli indywidualistami, jednostkami wyr�nionymi zdolnociami czytania tajemnych symboli „ksigi prawdy”. Mieli take, a moe przede wszystkim, wol i moliwo wyboru. Czyme jest bowiem umiejtno poznania prawdy o przeszoci i przyszoci, bez moliwoci wykorzystania tej wiedzy wedug wasnego pomysu na ycie? Czyny postaci maj wic swoje r�do w charakterze, w osobowoci, a nie - jak to miao miejsce w staroytnych dramatach - wynikay z fatum, z g�ry okrelonego przez bog�w losu. Moliwo wyboru jest przyczyn staego konfliktu wewntrznego: kt�r drog wybra? jakie s priorytety? Dla szekspirowskich bohater�w powstaje hybris w chrzecijaskim wydaniu. Jest to lk i przewrotna satysfakcja, a przede wszystkim wiadomo czynienia grzechu, przyjmowania na siebie dobrowolnej winy. wiat nadprzyrodzony gra wic w yciu Hamleta, Ryszarda III czy Makbeta jedynie dodatkow rol. Nie jest czynnikiem sprawczym, a tylko ukierunkowaniem, pretekstem do poznania wasnych pragnie i aspiracji, towarzyszy w momentach przeomowych na drodze ycia. Fabua Makbeta oparta jest na przepowiedni, a sama scena wr�by rozpoczyna dramat. Przywt�rze wichury, bysk�w, ttentu koni, tajemniczych chichot�w dw�m jedcom objawiaj si trzy mary. S jak trzy Mojry - przd ni przeznaczenia, znaj czas i bawi si t wiedz. Prowokuj Makbeta przez wyjawienie rbka tajemnicy o przyszym losie. Nocne zjawy nie reaguj na groby rycerzy, istniej na wyszym poziomie, doczesno ich nie dosiga. By moe s tylko senn mar, sen bowiem, jak m�wi Freud, jest odzwierciedleniem podwiadomoci. Jest pierwszym etapem walki moralnoci z dzami. By moe Makbet w ten spos�b zmaterializowa swoje marzenia.

Makbet jako kr�l i morderca nie zaznaje spokoju. Pokona sam siebie. Usidli swoje ycie w puapk podejrze, intryg, tajemnic. Boi si, e prawda wyjdzie na jaw, a moe jest to lk przed odpowiedzialnoci, lk przed samym sob - do czego byem zdolny, co jeszcze jestem got�w zrobi, by zrealizowa przepowiedni? Makbeta nawiedzaj duchy umarych. Nie widzi ich nikt poza kr�lem. S to wizje chorego ducha, bdce wyrzutami sumienia. Nieprawy wadca umiera - w ten spos�b, zgodnie z jego pragnieniami, wr�ba spenia si. Nic nie dzieje si jednak poza sprawiedliwoci. Przychodzi czas na rozliczenie, wtedy - zgodnie z odwieczn regu - przychodzi nagroda lub kara.

Romantyzm jeszcze mocniej fascynowa si tym, co w czowieku i wiecie nie wyjanione, tajemnicze i niecielesne. Bohater romantyczny le si czu w zwykym ludzkim wiecie. Aspirowa do boskoci, wolnoci od przyziemnych spraw i potrzeb. Chcia wzlatywa w nieskoczon przestrze, pragn wadzy i wiedzy, nieograniczonych moliwoci. Std blisko i poufao, z jak odnosi si do wiata nadprzyrodzonego. Dla niego by on czci rzeczywistoci, a jednoczenie reprezentantem absolutu, magii. Romantycy „uciekali” w metafizyk, dziki temu eskapizmowi pr�bowali odkry sens istnienia, wartoci ponadczasowe, do istoty wasnego „ja”.

Dziady Adama Mickiewicza przedstawiaj ludzkie ycie jako wzajemne przenikanie si dw�ch wiat�w - rzeczywistego i pozaziemskiego. Wiara ta ma swoje r�do w ludowych przekonaniach, i nawizanie dialogu midzy ywymi i umarymi przynosi oczyszczenie zar�wno doczesnym, jak i tym, kt�rzy ju znaleli si po tamtej stronie. Idea nierozerwalnego zwizku cielesnoci i metafizyki jest g�wnym ogniwem czcym wszystkie czci dramatu, std te motto wieczce utw�r: S dziwy w niebie i na ziemi, o kt�rych ani nio si waszym filozofom.

Akcja II czci Dziad�w rozgrywa si w kaplicy, nocn por. Odbywaj si tu tajemnicze obrzdy przywoywania duch�w zmarych. Nale one do trzech r�nych kategorii. Przychodz wic widma dzieci, kt�re nie s, co prawda, obarczone adn win, lecz poniewa nie zaznay ziemskiej goryczy, nie dane im bdzie pozna sodyczy niebiaskiej wiecznoci. Zaklcia Gularza przywouj inn zjaw - dziewczyn, kt�ra nie kochaa i nie zaznaa mioci, nie dotkna ziemi ni razu, nie moe wic przebywa w niebie.Kaplic nawiedza te upi�r - zy pan, kt�ry od mierci pozostaje w mocy zego ducha. Jest to kara za okruciestwo i kamienne serce w doczesnym yciu. Dla niego nie ma ani zbawienia, ani pocieszenia. Rytua zak�ca jedynie pojawienie si milczcego widma, kt�re nastpnie przewodzi w IV czci Dziad�w. Jest to pustelnik zmary dla wiata, kt�rego zabio romantyczne usposobienie, wiara w mio, literatura. Zatraci si w uczuciu do kobiety, zamkn przed zwyczajnym wiatem; to go zniszczyo. Nawizujc do II cz. dramatu, modzieniec przekazuje ywym przestrog.

W III czci „Dziad�w” Gustaw przeywa przemian. W wiziennej celi walcz o niego dobre i ze duchy. Niefrasobliwy kochanek Gustaw przeradza si w Konarda - nowego Prometeusza, ywiciela narodu, bojownika gotowego zmierzy si z Bogiem. Walka ta to Wielka Improwizacja. W monologu padaj oskarenia, groby i blunierstwa pod adresem Boga. Jednym z nich jest nazwanie Boga Carem, jednak to sowo wypowiada za Konrada zniecierpliwiony diabe. Mickiewicz, nawizujc do biblijnej walki Jakuba z anioem, obdarza Konrada znamieniem, kt�re ma wiadczy o kontakcie, walce z Bogiem - wiatem nadprzyrodzonym.

Kolejnym utworem, na kt�ry chciabym zwr�ci uwag, jest Sonata Widm Augusta Strindberga. Dramat przepojony jest poetyk marzenia sennego, sceny przenikaj si nawzajem. Elementy wiata nadprzyrodzonego nawizuj do innych znanych w kulturze wyobrae przestrzeni nierzeczywistej. Sama lokalizacja duch�w ma pewne znaczenie, jest symboliczna. Te dobre stoj po prawej stronie, ze po lewej. S one jakby normalnymi postaciami sztuki, r�wnolegymi bohaterami. Uczestnicz w yciu miertelnik�w, rozmawiaj z ludmi, s wiadkami zdarze. Nie maj jednak mocy zmieniania los�w, decydowania o postawach i zachowaniach zwykych bohater�w dramatu. Widma detronizuj fasz, kt�rym czowiek jest przeniknity, obrazuj wiat jako gr pozor�w, wzajemne oszukiwanie si, przybierania masek. U Strindberga tylko widma i duchy potrafi by czyste i prawdziwe. Tylko ich przestrze yje yciem szczerym, a w czowieku prawdziwy jest tylko lk, wszystko poza tym jest iluzj i mistyfikacj.

Fascynacja wiatem nadprzyrodzonym jako tajemniczym, niezbadanym, od zawsze towarzyszy ludzkoci w procesie tworzenia kultury. Jest to motyw niezwykle podny, kt�ry poszczeg�lni artyci wykorzystywali niezwykle tw�rczo, prezentujc wasn wizj wiata nadprzyrodzonego i jego roli, funkcji w rzeczywistoci lub te posugujc si nim jako metafor r�norodnych wewntrznych i zewntrznych dowiadcze i przey czowieka.

Romantyczny i pozytywistyczny sens patriotyzmu na wybranych przykadach z literatury polskiej.

W epoce romantyzmu patriotyzm rozumiany by przez pisarzy i obywateli jako podjcie walki o wyzwolenie ojczyzny spod jarzma zabor�w, tyrteizm i powicenie wszystkiego, nawet ycia, dla sprawy. Czasy te s przecie epok niewoli i dw�ch powsta narodowych: listopadowego i styczniowego.

Ju w Konradzie Wallenrodzie, powieci poetyckiej, kt�ra powstaa na wygnaniu w Rosji, ukaza Adam Mickiewicz ofiarn i bohatersk walk za ojczyzn. Historia - akcja utworu rozgrywa si w czasach rycerskich w XV wieku - jest tutaj paszczem ochronnym przed carsk cenzur. G�wny bohater utworu, rycerz Konrad Wallenrod, dziaa podstpnie: zdradza i zabija po to, aby wywalczy wolno dla swojej ojczyzny - Litwy. Poeta przekonuje w tej powieci Polak�w, e sprawa wolnoci narodu jest najwaniejsza i z silniejszym przeciwnikiem (aluzyjnie Rosj) trzeba walczy podstpnie.

W kolejnym utworze, II i IV czci Dziad�w, kt�ry powsta po klsce listopadowej, Adam Mickiewicz ukazuje mczestwo modziey i cierpienia caego narodu, znajdujcego si pod zaborami. Przedstawia r�wnie Konrada - wybitn jednostk i poet, kt�ry buntuje si nawet przeciwko Bogu, naraajc si na potpienie, dlatego i zezwoli on na klsk narodow. W scenie Widzenie ksidza Piotra tumaczy Mickiewicz Polakom, e klska listopadowa i upadek narodu jest wstpem do zmartwychwstania i odrodzenia si. Haso Polska Mesjaszem narod�w nadawao sens polskim cierpieniom i ofiarom. Dawao r�wnie pokrzepienie na przyszo. W utworze tym w scenie Salon warszawski i Bal u senatora potpia Polak�w, kt�rzy nie umieli zachowa godnoci narodowej, szczeg�lnie za tych, wysugujcych si zaborcom.

W kilka lat po klsce listopadowej powstaa na emigracji wielka epopeja narodowa Pan Tadeusz. Poeta przenosi swoj dusz utsknion do utraconej ojczyzny i przypomina Polakom cierpicym pod zaborami o wielkim zrywie narodowym w epoce Napoleona, kiedy walczyli o wolno na wszystkich frontach. G�wny bohater Jacek Soplica - ksidz Robak - to nowy typ bohatera romantycznego, kt�ry nie walczy z osamotnieniem, jak Konrad Wallenrod czy Konrad, ale wsp�pracuje z przedstawicielami caego narodu, aeby porwa go do walki. Wykreowanie takiego bohatera wizao si z pewnoci z dyskusjami emigracyjnymi na temat przyczyn klski listopadowej. Emigracja wiedziaa ju - powstanie upado przede wszystkim dlatego, e nie miao oparcia w narodzie. Naleao to w przyszoci zmieni i dlatego Adam Mickiewicz usiuje o tym przekona czytelnik�w. Ksidz Robak dziaa we wszystkich trzech zaborach i jest gotowy do ponoszenia wszelkich ofiar na rzecz swojej ojczyzny i wolnoci.

Wybuch powstania listopadowego zosta ukazany entuzjastycznie przez Juliusza Sowackiego w Hymnie, Kuliku, Bogurodzicy i Odzie do wolnoci. Wyraa w nich zapa modziey powstaczej, wzywa do walki i przekonywa, e jest ona obowizkiem kadego Polaka. W Kordianie, kt�ry powsta kilka lat po klsce 1830 r., zastanawia si poeta nad przyczynami klski listopadowej. W dramacie przedstawia obraz spoeczestwa polskiego w latach 1829-31. W Przygotowaniu pitnuje ugodowo przyw�dc�w politycznych i wojskowych powstania, ich niedostwo militarne, a nawet zdrad. Doprowadzaj oni nar�d do zguby. Arystokracja przybiera posta sualcz, za przedstawiciele ludu warszawskiego bezczynnie obserwuj poch�d koronacyjny Mikoaja I. Tylko nieliczni, np. onierz kociuszkowski, wyraaj swoj wrogo wobec cara, kt�ry wanie koronuje si na kr�la Polski. R�wnie krytycznie ukazani s spiskowcy z Prezesem na czele, kt�rzy planuj zab�jstwo Mikoaja I. Konflikt w samym onie spisku wiadczy o braku dojrzaoci jego uczestnik�w. Jeden tylko Kordian podejmuje si miaego czynu, ale jest samotnym poet i to powoduje, e nie dokona dziea swojego ycia - nie zabije tyrana Europy i Polski. I cho popenia wiele bd�w, swoj postaw przypomina Polakom, e dla ojczyzny powici co najcenniejszego - ycie i e nie powinni si oni nigdy pogodzi z niewol narodow.

Przyczyny klski listopadowej przeanalizowa r�wnie poeta w Grobie Agamemnona. Literatura romantyczna rozumiaa wic patriotyzm jako obowizek cakowitego powicenia si dla ojczyzny i prowadzenia walki z zaborc wszelkimi dostpnymi rodkami. Analizowaa ona bdy popeniane przez Polak�w, aeby nie powt�rzyy si w przyszoci. W epoce tej pretendowaa ona do roli przewodniczki narodu, a pisarz do roli jego przyw�dcy.

Mode pokolenie pozytywist�w, kt�re doszo do gosu po 1864 roku, widzc daremno zryw�w niepodlegociowych, zaczo nawoywa do skupienia wysik�w na dziaaniach ekonomicznych, jak r�wnie podniesieniu na wyszy poziom kultury ludu, aby w przyszoci m�g on poprze zryw narodowy. Dla pozytywist�w patriotyzm to praca dla narodu i spoeczestwa. Dlatego z zachwytem pisali oni o postpie nauki, gosili kult wiedzy i rozumu, nawoywali do rozwijania produkcji kapitalistycznej i techniki. Pisarz pozytywista mia wic dziki swojej tw�rczoci wychowywa spoeczestwo w duchu pracy na rzecz kraju.

Bohaterem, kt�ry powica cae swoje ycie pracy na roli, jest Benedykt Korczyski z powieci Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. Pragnie on nie dopuci do utraty majtku i przekazuje go w rce syna. Rozumie, e przyszy nowe czasy, kiedy Polacy tocz walk r�wnie na mier i ycie, jak w czasach romantyzmu, ale na polu gospodarczym.

Stanisaw Wokulski, bohater Lalki Bolesawa Prusa, po powrocie z Syberii, dokd zosta zesany za udzia w zrywie 1863 roku, doskonale rozumie, e w czasach, kt�re nadeszy, trzeba myle o rozwijaniu przemysu i handlu i organizowa spoeczestwo polskie wok� tych problem�w. I cho motorem jego postpowania jest mio do kobiety, niemniej robi wszystko, aeby utrzyma si na powierzchni ycia, a nawet wypyn na wierzch. Odrzuca przesdy i uprzedzenia swojego rodowiska i zdobywa majtek w spos�b moe niezbyt waciwy dla byego powstaca, ale skuteczny. A wszystko po to, aby m�c dziaa na wiksz skal i nie tylko wr�d mieszczastwa, ale i wr�d arystokracji. Wspomaga przy tym naukowc�w, poniewa wierzy, e tylko rozw�j nauki moe przyczyni si do zlikwidowania ndzy.

Moemy wic miao powiedzie, e cho romantyczny i pozytywistyczny sens patriotyzmu wyglda nieco inaczej, w gruncie rzeczy dotyczy wci tej samej sprawy - Polski. Metody stosowane byy inne: w pierwszym przypadku chodzio o walk i ofiar, w drugim o prac i powicenie. Ale cel, ten najwaniejszy pozostawa ten sam - wyzwolenie Ojczyzny spod panowania obcego i utrzymanie polskiej obecnoci kulturowej i gospodarczej na tych terenach.

Rozmowa z Bogiem - forma, funkcje.

Nie ma nic trudniejszego ni szczera rozmowa. Wydawa by si mogo, e to banalne stwierdzenie, ale nie do koca. Aby rozmawia, do niedawna jeszcze, dop�ki nie wymylono telefon�w, trzeba byo stan twarz w twarz z rozm�wc. To powodowao, e opr�cz s�w dostrzegalimy te mimik i bezporedni reakcj na ni i wypowiadane treci. W bezporedniej rozmowie trudniej jest nam kama, gdy niepok�j i obawa przed zdemaskowaniem zawsze bd widoczne.

Literackie rozmowy czowieka z Bogiem zawsze byy pene dramatyzmu, napicia, zawsze okazyway si brzemienne w skutkach. Ukazuje je r�wnie Stary Testament; by to czas, kiedy Pan prowadzi sw�j lud, starajc si go broni i ochrania. Mona to por�wna do relacji pomidzy ojcem a jego dzieckiem. Ojciec, chronic dziecko, karze je za bdy - wskazujc waciw drog. Stawia to czowieka w trudnej sytuacji istoty zalenej, gorszej, wiecznie karanej za swoje saboci, dlatego uciekajcej si do kamstwa i ucieczki od rzeczywistoci. Rozmowy z Bogiem napawaj czowieka przeraeniem. Dowodem jest posta Adama, kt�ry po zjedzeniu owocu z drzewa poznania dobra i za, woany przez Boga, chowa si i nie chce z Nim rozmawia. Boi si, e gdy stanie z Nim twarz w twarz, to prawda o jego grzechu wyjdzie na jaw. Metaforycznym okreleniem tego lku jest stwierdzenie jestem nagi, w znaczeniu: nie mog z Tob rozmawia, jestem grzeszny. Adam chowa si, a gdy nie przynosi to skutku, pr�buje obarczy odpowiedzialnoci Ew. Podobnie Kain, po zab�jstwie Abla nie chce rozmawia z Bogiem, m�wi: czy to ja jestem str�em brata mego, szuka ucieczki przed nieuniknion kar.

Zupenie inn posta maj rozmowy Hioba z Bogiem. Trudno si zreszt temu dziwi, gdy Ksiga Hioba powstaa duo p�niej ni wspomniane wyej historie z Ksigi Rodzaju i g�wnie to wpywa na zmian relacji pomidzy czowiekiem a Bogiem. Tu B�g tumaczy Hiobowi swoje zachowanie, odchodzc od mechanizmu czynu i podajcej za nim natychmiastowej kary.

Posta Hioba - czowieka bezgrzesznego, a pomimo tego wydanego na pokuszenie i traccego wszystko - zrywa oczywisto relacji pomidzy dobrym lub zym czynem a nagrod lub kar objawiajc si na ziemi. B�g stara si wytumaczy czowiekowi, e troszczy si o wszystkie istoty na wiecie, e je kocha. M�wi, e Hiob nie moe mie do niego pretensji, gdy czowiek nie jest w stanie przenikn plan�w Boga i jedyne, co mu pozostaje, to wiara i ufno. Potwierdzeniem jego s�w jest Nowy Testament, w kt�rym Chrystus umiera za grzechy ludzkoci. W tym kontekcie najbardziej znaczca jest rozmowa pomidzy Bogiem Ojcem a Chrystusem, jego Synem, kt�ry, bdc Bogiem, materialnie jest czowiekiem - rozmowa w Ogr�jcu. Jest ona kwintesencj boskiej mioci do czowieka. Chrystus, dowiadczajc takich ludzkich uczu, jak strach, przeraenie, pyta, czy nie ma innej drogi do zbawienia ludzkoci. Prosi: Odsu ten kielich ode mnie. Milczenie Boga jednoznacznie wskazuje na to, e nie ma innej drogi. Jednak istot rozmowy w Ogr�jcu jest dobrowolno ofiary Chrystusa. Sam dochodzi do takiego wniosku - nie zmuszany przez swojego Ojca.

Od tej pory B�g pozostawia czowieka samego. Okres jego cigych ingerencji w ludzkie ycie bezpowrotnie mija. W pewnym sensie sytuacja odwraca si, teraz to czowiek szuka kontaktu z Bogiem. Obrazem tej zmiany mog by pozostawione przez Chrystusa sakramenty; aby otrzyma zwizane z nimi aski, trzeba najpierw do Niego przyj. Jest to zerwanie automatyzmu zalenoci i przejcie do bardziej dobrowolnych zwizk�w. Oczywicie wywouje to samotno i poczucie opuszczenia. Czowiek pr�buje sobie to rekompensowa, taki jest choby pow�d budowy gotyckich katedr - ich potga i przytaczajca wielko maj uosabia Boga i zmusza do pokory, wymuszanej poprzednio Jego sowami. Jednak teraz inicjatywa spotkania wychodzi od czowieka.

Renesans zmienia dotychczasowe relacje pomidzy czowiekiem a Bogiem. Si rzeczy zmieni si te musi spos�b dialogu pomidzy nimi. Odrodzeniowy humanizm, zmieniajc punkt cikoci w wiecie, przenosi go z Boga na czowieka, powoduje tym samym, e ich rozmowa nabiera cech r�wnorzdnoci. Zanika owa, tak silna poprzednio, boja przed Nim. Dowodem moe by spos�b parafrazy biblijnego Psalmu CXXX przez Kochanowskiego.Podmiot liryczny, zwracajc si do Boga, poprzez ukazanie pozytywnych jego cech, krelc obraz Boga, zwraca przede wszystkim uwag na jego dobro, lito i miosierdzie. Te cechy pozwalaj patrze czowiekowi z nadziej w przyszo. Z nadziej, e zostanie on wyswobodzony z grzechu i trosk ycia doczesnego.

Istotna zmiana stosunku do Boga nastpi w baroku. Tu stale powikszajcy si straszny i nieznany wiat zacznie przeraa czowieka. Znowu jedynym ratunkiem bdzie ucieczka w ramiona wszechmogcego Boga. O to bdzie prosi Mikoaj Sp-Szarzyski. W Sonecie IV podmiot liryczny, m�wic z manichejskim wrcz przekonaniem o marnoci ycia doczesnego, bdzie baga Boga o postawienie si przy sobie, o powr�t do relacji tak dobrze ju znanych ze Starego Testamentu. Ciekawe i warte zauwaenia jest, jak bardzo r�ne s parafrazy tego samego biblijnego psalmu - Psalmu CXXX w wykonaniu Kochanowskiego i Spa-Szarzyskiego. Ten pierwszy interpretuje go w duchu humanizmu chrzecijaskiego. Podmiot liryczny u Szarzyskiego bdzie podkrela marno, grzeszno, a przede wszystkim brak samodzielnoci ludzkiego ywota. Bdzie mu si marzy powr�t do stosunk�w, w kt�rych B�g wychowuje czowieka.

Po okresie wzgldnego braku zainteresowania Bogiem, spowodowanym przez goszone przez owiecenie teorie racjonalizmu, empiryzm i scjentyzm, problem dialogu z Nim powr�ci w romantyzmie. Przyjmujc, przypominajc istnienie siy wyszej, wiata nadprzyrodzonego, obsesyjnie starano si nawiza z Nim kontakt. Ma temu suy mistycyzm, czyli pozamaterialny, pozarozumowy kontakt z Absolutem. Jednak pojawiajca si znowu w tym kontekcie rozmowa ma zupenie inne znaczenie, odwrotnie ni w Starym Testamencie, tu czowiek chce wpyn na Boga. Przykadem moe by choby Wielka Improwizacja w III czci Dziad�w. Gustaw - Konrad prosi Go o rzd dusz nad wiatem. Jest jednostk wybitn, czujc i widzc wicej ni inni, dlatego ma do tego - wedle romantycznej filozofii - pene prawo. Aby udowodni swoje racje, zadaje pytanie, w jego mniemaniu retoryczne, kto powinien rzdzi wiatem - czy uosabiajcy rozum B�g, czy te moe czujcy sercem czowiek, nie mogcy si pogodzi z cierpieniem ludzi - wasnego narodu? Czowiek przegrywa to starcie. B�g pozostaje guchy na jego dania, co si rzeczy sprowadza je do roli histerycznych oskare, z kt�rych najcisze to nazwanie Boga Carem. Tej postawie satanicznego buntu przeciwstawia si Bernardyn, ksidz Piotr. Odprawiajc egzorcyzmy nad Gustawem, odkrywa, e za ide prometejskiego buntu kryje si szatan. Za swoj postaw chrzecijask, pen pokory i wiary, zostaje nagrodzony. Otrzymuje od Boga mistyczn wizj los�w narodu, o kt�r bezskutecznie prosi Konrad. Ma ona w tym kontekcie podkreli specjalny, wity, metafizyczny wymiar historii narodowej.

Zupenie inny jest cel modopolskiego buntu przeciw Bogu. Problem historiozofii, tak frapujcy romantyk�w, nie jest ju dla tw�rc�w interesujcy. Pojawia si natomiast problem bezsensu ycia, pustki, samotnoci, niespenienia. Zdaniem tw�rc�w modopolskich sprawc tego jest B�g. To On umieci czowieka w ndznym, penym cierpienia wiecie, to On jako Tw�rca odpowiedzialny jest za jego wady, za grzechy. Nie moe za nie wini czowieka, kt�ry jest tylko Jego marnym stworzeniem. Takie jest przesanie Dies irae Jana Kasprowicza. Autor przekazuje jedynie wyrzuty w stosunku do Boga, chce ukaza szokujc prawd, e nie ma, naprawd nie ma za co Go chwali. Podmiot liryczny jest obserwatorem Sdu Ostatecznego. Dostrzega ludzk mao, grzech, kt�re s obecne w tej sytuacji. Jednake perspektywa wyniszczenia plemienia ludzkiego z powierzchni ziemi, a przede wszystkim nieproporcjonalny w stosunku do win rozmiar kary powoduj, e staje si samoistnym jego obroc. Stawia Bogu zarzut, e to Jego win jest grzech na ziemi, to On go stworzy, tworzc szatana, czy Ew - jego kochank. Nie moe wic kara czowieka za co, co sam stworzy. Jednak ludzka obrona nie zostaje wysuchana. Tryumf Boga przedwiecznego, ukazanego jako surowego starotestamentalnego sdziego, jest peen. Jedynie w odbiorcach pozostaje uczucie nieproporcjonalnej krzywdy i wynikajcy z tego bunt i niewiara w Jego sprawiedliwo.

Tragiczne dowiadczenia XX wieku, dowiadczenia wojny, chaosu, zniszczenia polaryzuj ludzkie postawy. Z jednej strony staj si przyczyn postaw ateistycznych, niewiary w dopuszczajcego do tak wielkiego cierpienia Boga, z drugiej za powoduj przywr�cenie zaufania do Boga. W wiecie nihilizmu wydaje si by on jedynym niezmiennym elementem, tak staym, e a wzbudzajcym pytania - czy rzeczywicie kontroluje On to, co dzieje si w stworzonym przez Niego wiecie? Taka, wedug mnie, jest wymowa Powrotu Tadeusza R�ewicza. Podmiot liryczny, wracajc do Nieba, nie ma odwagi powiedzie Bogu Ojcu picemu pod kominem, e czowiek czowiekowi skacze do garda. Sowa te paradoksalnie s prob o powr�t Boga w nasze, ludzkie ycie. Usamodzielniajc si, czowiek pokaza, e tak naprawd nie moe sobie bez Boga poradzi.

Rozwaania nad sensem ycia na podstawie literatury antycznej, staropolskiej i wsp�lczesnej.

Widziaem wszystkie dziea czynione

pod socem

a oto wszystko marno

i gonienie za wiatrem

Czowiek od zarania dziej�w poszukuje odpowiedzi na pytanie o sens ycia. Wydawa by si mogo, e nie jest to wany problem, jest wszak tyle waniejszych, bezporednio zwizanych z egzystencj. Jednak, w pewnym sensie, jest on podstawowy - trudno bowiem jest y bez odpowiedzi na pytanie: po co, w jakim celu? Odpowied na nie jest zwizana z pytaniem o pochodzenie naszego bytu, bo od niej to zaley wiatopogld, kt�ry przyjmiemy. Pierwszym podstawowym wyr�nikiem, kt�ry go okrela, jest wiara w Boga lub te ateizm. Drugim, czciowo zwizanym z pierwszym, jest przyjcie odpowiedniego systemu wartoci. Na jego czele mona postawi wartoci zwizane z wiar w Boga, dalej potrzeb indywidualnego szczcia, honor, mio czy inne, najwaniejsze dla czowieka wartoci. Dziki tym dw�m skadowym moemy spr�bowa zdefiniowa sens wasnego ycia.

Kada kultura stara si wypracowa wasny, odrbny model czowieka, o innym wiatopogldzie, rozumieniu wartoci i celu istnienia. Czsto jednak jest tak, e owe modele s zbiene z tymi, kt�re ju wczeniej kiedy wystpoway. Patrzc na rozw�j kultury, mona doj do zaskakujcego wniosku, e jest on intensywny w kulturze antycznej Grecji, Izraela i Rzymu, doskonalcy si jeszcze w redniowieczu, renesansie i baroku, w p�niejszych epokach ulega spowolnieniu. Nastpne epoki to ju tylko modyfikowanie i powielanie dawnych schemat�w. Dlatego tak duo miejsca trzeba tu powici analizie wartoci owych kultur.

Staym motywem w kulturze, przeniesionym przez chrzecijastwo z judaizmu, jest motyw z ksigi Koheleta: Marno nad marnociami, powiada Kohelet, marno nad marnociami, wszystko marno. Przesanie Koheleta jest czytelne: czowiek nie moe powica si doczesnym namitnociom: wadzy, pienidzom, korzyciom pyncym z rozwoju intelektu na tyle, aby zapomnie o Bogu, gdy przeznaczeniem czowieka jest przemijanie, mier i powr�t do Boga, kt�ry go bdzie sdzi za wszystkie czyny. Czowiek musi o tym pamita przy ksztatowaniu wasnego ycia. Powinien kierowa si mdroci rozumian jako przestrzeganie wartoci wypywajcych z dekalogu. Powinien cieszy si swoim yciem, jednoczenie za kultywowa cnot mdroci. Ten archetyp zachowa doczeka si wielu kontynuacji.

Do tak rozumianej idei czowieczestwa bdzie nawizywaa inna starotestamentalna ksiga, Ksiga Hioba. Jednak ta zaleno pomidzy czowiekiem a Bogiem wydaje si by silniejsza, margines ludzkiej swobody zmniejsza si, dla tego pierwszego jedynym ratunkiem przed dezintegracj jest wiara w Boga, od kt�rego wszystko pochodzi i kt�ry wszystkim rzdzi, w kt�rego potencji jest uratowanie go przed wiatem. Pomimo tego, e Ten dowiadcza czowieka na r�ne sposoby, czowiek pozostaje Mu wierny, wierzy w Jego ask, na wszystkie pokusy blunierstw pozostaje nieczuy, ufajc w bosk nieomylno i potg. Ta go nie zawodzi. Czowiek otrzymuje nagrod za swoje cierpienia. Ten model bdzie wielokrotnie powielany, choby w wielu redniowiecznych ywotach witych czy Legendzie o w. Aleksym, w kt�rej tytuowy Aleksy rezygnuje, wyzbywa si majtku i splendoru wadzy, aby by marnym prochem i ebrakiem. B�g przyjmuje jego cierpienie, ju za ycia obdarowujc go askami Chrystusa i jego Matki, a po mierci wprowadzajc triumfalnie do grona witych Kocioa, czego znakiem byy dzwony, gdy Aleksy umiera.

Dalsza radykalizacja mylenia o zalenociach pomidzy czowiekiem a Bogiem nastpuje w baroku, epoce moralnego niepokoju. Tu czowiek wyrwany ze redniowiecznej wsp�lnoty, pozostawiony samemu sobie, nie ma si na kim oprze, pozostaje samotny. Ta jego samotno przebija z pascalowskiego obrazu czowieka, zawieszonego pomidzy duchem i materi, czy liryki Spa-Szarzyskiego, metafizycznego poety przeomu, kt�ry po okresie przerwy, spowodowanym renesansowym optymizmem, przywraca kulturze motyw zalenoci pomidzy jednostk a Bogiem. W Sonecie IV pt. O wojnie naszej, kt�r wiedziemy z szatanem, wiatem i ciaem podmiot liryczny, nawizujc w konstrukcji opisywanego wiata do tego z Ksigi Hioba. Przedstawia tez, e ycie jest cigym bojem z szatanem, wiatem i ciaem. Bojem rozumianym jako przeciwiestwo pokoju wygody psychicznej. Podmiot liryczny w zakoczeniu sonetu m�wi, e ycie tylko wtedy ma sens, jeli walczy si po stronie Boga, inne drogi s wydaniem si na pastw szatana.

Inn, czerpic w pewnym sensie swe korzenie ze wiatopogldu Koheleta, rozwijajc si jednak w przeciwnym, bardziej optymistycznym kierunku, jest idea humanizmu. Nawizuje ona do wartoci i spucizny antycznych kultur - szczeg�lnie za republikaskiego Rzymu, choby do tw�rczoci Horacego. Cho wydawa by si mogo, e tworzy on w pieniach wiat sonecznej arkadii, jednak jest ona zawsze obrysowana cieniem mierci. Dlatego tak czsto Horacy m�wi o cnocie jako o podstawowej umiejtnoci czowieka, cnocie rozumianej jako umiejtno bronienia si przed skrajnociami, w pewnym sensie te pogodzenia si, afirmacji wiata. Taka jest przecie wymowa carpe diem - to nie tylko postulat „chwycenia dnia”, ale r�wnie wiadomo mierci. Podobnie trzeba rozpatrywa pieni Jana Kochanowskiego. W Pieni XIX podmiot liryczny stawia tez, e tym, o co trzeba si troszczy w yciu, jest dobra, poczciwa sawa, rozumiana jako rozwijanie rozumu i mstwa, i cnota - skonno do dobra. Taki sam jest wydwik ywota czowieka poczciwego, w kt�rym Rej w formie kazuistycznej wylicza cnoty przynalene prawemu obywatelowi. Dla niego fakt, e czowiek umiera, jest prawie tak samo naturalny, jak ten, e si rodzi; to wymusza przygotowania do mierci - kultywowanie cnoty przez cae ycie, gdy nigdy nie wiadomo, kiedy ona nastpi.

Od renesansu humanizm jest staym motywem w cywilizacji europejskiej. Bdzie si wielokrotnie odradza, czego przykadem jest choby tw�rczo Leopolda Staffa. W wierszu Przedpiew podmiot liryczny - za przykadem Terencjusza - zdaje si m�wi:Jestem czowiekiem i nic co ludzkie nie jest mi obce, z tego czerpie swoj mdro, wanie dlatego, e dowiadcza caoci.

Antyczna Grecja wnosi do europejskiej kultury, opr�cz wielu innych, dwa wane systemy wartoci: stoicyzm i epikureizm (czony czasem z hedonizmem). Podstawow cnot stoicyzmu jest ycie zgodne z rozumem i opanowywanie swoich namitnoci - gdy tylko uniezalenienie si od okolicznoci zewntrznych, wyrzeknicie si d�br przemijajcych daje szczcie i moliwo ycia zgodnego z natur. Natura jest harmonijna, rozumna - to nie namitnoci, a rozum. Stoicy s materialistami i racjonalistami. Z tej tradycji wyrasta owiecenie, epoka doskonalenia nauki i rozumu, przynajmniej ta jej cz, uznajca racjonalizm i krytycyzm za podstawowe wartoci. Cogito ergo sum powiada Kartezjusz, a literackim dowodem tego jest gatunek powiastki filozoficznej. Przykadem takiej tw�rczoci s Mikoaja Dowiadczyskiego przypadki Ignacego Krasickiego, w kt�rej tytuowy bohater przechodzi przez ycie, zdobywajc nowe dowiadczenia, poznajc mechanizmy rzdzce wiatem. Te dowiadczenia pozwalaj mu przej od postawy zaciankowego Sarmaty do takiej, kt�ra uznaje prawa natury i postulat r�wnoci jako te, kt�re powinny rzdzi wiatem. Drugim systemem wartoci jest epikureizm, kt�rego zaoeniem jest postulat szczcia jako nadrzdnej wartoci w yciu. Szczcia pojmowanego jako brak cierpienia czy hedonizm rozumiany jako chorobliwa potrzeba szczcia, kadym kosztem - stanowi one podstaw filozoficzn czci naszej cywilizacji.

W XX wieku postawy te s dominujce. W pewnym sensie, paradoksalnie, wyrastaj one z tych samych przesanek co postawa podmiotu lirycznego w sonetach Spa-Szarzyskiego. Czowiek jest zagroony wiatem, zawieszony pomidzy przeciwiestwami. Zawsze w takiej sytuacji s dwa rozwizania: mona zwr�ci si ku wartociom, Bogu, lub przeywa ycie w caym jego bogactwie, wdycha je pen piersi, gdy ju jutro bdziemy martwi. To nie jest tylko teoretyczne rozwaanie. Taka polaryzacja zachowa ludzkich zawsze nastpuje w momencie nadchodzcego nieznanego, przeraliwego dowiadczenia: dumy, perspektywy koca wieku czy innych. Z wielu powod�w wywoyway i wywouj one nadal obawy. Archetyp�w wsp�czesnej nam sytuacji, zwizanej z cywilizacj konsumpcyjn XX wieku, mona doszukiwa si w Fin de siecle'u - epoce kontestujcej wiat mieszczaskich wartoci, wiat racjonalizmu i utylitaryzmu, zwizany z rozwojem ekonomicznym wiata. Sytuacj czowieka takiej epoki, epoki penej poczucia wyczerpania, niewiary w jakiekolwiek wartoci, wietnie oddaje wiersz Paula Verlaine'a Niemoc.

Jam cesarstwo u schyku wielkiego konania,

[...]

Wszystko, wszystko wypite! zjedzone! - C� dalej?

[...]

W takiej perspektywie trudno jest odnale cel ycia. Waciwie problem ley gdzie indziej, trzeba pr�bowa o nim zapomnie, gdy ostatecznym celem ycia jest upadek, mier jaka jest przeciw w�czni zego tarcza, / czowiecze koca wieku?... Gow zwiesi niemy. Jedyn pociech, jaka pozostaje, jest szukanie hedonisty stycznych uciech, zapomnienia, nirwany. K. Przerwa-Tetmajer pisze Hymn do nirwany, stylizowany na litani, w kt�rej ujawnia si podstawowa proba podmiotu lirycznego, proba o zapomnienie. Tego mona byo szuka w mioci, waciwie za w zwizanych z ni doznaniach cielesnych, tak jak podmiot liryczny w innym wierszu Tetmajera pt. Ja kiedy usta, kt�ry, opisujc akt seksualny, m�wi, e szuka w nim cho chwilowego zapomnienia - omdlenia myli. Ucieczka od rzeczywistoci moliwa bya r�wnie dziki doznaniom estetycznym - impresjonistycznym obrazom wiata nieskalanej dziaalnoci czowieka tatrzaskiej przyrody. Jednak nic nie stumi obaw co do przyszoci. Czowiek pozostaje samotny.

Tylko od nas zaley, jaki system wartoci przyjmiemy w yciu. Od niego bdzie zalee cel, kt�ry sobie obierzemy, do kt�rego bdziemy dy. W naszym wieku, w naszym „lepszym od innych XX wieku” dowiadczenie wojny, kilkukrotny rozpad i gwatowne przemiany cywilizacji doprowadziy do zatracenia, zatarcia si wartoci. Dlatego tak czste jest poczucie braku sensu ycia czy te znajdowanie go w hedonizmie. Trzeba si ich na powr�t uczy, jest to proces dugi i trudny, o czym mog wiadczy sowa podmiotu lirycznego wiersza „Ocalony” T. R�ewicza: Szukam nauczyciela i mistrza / niech przywr�ci mi wzrok i mow / niech jeszcze raz nazwie rzeczy i pojcia / niech oddzieli wiato od ciemnoci. Wydaje si, e w tej nauce najlepiej jest sign do sprawdzonych

ju wzor�w.

R�ne sposoby obrazowania przyrody w poezji, na przykadzie wybranej epoki literackiej.

Epok, kt�ra wielk wag przywizywaa do natury i na r�ne sposoby j przedstawiaa w poezji, by romantyzm. Ju w okresie preromantyzmu w liryce pojawiy si opisy typowo romantycznego pejzau. Angielscy „poeci jezior” opisywali dzik przyrod zalanej jeziorami Szkocji. Na jej onie dumali nad kruchoci ycia (T. Percy „Ballady ludowe”). Chtnie opisywali gwatowne burze, spieniony brzeg morza, dzikie, niedostpne skay, ruiny starych, gotyckich zamk�w. Jednoczenie romantycy czsto opisy krajobrazu traktowali jako swoiste odzwierciedlenie stan�w duszy.

Bardzo ciekawe obrazy przyrody odnajdujemy w balladach Adama Mickiewicza. Staje si ona bohaterk na r�wni z czowiekiem, ilustruje te dramatyczne przeycia ludzi. W balladzie Lilie tragicznym przeyciom mob�jczyni towarzysz odpowiadajce tym uczuciom obrazy przyrody:

Zmrok zapada, wietrzyk wieje. Ciemno, wietrzno, ponuro.

Wrona gdzieniegdzie kracze. I puchaj puchacze.

Niejednokrotnie w balladach przyroda nie tylko ilustruje przeycia wewntrzne bohater�w, ale te bierze bezporedni udzia w akcji. Zaciera si w�wczas granica midzy wiatem przyrody a wiatem ludzi, poeta dokonuje personifikacji zjawisk przyrody. W balladzie wite jezioro o tej samej nazwie, cho niezwykle pikne o wieczornej porze, rzadko jest podziwiane, gdy co noc staje si miejscem straszliwych wydarze:

Bo jakie szatan wyprawia tam harce,

Jakie si larwy szamoc.

Uczestnictwo upersonifikowanej przyrody w akcji to take pokazywanie jej nadprzyrodzonej siy. Tak czarodziejsk moc miay kwiaty, kt�re rosy nad brzegiem witezi. Lud nada im nazw cary, gdy to carscy onierze zaatakowali bezbronne miasto w tym czasie, kiedy rycerze wyruszyli na b�j. Miasto zostao zatopione, gdy tylko taki ratunek m�g zesa los przeraonym kobietom. Zguba czekaa jednak take kadego ruskiego onierza, kt�ry pr�bowa zerwa pikny kwiat.

W „Sonetach krymskich” A. Mickiewicza przyroda staa si przedmiotem zachwytu i artystycznego opisu. Na przykad w sonecie „Stepy akermaskie” rolinno stepowa zostaa por�wnana do rozkoysanych morskich fal, a kwitnce krzewy burzanu - do wysp koralowych. Obfito stepowego kwiecia pozwolia poecie na por�wnanie ich do kwiat�w powodzi.

W literaturze polskiej rozwijajcej si w warunkach niewoli narodowej opis pikna ojczystego krajobrazu ma patriotyczn wymow.

Tak wanie dzieje si w epopei „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza. Autor, poeta-wygnaniec, nie mia ju nadziei na powr�t do Ojczyzny, tote powraca do kraju lat dziecinnych oczyma wyobrani, przywoywa obrazy p�l malowanych zboem rozmaitem, pozacanych pszenic, posrebrzanych ytem. W Panu Tadeuszu odnajdujemy bardzo wiele takich opis�w przyrody. Urzekajcy sw prostot i plastyk jest opis staw�w, zamieszczony w ksidze VIII. Stawy opisane s noc, w wietle ksiyca. Na lewym brzegu rosn kpy ozy, ocieniaj go te wierzby. Prawy brzeg stawu jest piaszczysty, tote intensywnie odbija blask ksiyca. Ze staw�w wypywaj dwa strumienie, kt�re potem cz si w wwozie. W opisach przyrody poeta czsto stosuje personifikacj. Opisywane stawy pochylaj ku sobie oblicza, jako para kochank�w. ozy i wierzby wygldaj jak bujna czupryna modzieca, a strumyk na r�wninie pynie wolno, jakby drzema. R�wnie plastyczny jest opis wschodu i zachodu soca, sadu, lasu, chmur, matecznika. Szczeg�lnie charakterystyczny jest opis chmur, kt�ry stanowi swoist reakcj Tadeusza na zachwyty Hrabiego nad piknem lazurowego woskiego nieba:

U nas do gow podnie ile to widok�w,

Ile scen i obraz�w z samej gry obok�w,

Bo kada chmura inna...

Tak wic przyroda w Panu Tadeuszu jest wyrazem patriotycznych odczu poety przebywajcego z dala od kraju. Jest take tem przedstawionych wydarze, tworzy odpowiedni nastr�j, a czasem nawet sprzyja bohaterom - burza po bitwie z Moskalami zalewa mosty i uniemoliwia szybkie rozejcie si wieci.

W czasie pobytu Adama Mickiewicza w Lozannie poeta dozna przypywu natchnienia. Powstay w�wczas Liryki lozaskie, arcydziea romantycznej poezji. Przepojone uczuciem smutku, doskonale odzwierciedlaj przeycia wewntrzne poety, ale take s przepiknym opisem alpejskiego krajobrazu:

Nad wod wielk i czysta

Przebiegy czarne oboki,

I woda toni przejrzyst

Odbia ksztaty ich marne...

Juliusz Sowacki by take mistrzem w opisywaniu pikna krajobrazu. Przykadem moe by hymn Smutno mi, Boe, utw�r napisany w czasie podr�y na wsch�d, o zachodzie soca na morzu przed Aleksandri, 19 padziernika 1836 roku. Zachodzce soce por�wnane zostao do gwiazdy ognistej, kt�ra zocc niebo i wod, topi si w morzu. Opr�cz zachwytu czysto estetycznego, obserwacja przyrody wywouje u poety al, poczucie wasnej nicoci w zestawieniu z odwiecznym piknem przyrody.

Tsknot do ojczystej przyrody, do utraconego raju dziecistwa wyraa Juliusz Sowacki w wierszu W pamitniku Zofii Bobr�wny. Utw�r dedykuje autor c�rce Joanny Bobrowej. Przyznaje, e ojczysta przyroda bya najwspanialszym r�dem natchnienia poetyckiego. Kwitnce kwiaty, spadajce gwiazdy same ukadaj si w sowa najpikniejszego poematu:

Gwiazdy bkitne, kwiateczki czerwone,

Bd ci cae poemata skada

Ja bym to samo powiedzia co one,

Bo ja si od nich nauczyem gada.

R�norodny sens cierpienia w yciu czowieka, na podstawie poznanych w szkole utwor�w literackich.

Problem cierpienia i za - wymykajcy si racjonalnym kategoriom, niezbadany, trudny. Towarzyszy on czowiekowi od zarania dziej�w, budzc lk, wtpliwoci, powodujc tragedie, ale r�wnie wywoujc postaw pokory, zawierzenia Bogu. Tragiczny wymiar ludzkiej egzystencji, jakim jest cierpienie, zwaszcza to niezawinione, rodzi i bdzie rodzi nadal pytania o jego sens, znaczenie. Czowiek od zawsze pr�bowa zrozumie, dlaczego tak wiele jest w yciu za, rozpaczy, b�lu. Zagadnienie to na gruncie naszej kultury judeochrzecijaskiej czsto rozpatrywane byo w kontekcie goszonej przez religi chrzecijask wszechmocy i nieskoczonej dobroci Boga dla czowieka.

Jednym z pierwszych w historii utwor�w literackich, w kt�rym spotykamy si z tym problemem, jest biblijna Ksiga Hioba. Jej g�wny bohater, yjcy uczciwie i bogobojnie Hiob, jest dowiadczony ogromnym cierpieniem fizycznym i duchowym. Jest to swoista pr�ba zaufania sprawiedliwego Hioba wzgldem obdarzajcego go do tej pory dobrobytem i szczciem rodzinnym Boga. Sens niezasuonego cierpienia, kt�re spotyka Hioba, polega na pr�bie wiary. Utw�r ten zarazem pokazuje, e ludzkie mylenie o cierpieniu jest zawodne i schematyczne. Rozmawiajcy z cierpicym Hiobem przyjaciele pr�buj za wszelk cen zracjonalizowa cierpienie; jeden twierdzi, e Hiob musia zgrzeszy, drugi za uwaa, e cierpienie jest wynikiem przypadku ze wzgldu na rzdzcy wiatem chaos. Hiob jednak nie przyjmuje ich pogld�w, wie, e nie zgrzeszy, i nie wierzy w przypadkowo swojego pooenia. Nie chce si wyrzec Boga, mimo e nie rozumie, dlaczego znalaz si w takiej sytuacji, heroicznie trwa w postawie wiary. Koczce Ksig mowy Boga alegorycznie pokazuj, e B�g panuje nad siami za - symbolizowanymi tutaj przez olbrzymie dzikie zwierzta i e jego zamiary, plany wzgldem ludzkoci maj ukryty sens, kt�ry jednak zawsze bdzie niepojty dla czowieka. Pokorna postawa Hioba jest zatem waciwa.

Kolejnym dzieem literackim, w kt�rym ukazane jest znaczenie cierpienia w yciu czowieka, jest redniowieczna Legenda o w. Aleksym. Tytuowy Aleksy w noc polubn opuszcza swoj on, by odda si praktykom pokutnym, polegajcym na umartwianiu ciaa; chce w ten spos�b zasuy na ycie wieczne. Dobrowolna zgoda na cierpienie bya w zdominowanym przez teologi redniowieczu form ekspiacji. Asceza polegajca na przezwycieniu materii, od kt�rej pochodzi wszelkie zo, miaa gwarantowa zbawienie. Sawa witego, kt�r zosta otoczony, ze wzgldu na wystpujce po jego mierci nadprzyrodzone zjawiska, jest potwierdzeniem tego, e obrana przez Aleksego droga bya suszna.

Swoist kontemplacj cierpienia by wystpujcy w literaturze i sztuce redniowiecza motyw Stabat Mater Dolorosa, kt�rego polsk wersj jest Lament witokrzyski. Cierpienie stojcej pod krzyem Chrystusa Marii byo atwiejsze do wyobraenia, identyfikacji dla czowieka ni bardziej metafizyczna mka Chrystusa. Wymowa tego motywu jest podobna do przesania Ksigi Hioba - cierpienie Matki Boej jest konieczne do realizacji planu zbawienia ludzkoci. Maria jest wzorem postawy bezgranicznej ofiary, powicenia i pokory w stosunku do Boga.

Inaczej wyglday pr�by rozwizania problemu cierpienia w renesansie. Humanistyczne fascynacje stoicyzmem i epikureizmem spowodoway wytworzenie innej od redniowiecznego teocentryzmu wizji wiata i czowieka. Przywizywano duo wiksz wag do ycia doczesnego i autonomii czowieka. Odpowiedzialnoci za ludzkie niedole obarczano nie Boga, lecz obojtn na wszystko, zimn fortun; B�g pozostawa jedynie wielkim architektem i budowniczym piknego wiata. Przed jake czsto okrutn „fortun” miaa broni niewzruszona postawa stoicka. Jak wic zatem tumaczono sens cierpienia? Myl, e warto w tym miejscu odwoa si do Tren�w Jana Kochanowskiego, kt�rych genez jest tragiczne wydarzenie, mier ukochanej c�reczki poety. Cykl Tren�w ukazuje ewolucj postawy autora, od kryzysu dotychczas wyznawanego renesansowego wiatopogldu, po odbudow humanistycznego pogldu na ycie. Kochanowski pozostaje humanist, gdy ratunek odnajduje nie w Bogu, lecz polega na siach czowieka, kt�ry ma nosi ludzkie przygody - czyli z godnoci znosi ludzki los peen kaprys�w fortuny. Nie jest to jednak powr�t do pogld�w zawartych we wczeniejszym utworze Kochanowskiego Pieniach, humanizm Tren�w jest inny, pozbawiany zudze co do idea�w, filozofii, kt�re miay rzekomo obroni czowieka przed cierpieniem. Cierpienie dla Kochanowskiego nie ma ukrytego znaczenia, mimo wstrzsajcego przeycia, jakim jest mier jego dziecka, pozostaje on wierny laickim postawom. W Trenach m�wi, e cierpienie naley znosi po ludzku, bez odwoywania si do transcendencji.

Z bardzo szczeg�lnym sposobem pojmowania sensu cierpienia spotykamy si w Dziadach Adama Mickiewicza. Cierpienie narodu polskiego - niewola pod zaborami - zostao uzasadnione przez koncepcj mesjanizmu narodowego. Polska i Polacy mieli do spenienia szczeg�ln misj powierzon im przez Boga, polegajc na wyzwoleniu narod�w Europy spod ucisku tyran�w. W III czci „Dziad�w” w scenie widzenia ksidza Piotra Polska wystpuje jako Chrystus narod�w ukrzyowany na krzyu trzech zaborc�w. Upadek pastwa potwierdza jego szczeg�lne posannictwo, a cierpienia symbolizowane przez opisywany proces Filomat�w i spotykajce ich represje byy koniecznym elementem wypenienia si misji dziejowej Polski i jej przyszego odrodzenia.

Myl, e przy okazji rozwaa na temat r�nych znacze nadawanych przez literatur cierpieniu warto zwr�ci uwag na Zbrodni i kar Fiodora Dostojewskiego. Cierpienie odgrywa bardzo wan rol w tej powieci. G�wny bohater Rodion Raskolnikow po popenieniu cikiej zbrodni, targany wyrzutami sumienia, przeywa dezintegracj osobowoci - dramatyczny konflikt wewntrzny dotyczcy przyznania si do winy. W takim stanie „spotyka si” z miastem ludzkiego cierpienia, Petersburgiem, w kt�rym panuje ndza moralna i materialna. Przykad postawy Soni, pokornie znoszcej cierpienia, realizujcej przesanie chrzecijaskiej mioci bliniego, jest jednym z g�wnych powod�w przemiany wewntrznej bohatera, kt�ry decyduje przyzna si do winy. Dowiadczenie cierpienia innych oraz wasne cierpienie duchowe, dramatyczny konflikt rozum - wartoci wypywajce z wiary powoduj przemian bohatera.

Wiele ludzkich pogld�w na cierpienie ukazuje Duma Alberta Camusa. Doktor Rieux w rozmowie z jezuit Panelouxem m�wi: inaczej rozumiem mio i nigdy nie bd kocha tego wiata, gdzie dzieci s torturowane. Doktor nie nadaje cierpieniu metafizycznego znaczenia, nie wierzy w Boga, cierpienie traktuje jako bezwzgldne zo, bdce staym elementem ludzkiego losu, kt�remu trzeba si mnie przeciwstawia, polegajc wycznie na wasnych siach, nie liczc na Boga, jego aski i miosierdzie. Ksidz reprezentuje pogld goszcy, e duma jest kar Bo za ludzk pych. W rozmowie z doktorem jest mu trudno pogodzi wszechmoc Boga z jego dobroci. Pr�buje przekona doktora Rieux do swoich racji, m�wic, e naley nauczy si kocha to, czego nie rozumiemy. Znamienn jest posta dziennikarza Ramberta, u kt�rego dowiadczenie dumy owocuje przemian wewntrzn, faktycznym przewartociowaniem dotychczasowej filozofii ycia. Podobnie dzieje si z urzdnikiem Grandem. U Camusa wszystkie r�nice si postawy i pogldy reprezentowane przez poszczeg�lnych bohater�w realizuj si w bezinteresownej, ofiarnej walce z dum -zem, solidarnoci i wsp�czuciu cierpicym, przemianie pojmowania wiata i czowieka.

Cierpienie zawsze rodzio i bdzie rodzi dramatyczne pytania, wtpliwoci, tragedie. Wsp�czesna kultura masowa, starajc si przede wszystkim dostarczy rozrywki, jakby zapomniaa o tym „bolcym” problemie. Literatura na przestrzeni epok prezentuje przykady r�nych postaw, nie dajc uniwersalnego klucza do rozwizania tego wymykajcego si racjonalnym kategoriom zagadnienia. Fryderyk Nietsche powiedzia: nie wiem, czy cierpienie czyni nas lepszymi, ale na pewno czyni nas gbszymi.

„Samotno, c� po ludziach?” - najciekawsze Twoim zdaniem literackie portrety bohater�w skazanych na samotno z wyboru.

Bohaterowie opisywani przez literatur r�nych epok, kt�rzy nie byli rozumiani przez otoczenie, bardzo czsto dowiadczali uczucia samotnoci. Myl, e takiej samotnoci dowiadczali przede wszystkim ci, kt�rzy przerastali innych ludzi pod r�nymi wzgldami. Najczciej inteligencj, wyobrani i predyspozycjami wodzowskimi. Niekt�rzy wybierali samotno, aby zrealizowa ide, kt�ra im przywiecaa, i powicali jej cae swoje ycie.

Samotno, c� po ludziach? Sowa te wypowiedzia g�wny bohater III czci „Dziad�w” Adama Mickiewicza w Wielkiej Improwizacji. Konrad, filareta, zdaje sobie spraw z tego, e jest r�wnoczenie poet, kt�ry si przey i uczu przerasta swoich towarzyszy wiziennych. I dlatego czuje si nie zrozumiany i samotny. Pragnie dokona sam wielkich rzeczy - przyczyni si do wyzwolenia umczonej Ojczyzny. I tylko on - jego zdaniem - poeta, ma prawo domaga si tego od Boga. Godzi si wic na osamotnienie, wrcz skazuje na nie, poniewa chce osign cel, kt�ry przed sob postawi.

Wikszo polskich bohater�w romantycznych to samotnicy z wyboru, kt�rzy - wanie dlatego, e przerastali otoczenie pod kadym wzgldem - stawiali przed sob wielkie cele. Kordian z dramatu Juliusza Sowackiego przypomina bardzo Konrada. Podobnie jak tamten, postanawia ycie powici wyzwoleniu Polski. Aby osign sw�j cel, godzi si z samotnoci. W podziemiach katedry w. Jana liczy jeszcze na wsp�prac z innymi, ale wyniki gosowania uwiadamiaj mu, e zosta skazany na samotno z wyboru, w momencie kiedy zdecydowa si na zabicie cara - kr�la Polski. Kiedy peni sub w przedpokoju monarchy, czuje si samotny i opuszczony przez wszystkich i by moe r�wnie dlatego nie jest w stanie dokona zab�jstwa. R�wnie przed mierci, na kt�ra zosta skazany, odczuwa Kordian gboko swoje osamotnienie. Ale wanie owa samotno, kt�r wybra, spowodowaa, e by w stanie skoncentrowa si na jednym wybranym celu i jemu powici cae swoje ycie.

Innym bohaterem, kt�ry dowiadczy samotnoci wr�d ludzi, by Jacek Soplica - ksidz Robak z „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza. Pocztkowo by czowiekiem bardzo towarzyskim, mia licznych przyjaci�, znajomych i poplecznik�w. Los jednak skazuje go na to, e zmuszony jest wybra samotno. Po przeyciu nieszczliwej mioci do Ewy i zabiciu Stolnika postanawia zrezygnowa z ycia wieckiego i wybiera ycie samotne w zakonie bernardyn�w. Pragnie odpokutowa za swoje winy i reszt ycia powici dziaalnoci patriotycznej. Z oddalenia kieruje tylko yciem i wychowaniem swojego jedynego syna Tadeusza, kt�ry dorasta w Soplicowie. Ksidz Robak zdawa sobie z pewnoci z tego spraw, e samotno, kt�r wybra, pozwolia mu powici si cakowicie dziaalnoci politycznej i patriotycznej.

Nastpnym bohaterem, kt�rego chciaabym przedstawi, jest hrabia Henryk z dramatu Krasiskiego Nie-Boska komedia. Przyczyn osamotnienia bohatera jest poetycko jego natury, na kt�r zosta skazany przez los. Hrabia r�wnie wybiera samotno. Jako poeta czuje si nie zrozumiany przez on i rodzin i dlatego ucieka w marzenia i wiat poezji. Egoizm Hrabiego spowodowa, e nie dostrzeg on duchowych cierpie ony, a p�niej syna. Wybra samotno, poniewa sdzi, e najblisi mu ludzie nie bd w stanie zrozumie tego, czym jest dla niego poezja. Hrabia czuje si r�wnie wyobcowany, w momencie gdy podejmuje si przyw�dztwa nad wasn klas - arystokracj. Pragnie broni wiata, w kt�rym sam dostrzega wiele za, co r�wnie wzmaga jeszcze jego osamotnienie. W kocu popenia samob�jstwo.

Zupenie innym, zdawa by si mogo, bohaterem, kt�ry skaza si na samotno wr�d ludzi, by doktor Judym z powieci Stefana eromskiego Ludzie bezdomni. By to mody czowiek, kt�remu udao si zdoby wyksztacenie i uciec od „rynsztokowego” ycia, jakie w�wczas pdzili ludzie z jego sfery. Nie bardzo potrafi znale sobie waciwe miejsce w spoeczestwie. Wyobcowany ze rodowiska proletariatu miejskiego, z kt�rego si wywodzi, z odraz patrzy na ycie ludzi z tych sfer. Ale cho wsp�czu biedakom, nie mia ju z nimi wsp�lnego jzyka. Wejcie w wiat ludzi dobrze sytuowanych nie spenio jego oczekiwa. Poznaje niewielk warto moraln tego rodowiska, egoizm i pogard dla ludzi niej stojcych w hierarchii spoecznej. Pocztkowo pr�buje walczy z oportunizmem i obojtnoci ludzi bogatych, ale nie odnosi sukces�w. Nie znajduje zrozumienia najpierw w rodowisku warszawskich lekarzy, za p�niej u wacicieli Cis�w. Dziki swojej wraliwoci na krzywd ludzk i chci dziaania na rzecz najbiedniejszych, pozostaje do koca bezdomny i osamotniony. Jest wic Judym skazany na samotno dziki wasnej naturze, kt�ra nie pozwala mu pogodzi si ze zem tego wiata. Wybiera ycie w pojedynk - bez ony i rodziny tylko dlatego, aeby powieci si dla innych. Odrzuca szczcie z ukochan Joasi, by nie przeszkadzaa mu w pracy spoecznej.

Myl, e wszyscy bohaterowie, kt�rych opisaam wyej, mimo i yli wr�d ludzi, czuli si samotni i wyalienowani. Wszyscy oni zostali w jaki spos�b na ten stan skazani, dziki sytuacji w jakiej si znaleli lub naturze, kt�r obdarzy ich los. wiadomie czsto wybierali samotno, aby powici si idei, kt�r uwaali za najwaniejsz. Dziki temu wikszo z nich dokonaa jednak czego w yciu i potrafia skierowa uwag spoeczestwa w podanym przez siebie kierunku.

„Serce ma swoje racje, kt�rych rozum nie ma.” Udowodnij, e dewiza B. Pascala bya bliska wielu bohaterom literackim.

Dewiza Pascala bya bliska wielu bohaterom literackim, yjcym w r�nych okresach historycznych, a szczeg�lnie tym, kt�rzy yli w epokach stawiajcych sobie za cel wanie kult uczucia, serca. Tak epok z pewnoci by romantyzm, kt�ry opisywa wiat przez pryzmat uczucia. Ale w kadej epoce, nawet takiej, kt�ra stawiaa przed sob cele utylitarne, yli bohaterowie kierujcy si w yciu osobistym i w dziaaniu publicznym bardziej sercem ni rozumem.

Ludzie najczciej usiuj kierowa si rozumem, ale czsto zawierzaj sercu. Podanie za gosem serca nadaje bowiem naszemu dziaaniu spontanicznoci. Par bohater�w literackich, kt�ra cakowicie zawierzya racji swoich serc, byli Tristan i Izolda z XII-wiecznego romansu rycerskiego Dzieje Tristana i Izoldy.

Tristan z Lonii, siostrzeniec kr�la Kornwalii Marka, by dzielnym i szlachetnym rycerzem. Dugo uczy si rzemiosa wojennego i mia ju w swoim yciu sukcesy - uwolni kraj od potwora Marchota. Wydawa by si mogo, e by modym, rozsdnym czowiekiem, kt�ry stawia przed sob konkretne cele i sucha racji swego rozumu. Jednak kiedy wi�z zotowos Izold, kt�r mia polubi Marek, wypi nap�j nasycony zioami i zakocha si bez pamici. Izolda te zapaaa do niego mioci i od tego momentu nic nie byo w stanie pokona ich wzajemnego uczucia. Mio przyniosa im ogromne cierpienie.

Dla Izoldy z pewnoci byoby lepiej zapomnie o Tristanie, za dla Tristana oeni si z jak bogat dw�rk i dba o honor i mio swojego wuja. Ale oni suchali jedynie gosu wasnych serc. Racje rozumu nie przemawiay do nich zupenie.

Gdy kr�l Marek dowiedzia si o potajemnych spotkaniach kochank�w i zagrozi im mierci, w�wczas oboje schronili si w lesie i tam wiedli tuacze ycie. P�niej pr�bowali sucha rozsdku. Izolda wr�cia do ma, Tristan polubi inn kobiet. Ale serce to nie suga, nie sucha, gdy rozum i rozsdek m�wi „nie”. Rozdzieleni kochankowie musieli si spotka - w chwili mierci, kt�ra poczya ich na zawsze.

Kolejnym bohaterem idcym za gosem serca by Werter, tytuowy bohater powieci epistolarnej Goethego. y on w czasach preromantyzmu, a epoka ta uznawaa tylko racje serca. Nic wic dziwnego, e mioci powici Werter swoje mode ycie. Zakocha si w dziewczynie zarczonej z innym mczyzn. Cho wiedzia, e Lotta nigdy nie bdzie naleaa do niego, nie potrafi odej. Pragnienie spotkania, rozmowy byo silniejsze od wszelkich racji rozumu. Nie miao dla niego znaczenia to, e by mody, m�g y, robi karier, zn�w kocha. Wiedzia, e jego uczucie nigdy si nie speni, a mimo to nie potrafi, a moe nie chcia uwolni si od niego. To doprowadzio go do depresji, a w kocu do samob�jstwa.

W literaturze pozytywistycznej spotykamy Stanisawa Wokulskiego, bohatera powieci Bolesawa Prusa Lalka. Wokulski jest czowiekiem ambitnym, pragncym osign w yciu okrelon pozycj, z pozoru bardzo rozsdnym, jak najdalszym od wszelkich poryw�w serca i namitnoci. A jednak w imi mioci do ojczyzny po wybuchu powstania styczniowego przyczy si do walczcych, porzucajc wszystko, przede wszystkim marzenia o nauce. To serce podyktowao mu ten krok. Tak samo byo, gdy spotka Izabel ck. Mio do tej piknej arystokratki wyzwolia w nim tyle energii, e m�gby g�ry przenosi. Dla niej rzuci si w wir pracy. Jednoczenie zacz postpowa nielogicznie, jakby zatracajc cay sw�j rozsdek, a wszystko po to, by jego uczucie zostao odwzajemnione. Pragn tego, co - jak mu si wydawao - da mu szczcie.

Powysze wzmianki o kilku bohaterach literackich pozwalaj zrozumie, e czstokro racje serca s silniejsze od rozsdku, kt�rym trudno jest si tylko kierowa w yciu. Racje serca s drogowskazem dla ludzkich uczu, pragnie i de. Rozsdek nie pozwoliby kocha, nienawidzi, bra udzia w z g�ry skazanej na klsk walce o wolno ojczyzny, rezygnowa z wygody i spokoju w imi mioci do drugiego czowieka, albo wspina si na kolejny nie zdobyty szczyt.

Skarbiec, przeklestwo czy rupieciarnia? Temat dziedzictwa historycznego w wybranych dzieach literackich z XIX i XX wieku.

Dzieje narodu polskiego to dzieje bardzo tragiczne, ale bogate w wydarzenia, kt�re dodaj otuchy, jednocz wszystkich Polak�w i czyni z nich zbiorowo dumn z wasnego dziedzictwa. Posiadamy zatem wspaniay skarbiec narodowych pamitek. Wydawaoby si, e problem z ocen naszej historii i jej roli w dzisiejszym yciu nie istnieje - a jednak... Gdy przyjrzymy si literaturze XIX i XX w., odnajdziemy wiele wtpliwoci. Jak mona zatem nazwa nasze dziedzictwo historyczne - skarbcem, przeklestwem czy rupieciarni?

Warto zauway, e na t ocen wpywa znaczco rzeczywisto polityczna, aktualne przeycia narodu. Dlatego w pierwszej poowie XIX w. Adam Mickiewicz siga do skarbnicy narodu i pisze Pana Tadeusza, by pogodzi sk�con emigracj, aby podnie na duchu rodak�w w kraju. W tym czasie Polacy czuj si dziedzicami pierwszego pokolenia powstac�w, poniewa id ich ladem, pozostawiajc wnukom daty pene treci - lata 1830 i 1863. Po zrywie styczniowym przychodzi zaamanie; dla niekt�rych dziedzictwo powsta staje si przeklestwem. Takie stanowisko zajli dziennikarze konserwatywnego czasopisma „Czas”. W literaturze nie byo jednak jednoznacznych potpie. W Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej historia zajmuje wane miejsce w yciu mieszkac�w Korczyna i bohatyrowickiego zacianka - w wietle tego utworu w peni zasuguje ona na miano skarbnicy narodowej.

A zatem w dwudziesty wiek wkracza nar�d w wikszoci wiadomy bogactwa odziedziczonego po swych przodkach. Tym razem pojawia si ch odrzucenia tradycji jako zbdnego ciaru dla ludzi yjcych w wolnym pastwie. Lecz czy uda si oczyci wasn tw�rczo z „rupieci”? Chyba nie. A zatem, czy s to rzeczywicie rupiecie?

Powr�my do utworu, kt�ry rozpocz nasz kr�tk wdr�wk po literaturze XIX i XX w. W Panu Tadeuszu mamy dwa rodzaje dziedzictwa historycznego. Jeden to przeszo w pamici bohater�w, drugi - dziedzictwo autora, marsz Napoleona na wsch�d, kt�ry dla mieszkac�w Soplicowa jest przeyciem chwili biecej. Ani sdzia, ani mody Tadeusz nie znaj jego tragicznego finau. Zna go za to Mickiewicz, lecz smutne dowiadczenie nie zmienia stosunku poety do wojsk maszerujcych przez Litw pod wodz Francuza. Wizja wskrzeszenia Polski jednoczy nar�d, koczy ssiedzkie k�tnie. Mickiewicz nie odrzuca tego dziedzictwa, wrcz przeciwnie, ofiarno, odwaga i patriotyzm bohater�w to wartoci, kt�rych nie moe przekreli nawet niesprawiedliwe zrzdzenie losu.

Podobnie traktuj treci historii mieszkacy Soplicowa. Sam dworek mona nazwa skarbcem dziedzictwa historycznego. Wraz z Tadeuszem, kt�ry powraca do domu po dugim okresie rozki z najbliszymi, ogldamy wntrze domostwa. Jest tam i Rejtan rozdzierajcy szaty na sejmie rozbiorowym z 1773r., jest i Kociuszko, bohaterski naczelnik powstania z 1794r., nie zapomnieli r�wnie mieszkacy o Jasieskim na szacach Woli. Oto rozlega si Mazurek Dbrowskiego, a wraz z nim powraca tradycja legion�w z 1797 roku. Wszystkie symbole narodowe, traktowane przez bohater�w jak skarby, pozwalaj przetrwa narodowi, wyznaczaj mu drog, kt�ra prowadzi do niepodlegego pastwa. Tradycje historyczne istniejce w ludzkich sercach przywoywane s r�wnie dziki muzyce. Koncert Jankiela przypomina nie tylko wspaniae dzieo Sejmu Czteroletniego - Konstytucj 3 maja, ale i straszliw rze Pragi, wczeniej take Targowic, a wraz z ni zdrajc�w narodu. adnych treci nie wypiera si ani Mickiewicz, ani jego bohaterowie - gromadz je w swej skarbnicy, pamitajc, e nie wszyscy podpisali akt konfederacji z 1792 roku.

ladem Mickiewicza idzie r�wnie Eliza Orzeszkowa, pisarka epoki pozytywizmu. Jej powie Nad Niemnem bardzo czsto historycy literatury por�wnuj z Panem Tadeuszem. Najwaniejszym wspomnieniem z przeszoci jest dla bohater�w powstanie styczniowe z 1863r., jego tragizm i zwizane z nim nadzieje. I cho w Korczynie „o tym si nie m�wi”, wszyscy (z nielicznymi wyjtkami) pami o zabitych pielgnuj we wasnym sercu. Jest przecie mogia, w kt�rej le i chopi, i ich dziedzic, polegli w czasie powstania. Powraca do niej Benedykt w tajemnicy przed rodzin; gr�b powstac�w odwiedza take Anzelm, a potem Jan z Justyn. Mona chyba powiedzie, e wanie ta tradycja, tradycja podejmowanych z r�norodnym skutkiem pr�b wsp�lnej walki chopa i pana, stanie si podstaw p�niejszej zgody midzy Korczynem i Bohatyrowiczami. W powieci ywe s take i inne tradycje, sigajce pocztku pastwa. Historia pary, kt�ra zasiedlia nadniemieskie ziemie, najlepiej udowadnia, i s to tereny, kt�re niemale z wyroku Boego nale si Polakom. Nagrodzeni przez Zygmunta Augusta szlachectwem za pracowito i powicenie, zoeni po mierci w jednej mogile, Jan i Cecylia staj si patronami Benedykta, Anzelma w walce o polsko ziem zasiedlanych przez wroga.

Tradycja walki narodowo-wyzwoleczej ma swoje r�do take w historii legion�w polskich. Powraca do niej Eliza Orzeszkowa, wprowadzajc na karty powieci dziadunia Jadwigi Domunt�wnej, byego onierza napoleoskiego. Ziemia nadniemieska jest r�wnie skarbnic narodowych pamitek, w niej spoczywaj powstacy z 1863 r., ona przechowuje prochy Jana i Cecylii, wreszcie na niewielkim wzg�rzu odkrywa Zygmunt lady potopu szwedzkiego. Powraca zarazem wspomnienie wydarze, kt�re zagroziy istnieniu narodu, lecz nie zamay go do koca - Polska przetrwaa, zniszczona, ale niepodlega. Zygmunt nie potrafi doceni wartoci dziedzictwa historycznego, dla niego jest ono przeklestwem, a szczeg�lnie tradycja powsta. Swego ojca nazywa szalecem, poniewa uczestniczc w powstaniu, sprowadzi hab na cay r�d. Pozbawiony w wyniku kontrybucji czci majtku, Zygmunt musia si wstydzi w salonach wiatowych, gdzie pienidz decyduje o pozycji czowieka. Zygmunt jest jednak postaci zdecydowanie negatywn, nie reprezentuje absolutnie przekona autorki. Sprawia wraenie bohatera powoanego do ycia dla kontrastu, kt�ry uwydatnia rol tradycji historycznej w yciu Polaka. W przeciwiestwie do ycia Jana, Benedykta czy Justyny, ycie modego Korczyskiego jest puste, nudne, pozbawione sensu.

W powieci „Nad Niemnem” dziedzictwo historyczne nie tylko jednoczy nar�d, ale umacnia go take w dalszej, moe ju nieco innej walce o przetrwanie. Jest skarbnic takich wartoci, jak patriotyzm, pracowito, przyja - wartoci zawsze aktualnych.

Rol tradycji, treci przekazywanych przez histori doceni take Reymont, piszc Chop�w. We wspaniaej epopei wsi s one czynnikiem jednoczcym wiejsk gromad, a take pozwalajcym na nawizanie bliszych kontakt�w z dworem, jak r�wnie tradycj walk narodowowyzwoleczych.

Podczas rozmowy w karczmie Ambroy wspomina i legiony, i naczelnika z drewnian nog, a zatem i powstanie listopadowe. Podczas pogrzebu Boryny od brata dziedzica dowiadujemy si o bohaterskiej postawie Macieja w czasie powstania styczniowego. Maj zatem chopi wiadomo dziedzictwa, jakie zostawia narodowi historia. By moe wanie dlatego ukrywaj przed policj Rocha, kt�ry uczy dzieci m�wi po polsku, walcz z osadnikami niemieckimi i protestuj przeciwko szkole pozbawionej narodowego charakteru. Ju jednak w Chopach pojawiaj si echa wtku narodowego dziedzictwa, kt�ry wywouje wstyd i bywa czsto pomijany. Myl oczywicie o walce wsi z dworem, walce czsto krwawej. Reymont zaznacza ten problem bardzo delikatnie. Oto jeden z gromady uwaa walk z zaborc za spraw dworu i nie poczuwa si do wsp�lnego dziaania na szkod wroga.

Dziedzictwo to powr�ci w Weselu Stanisawa Wyspiaskiego. Jeden z duch�w odwiedzajcych bronowick chat okae si przyw�dc rabacji chopskiej z 1846 roku. Przerazi wspomnienie zdarzenia, gdy do stumienia powstania krakowskiego Austriacy wykorzystali polskich chop�w, na czele z Jakubem Szel. Ten przykry motyw przewijajcy si w polskich utworach nie jest jednak powodem do nazywania go przeklestwem dziedzictwa historycznego. Tym bardziej, e wiele wspaniaych kart historii agodzi obraz naszych dziej�w. Obok Jakuba Szeli pojawia si w Weselu r�wnie legendarna posta Wernyhory, rzecznika zgody narodowej z koca XVIII w., oraz Staczyka, bazna kr�lewskiego, kt�ry widzia Polsk siln i zwycisk.

Symbolem mocy, siy i walki, kt�re s wartociami ze skarbnicy dziedzictwa historycznego, jest posta Zawiszy Czarnego. Wida zatem, e Polacy sigaj do dziedzictwa historycznego, e doceniaj jego warto i rol w yciu narodu.

Do tej pory analizowalimy dziea powstae pod zaborami, kiedy to siganie po pamitki narodowe zapewniao przetrwanie. Sytuacja zmienia si po 1918 roku, kiedy Polska odzyskaa niepodlego i dziedzictwo historyczne dla wielu tw�rc�w stao si „rupieciarni".

Ju Lecho w swoim Herostratesie wzywa do zburzenia przeszoci, zabicia Kiliskiego, zniszczenia azienek. A wiosn, niech wiosn, nie Polsk zobacz - m�wi. Jednak wielu interpretator�w tw�rczoci poety podkrela pewien paradoks. Oto ten manifest zerwania z dziedzictwem historycznym staje si jednoczenie utworem z niego wyrastajcym i taka jest caa tw�rczo Lechonia. Nie udao si zatem poecie Skamandra zapomnie o skarbcu narodowym, szybko przebrzmiaa sawa futuryst�w, kt�rzy zdecydowanie odrzucili dorobek dziej�w.

Problem ten pojawi si take w literaturze powojennej. Na pytanie: skarbiec czy rupieciarnia? Tadeusz Konwicki odpowiedzia,uywajc drugiego okrelenia. Ale bya to jednak pomyka, do kt�rej pisarz przyzna si w utworze zatytuowanym Kompleks polski. Okazao si bowiem, e w powieciach Konwickiego zar�wno krytycy, jak i czytelnicy odnajduj nawizania do dziedzictwa historycznego, kt�ry nadaje utworowi bardzo polski charakter. Tymczasem sam autor pr�bowa wykreowa siebie na pisarza wiatowego, wolnego od pitna polskoci. Prawdopodobnie podwiadomie czerpa ze skarbca narodowego. W Kompleksie polskim pojawia si lustrzane odbicie autora - pisarz, kt�ry przyznaje si do pomyki. Dlatego odnajdziemy w utworze fragmenty powicone powstaniu styczniowemu.

Wydaje mi si, e nie ma wtpliwoci, kt�re ze s�w bdcych tematem rozwaa w niniejszej pracy s bardziej odpowiednie na okrelenie dziedzictwa historycznego. Jest ono niewtpliwie skarbcem dla narodu i dla pisarza, kt�ry moe dowolnie korzysta z jego bogactw.

Sowa Stachury „Chodz tu, chodz tam, z tumem ludzi zawsze sam” uczy mottem rozwaa o bohaterach literackich, kt�rzy dowiadczyli samotnoci w tumie.

ycie jest dla czowieka rzecz nieodgadnion. Wiele filozoficznych tez, ideologii konstruowanych byo w zwizku z pytaniami: czym jest ycie?, jaki jest cel istnienia?, po co zostalimy stworzeni? Niestety, nigdy nie uda nam si znale jedynej prawdziwej odpowiedzi. Nie mona przecie wystawi recepty na szczcie i dobrobyt w yciu. Stanisaw Przybyszewski m�wi o czowieku, i jest tylko map Boga, a tym si r�ni od zwierzt, e jest wiadomy swej miesznoci i maoci. Wiedza o wasnej niedoskonaoci, o samotnoci w nieogarnionej, chaotycznej przestrzeni budzi w czowieku strach i zwtpienie w sens istnienia.

Ludzko mimo wszystko uporaa si z wasnym zagubieniem. Stworzya bog�w, kt�rzy umiecili j w czasie i przestrzeni, nadali porzdek, system i powag. Od tej pory czowiek mia swoj misj i przesta si czu samotnym we wszechwiecie. Jednoczenie pojawio si jednak nowe zjawisko: wraz z rozwojem kultury, cywilizacji czowiek coraz bardziej indywidualizowa si. Nie zawsze czyni to, co wydawaoby si zgodne z ustalonymi reguami. Zdarzao si e jego myli odbiegay od schemat�w. Proces ten obejmowa ludzi wyjtkowych, nieprzecitnych, tych, kt�rzy swoj mdroci i wraliwoci przecigali epok, w kt�rej yli. Nie rozumiano ich, wymiewano, a wszystko to ze wzgldu odmienno, niepojt wyszo. Stawali si „samotnymi wr�d tumu”.

Na przestrzeni epok spor�d zwykych ludzi najbardziej wyr�nia si poeta. Zosta on obdarzony niezwyk moc kreowania, stwarzania od nowa, „nazywania”. To, na co poeta kieruje „sowo”, powstaje i yje. Owa sia fatalna (J. Sowacki) jest zarazem bogosawiestwem, jak i przeklestwem. Ona wyr�nia poet spor�d motochu, obdarza wraliwoci waciw geniuszom. Poeta yje jakby podw�jnie, dwa razy silniej. Jednoczenie trudno jest tw�rcy odnale si w otaczajcej go rzeczywistoci. Wsp�czeni poetom nie rozumieli przesa tw�rczoci, nie traktowali powanie wizji ani przepowiedni. Zazwyczaj potrafili zdoby si na odrobin kpiny i szyderstwa. Odmienno w pojmowaniu i odczuwaniu wiata bya nie do pokonania, poeta zostawa sam. Artysta ma wiadomo klski, co prowadzi go do osamotnienia, duchowej izolacji; realizacja jego osobowoci moe si dokonywa wycznie na kartach papieru.

Najprociej wyrazi swoj pozycj w wiecie Baudelaire w wierszu Albatros. Por�wnuje on poet do ptaka, kt�ry w przestrzeni, na wolnoci wyglda piknie, bo tylko wtedy jest w swoim ywiole.

Poeta jest podobny ksiciu na oboku, co brata si z burza i szydzi z ucznika, lecz stracony na ziemie i szczuty co kroku wiecznie si o swe skrzyda zbyt dugie potyka.

Oczywicie skrzyda zbyt dugie to charakterystyczna dla poety nadwraliwo. Jest ona przedmiotem dumy, gdy tak jak skrzyda umoliwia lot ducha, jednak w konfrontacji z rzeczywistoci staje si obiektem drwiny innych. Baudelaire nienawidzi tumu filistr�w, bo zasadniczym celem ich ycia jest pienidz i wadza, natomiast uczucia, wartoci s dla nich tylko fasad. S proci, bezbarwni i gupi. W Litanii do szatana Baudelaire wsawia swojego „boga”, swojego stw�rc. Jest to swoista sublimacja poczucia osamotnienia. Szatan jest bogiem opuszczonych, wzgardzonych i ponionych, nie mieszczcych si w porzdku spoecznym poet�w. Jest bogiem tych, kt�rym b�g mieszczan i sprawiedliwych nie pomaga, tych, kt�rych nie widzi i nie uznaje.

Romantycy polscy take zauwayli nieprzystosowanie swojej poezji do pogld�w ludzi im wsp�czesnych. Cyprian Kamil Norwid w Klaskaniem majc obrzke prawice... z alem m�wi o pokoleniach, kt�re musz przemin, zanim ich wizje zostan docenione. Jest zrozpaczony, bo mimo i pracuje dla Polak�w, ludzkoci, nie znajduje aprobaty ani zrozumienia. Juliusz Sowacki w Testamencie moim nazywa poezj si fataln, kt�ra go ujarzmia, a jednoczenie obdarowaa moc przeksztacania zwykych ludzi w anio�w. Poeci cierpi, gdy nie s przez otoczenie zrozumiani, mimo wszystko wiedz jednak, e sensem ich tw�rczoci jest przekazywanie swej mdroci dalej, by cierpienia innych uczyni lejszymi.

Romantyzm nie tylko stawia swojego bohatera przed tumem nie rozumiejcych go ludzi. Ma jeszcze inne oblicze. Do dylemat�w ducha dochodzi problem historycznej odpowiedzialnoci obdarzonej tytanicznymi zdolnociami jednostki. Romantyk jest uciekinierem ze wiata rzeczywistego - samotnikiem z wyboru. Pragnie wolnoci, przestrzeni, absolutnego poznania i zrozumienia, chce kreowa. Faust, bohater wielkiego dziea Goethego, jest gotowy zbrata si z diabem, by osign to, co zwykym miertelnikom nigdy nie bdzie dane - wieczn mdro, modo, mio. To, o czym marzy, nie dao mu szczcia; tytaniczne umiejtnoci i wiedza Fausta zniszczyy zwyk mio Magorzaty i j sam. Tragedia ta uwiadomia Faustowi, i jego wybitna osobowo, moc, nie moe doprowadza do destrukcji, nie moe wywysza, izolowa od rzeczywistoci. Faust musi realizowa si poprzez przewodnictwo, prac dla dobra ludzkoci, musi sta si jej „ywicielem”.

Podobn metamorfoz obserwujemy w Dziadach Adama Mickiewicza. W momencie kiedy Gustaw zamienia si w Konrada, autor zaznacza, i nowy duch cakowicie odwraca si od dotychczasowej niedojrzaoci. Gustaw ucieka od wiata w mio, zatraca si w niej. Konrad chce rzdu dusz, chce przewodniczy, pragnie pom�c narodowi w przetrwaniu okresu niewoli.

Romantycy polscy - Adam Mickiewicz, Juliusz Sowacki, Fryderyk Chopin, Cyprian Kamil Norwid - byli samotni w r�ny spos�b. Cierpieli jako wielcy poeci osamotnieni w rozumieniu wiata czy te jako przewodnicy niechciani przez spoeczestwo. Byli samotni w Paryu, Petersburgu, wszdzie tam, gdzie zaniosa ich emigracja, wygnanie. Mickiewicz pisze w Ustpie i Panu Tadeuszu o swej tsknocie za Ojczyzn, o samotnoci wr�d obcych ludzi, na obcym bruku, wr�d niepolskich odgos�w.

Osamotnieniem czowieka wyjtkowego zajmowali si take pisarze rosyjscy. Bardzo cenili ten wtek, zdaje si on by charakterystycznym dla ich narodu. Sam Mikoaj I by wedug markiza de Custina (Listy z Rosji) najsamotniejszym spor�d Rosjan. Tytu cara oznacza wadz, moliwo kierowania ludmi, r�wnoczenie jednak brak przyjani, normalnych stosunk�w midzyludzkich. Despotyczny wadca by odgrodzony od swoich poddanych murem nie do przebicia. Samotny car rzdzi samotnymi ludmi. Nar�d rosyjski y w cigym strachu, ludzie bali si odkrywa siebie, by nie okaza si kim niezwykym, by nie wyr�nia si spor�d tumu. yli wic wedug schemat�w. Rasolnikow ze Zbrodni i kary Fiodora Dostojewskiego przeciwstawia si tym zasadom. Jest podobny do „�bermenscha” Nietschego, czowieka, kt�remu wolno dziaa wbrew wszelkim reguom, jeli tylko posuy to realizacji i ewolucji jego ducha, ponadprzecitnej osobowoci. Raskolnikow zabija lichwiark; okazuje si jednak, e czyn ten, wymierzony nie tylko w jedn osob, ale w cae sk�cone z nim, schematyczne spoeczestwo, nie moe nie pozostawi na duszy Raskolnikowa pitna. Sposobem na oczyszczenie okazuje si by cierpienie. Jednym z waniejszych motyw�w Zbrodni i kary jest obraz Petersburga. To miasto - kaprys cara - zostao zbudowane na tysicach cia zamczonych robotnik�w, na botach p�nocy. Ze wzgldu na sw wielko stao si ono siedliskiem tumu anonimowych ludzi, pozbawionych moliwoci wsp�czucia i przyjani, nie poczonych ze sob adn wizi emocjonaln. Symbolem tej sytuacji moe by scena na jednym z miejskich plac�w. Oto Raskolnikow w przypywie rozpaczy klka na botnistym bruku, pacze. Petersburg jest daleki od niego, dla przechodni�w Raskolnikow jest tylko kolejnym widowiskiem, chwilow uciech, zwykym pejzaem, nikt nie wie, jaka przemiana zachodzi w byym mordercy.

Literatura rosyjska w gbokim zrozumieniu zjawiska samotnoci idzie dalej. Zauwaa take, e szczliwy czowiek moe nie znajdowa dla swej radoci zrozumienia. Opis tego rodzaju sytuacji znajdujemy w noweli Agrest Antoniego Czechowa. Jej bohater przeywa co w rodzaju olnienia. Pywa w stawie, cieszy si bliskim kontaktem z przyrod, jest nadzwyczaj szczliwy. Wybuch takiego prostego, radosnego optymizmu nie znajduje jednak zrozumienia u obserwator�w, kt�rzy maj go za bazna.

Czas II wojny wiatowej by okresem masowego cierpienia. Gustaw Herling-Grudziski pisze w „Innym wiecie”, e nie ma takiej granicy, kt�rej czowiek by nie przekroczy, pr�bujc ratowa, chroni swoje ycie. „Ludzie wojny”, skazani na codzienne obcowanie ze mierci, czsto patrzyli na ni obojtnie, cudze unicestwienie przestawao by dla nich przeyciem. Sytuacj t opisuje Czesaw Miosz w wierszach Campo di Fiori i Biedny chrzecijanin patrzy na getto. Miosz zastanawia si w nich, jak daleko zaszlimy w swej obojtnoci wobec cierpienia i samotnoci innych. W Campo di Fiori wspomina Giordana Bruna, kt�rego egzekucja nie przeszkadzaa normalnemu handlowi. W nastpnych strofach poeta nawizuje do powstania w getcie i osamotnienia gincych tam ludzi. Podczas gdy oni, zamknici przed wiatem, desperacko walczyli o ycie, inni bawili si na niemieckich karuzelach. W Biednym chrzecijaninie... Miosz nazywa takich ludzi nieobrzezanymi pomocnikami mierci.

Bolesaw Prus w jednej ze swych powieci napisa, e jedynie rozkosze i cierpienia przeywane razem daj czowiekowi w peni dozna czowieczestwa. Istota wyjtkowa, bardzo wraliwa i tym wykraczajca poza ramy przecitnoci, dowiadcza ycia we wszystkich jego aspektach, wymiarach. Wynika stad zasadnicza r�nica pomidzy odbiorem i postrzeganiem wiata i jego problem�w przez artyst czy jednostk postawion w sytuacji, kt�ra jest dla niej r�dem dowiadcze niedostpnych czowiekowi yjcemu w zwykej, szarej rzeczywistoci, a obrazem wiata jednostki przecitnej, schematycznej. R�nica ta uzewntrznia si w postaci zachowa, postaw, pogld�w niezrozumiaych przez wikszo i niezgodnych z jej schematami. Jednoczenie stawia to wybitn jednostk ponad spoeczestwem, w opozycji do tumu pospolitych, to staje si przyczyn osamotnienia.

„Spoeczestwo, kt�remu trudno wyzby si wad narodowych, buduje kolejne kaplice” - odnoszc si do wybranej epoki (epok) skomentuj zdanie ksidza profesora J�zefa Tischnera.

Czowiek, popeniajc powany bd, najczciej stara si zracjonalizowa swoje zachowanie, tak aby ewentualn win zredukowa do minimum. Bdce jej skutkiem przeszkody, trudnoci czy nawet tragedie przedstawiane s jako rezultat niepomylnego zbiegu okolicznoci, efekt dziaania czynnik�w niezalenych od naszej woli. Przyznanie si do winy jest rzecz bardzo trudn i racje ma ten, kto m�wi, e wikszym czowiekiem jest ten, kt�ry przyznaje si do winy, od tego, kt�ry szczyci si tym, e nie zrobi nic zego.

Wedle powyszego schematu mona rozpatrywa zachowania spoeczestwa tworzcego nar�d jako caoci, a wic biorc pod uwag jego kultur, wartoci, obyczaje. Problem kapliczek narodowych, bdcych symbolem kreacji okrelonych mit�w, towarzyszy ludzkoci od zarania dziej�w. Mit narodowy, obok bycia lekarstwem na wady i niedocignicia spoeczestwa, stanowi i stanowi czynnik integrujcy. Midzy innymi z tego powodu powstaa Eneida Wergiliusza; powstajce cesarstwo rzymskie potrzebowao legendarnego uzasadnienia swojej wielkoci. Obszar mitu to wsp�lnota okrelonych wierze, przekona, zwyczaj�w danego spoeczestwa, tworzcych si wskutek waciwych mu dowiadcze historycznych i spoecznych. Tak wic mit to nie tylko spos�b na kompleksy narodowe, lecz bywa on r�wnie nonikiem treci wanych i prawdziwych - dlatego te oceniajc t czy inn kapliczk, naley by ostronym. Kwestia prawdziwoci i faszywoci w tak zwanych wartociach i tradycji narodowej dotyczy nas Polak�w szczeg�lnie, gdy nasza narodowa historia - midzy innymi ze wzgldu na geopolityczne pooenie Polski - obfituje w wydarzenia sprzyjajce powstawaniu kaplic. Nie naley popada w tym momencie w przesad, gdy inne narody r�wnie maj niemae problemy z wasn tradycj. Wystarczy sobie przypomnie tw�rczo Fiodora Dostojewskiego, kt�ry - obok niezwykle istotnych uniwersalnych zagadnie - niemale w kadej swojej powieci zamieszcza fragment majcy suy kreacji mesjanizmu rosyjskiego. Antykatolicka tyrada ksicia Myszkina w Idiocie czy te fragment o Wielkim Inkwizytorze w Braciach Karamazow s dobitnymi przykadami. Prawosawie powizane z nacjonalizmem rosyjskim maj zbawi wiat od panoszcego si na zachodzie nihilizmu. Podobnie ma si sprawa w przypadku Niemc�w, kt�rzy stworzyli swoje pastwo jak na warunki europejskie stosunkowo p�no i narodowe bolczki i uprzedzenia pr�bowali „obej” przez mit „krwi i ziemi” oraz przyw�dztwo „rasy pan�w”.

Spr�buj teraz przeanalizowa, w jaki spos�b doszo do wytworzenia si naszych kaplic narodowych. Jedn z g�wnych by sarmatyzm, majcy uzasadnia i wyjania nadrzdn pozycj szlachty oraz specyficzny ustr�j polityczny w Rzeczpospolitej. Teorie sarmatyzmu, bdce mityczn genealogi narodow, gosiy, e szlachta polska wywodzi si z antycznego rodu bitnych Sarmat�w, w zwizku z czym obdarzona jest szczeg�lnymi przymiotami. Szlachcic-Sarmata mia by uczciwym, dobrodusznym i religijnym czowiekiem, nade wszystko cenicym sobie wolno i r�wno wewntrzstanow, jednoczenie mia on dba o sprawy Ojczyzny, a gdy zajdzie potrzeba, mnie i bohatersko jej broni. Wzorzec ten, funkcjonujcy dziki kulturze sarmackiej w wiadomoci szlachty, zdecydowanie jednak obiega od zachowa wikszoci jej przedstawicieli. Sarmatyzm rodzi wic iluzoryczne przekonanie, e ustr�j demokracji szlacheckiej gwarantuje pomylno Polsce; gloryfikacja panujcych stosunk�w spoecznych i politycznych, samozadowolenie powodowao niech do jakichkolwiek zmian. Rzeczywisty wizerunek szlachcica prezentuj Pamitniki Jana Chryzostoma Paska. Ich bohater, realizujc ideay Sarmaty, doprowadza do ich zwyrodnienia. Umiowanie zotej wolnoci oznaczao bardzo czsto prywat i anarchi, niech do koniecznego dla kraju wzmocnienia wadzy kr�la - bohaterska walka z najedc umotywowana bya przede wszystkim chci zysku. Chwalone s ideay obywatelskie i ziemiaskie, ale nie doczekuj si realizacji; ich miejsce zajmuje swoista megalomania narodowa, polegajca na pogardzie dla innych narod�w i „delektowaniu si” samowol szlacheck. Pasek nie widzi niebezpieczestw takiej sytuacji, realnym zagroeniem jest dla niego tylko wr�g zewntrzny. W XVII wieku Rzeczpospolita zaczyna chyli si ku upadkowi, w wyniku bd�w politycznych; u naszych granic rosn w si dwie przysze potgi - Rosja i Prusy, niefortunny sojusz z Habsburgami powoduje, e zyskujemy dw�ch zawzitych wrog�w: Szwecj i Turcj. Jedn z g�wnych przyczyn tej sytuacji, kt�ra da efekt w postaci upadku pastwowoci polskiej pod koniec XVIII wieku, byy wanie obyczaje polityczno-spoeczne panujce w Rzeczpospolitej. Zota renica wolnoci - liberum veto, brak sprawnie dziaajcego wojska i administracji byy w duej mierze skutkiem prywaty i przekupstwa sarmackiej przecie szlachty. Sublimacj poczucia winy i obawy przed realnym zagroeniem zewntrznym byo odwoywanie si do mitu Polaka-Sarmaty, nade wszystko cenicego sobie wolno, bronicego Europy przed zalewem barbarzystwa i pogastwa. Teoria przedmurza chrzecijastwa zrodzia si g�wnie z koniecznoci odpierania atak�w tureckich; racjonalizowano w ten spos�b r�wnie wojny ze Szwecj i Rosj jako walk z innowiercami. Narodowi „bitnych Sarmat�w”, jako obdarzonemu przez Boga szczeg�lnymi przymiotami, zostaa powierzona misja obrony Europy. Sukcesy na odcinku tureckim potgoway poczucie wyszoci wzgldem innych nacji, kt�re z kolei przyczyniao si do wzrostu ksenofobii. Dobitnym wiadectwem tamtych czas�w jest Transakcja wojny chocimskiej Wacawa Potockiego, kt�ra, krytykujc pewne zwyrodniae elementy sarmatyzmu, jest jednoczenie jego manifestem - Potocki odwouje si do pierwotnych idea�w sarmackich.

W epoce owiecenia, kiedy to los Polski zdawa si by ju przesdzony, niekt�rzy tw�rcy podejmowali pr�by zwr�cenia uwagi szlachty na sytuacj w kraju. Przykadem tego typu dziaa jest chociaby tw�rczo biskupa Krasickiego. Jednak nawet w �wczesnych warunkach wiadomo wikszoci szlachty, cay czas trwajcej w micie wasnej wielkoci i wyjtkowoci, bya ograniczona. Jeden z jezuit�w w swych broszurkach z tego okresu pisa, e B�g ma Polsk w szczeg�lnej prowidencyji swojej i nie da Polsce zgin. Tez swoj uzasadnia tym, e skoro jestemy tacy sabi, to nie stanowimy dla nikogo zagroenia, w zwizku z czym nikt nas nie zaatakuje.

Okres zabor�w to moment historyczny ewidentnie niekorzystny dla narodu polskiego, jednak i on doczeka si racjonalizacji. Jedn z zasadniczych kwestii tego czasu bya sprawa zasadnoci wynikajcego z romantycznych idei czynu powstaczego. Atmosfera romantyzmu generowaa czsto nie do koca przemylany epigonizm powstaczy, kt�ry rodzi opakane, tragiczne skutki. Zgodnie z „wytycznymi” epoki, liczyo si samo pragnienie i spektakularny czyn, a nie przemylana i rozsdna dziaalno. „Czarno-biaa” konstrukcja rzeczywistoci w III czci Dziad�w, podzia na wycznie dobrych i cakowicie zych, atmosfera mistycyzmu i tajemniczoci powodowaa, e ukazany w niej obraz, nawizujcy do faktycznego procesu Filomat�w, stawa si wzniosym obrazem caej martyrologii narodu polskiego. Scena widzenia ksidza Piotra nadaje gboki sens narodowym cierpieniom, wcza je w boski plan wybawienia narod�w Europy spod panowania tyran�w. Polska miaa cierpie na krzyu trzech zaborc�w w imi wolnoci innych narod�w. Teorie m�wice o Polsce jako o mesjaszu narod�w, bdce swoist kontynuacj mitu przedmurza chrzecijastwa, przyczyniay si do odwr�cenia uwagi od koniecznoci rozwizania powanych problem�w stojcych na przeszkodzie niepodlegoci, takich jak na przykad kwestia uwaszczenia chop�w. To wanie przeciwko tej atmosferze protestowa Norwid, m�wic byo w Ojczynie laurowo i ciemno czy te klaskaniem majc obrzke prawice.

Omawiajc bolesny czas zabor�w, warto zwr�ci uwag na pozytywne dziaanie mitu, kt�ry - jak kady mit - nie ni�s obiektywnych treci, a jedynie elementy rzeczywistoci, kt�re cho byy prawdziwe, odzwierciedlay i podkrelay jedynie cz postaw i zachowa opisywanych czas�w i sytuacji. Mam tu na myli tw�rczo Henryka Sienkiewicza, a zwaszcza jego trylogi. Powieci te pisane ku pokrzepieniu serc, korzystajce z „pozytywnych” treci sarmatyzmu, niewtpliwie pomogy przetrwa Polakom w trudnych chwilach.

Wydaje mi si, e epoka romantyzmu miaa najwikszy wpyw na tworzenie si polskich kaplic. r�do swoich niepowodze Polacy prawie zawsze potrafi znale „na zewntrz”, a ewentualny rachunek sumienia odbywa si w drugiej kolejnoci. Nadanie w romantyzmie narodowym dziejom wymiaru niemal metafizycznego przyczynio si do mitologizowania p�niejszych krwawych polskich dowiadcze. Dobrym przykadem jest w tym miejscu „sp�r” midzy G. Herlingiem-Grudziskim a T. Borowskim. Obaj autorzy, opisujc ten sam koszmar rzeczywistoci obozowej z czas�w II wojny wiatowej, robi to w nieco odmienny spos�b. Borowski pokazuje r�ne postawy ludzi, obrazujc zezwierzcenie czowieka, kt�re jest efektem nie tylko olbrzymiego cierpienia, lecz r�wnie zwykego wyrachowania. Grudziski zarzuca Borowskiemu niemoralno i w swoim Innym wiecie kadzie nacisk na tragedi i cierpienie, kt�re doprowadzaj wini�w do barbarzyskich zachowa. Myl, e du przesad byoby uznanie Innego wiata za mitologizacj cierpienia, jednak r�nica midzy tymi pisarzami jest znamienna.

Ciekawym rozliczeniem z narodowej kapliczki, powizanej zar�wno z sarmatyzmem, jak i z roszczeniami romantyzmu, mianowicie z heroicznym bohaterstwem jako cesze waciwej kademu niemal Polakowi, jest film Andrzeja Munka Eroica. Jego bohater staje si uczestnikiem wielkich i wanych wydarze, odgrywajc w nich przez przypadek donios rol. Mimo tego od razu, bez wnikania w okolicznoci, zostaje okrzyknity wielkim bohaterem.

Niewtpliwie kaplice nios w sobie sporo za, gdy zawsze przekazuj nieco zafaszowany obraz rzeczywistoci byej lub obecnej i jako takie mog by grone. Nie mona ich jednak bezwzgldnie krytykowa i potpia, poniewa przekazuj pewne zbiorowe emocje. Myl, e poruszajc temat naszych mit�w narodowych, naley pamita o tym, e dzieje Polski szczeg�lnie naznaczone byy „niepokojem”. Warto w tym miejscu przypomnie wiersz Zbigniewa Herberta Rozwaania o problemie narodu. Poeta formuuje wtpliwoci co do treci narodowych mit�w, jednak konkluduje, m�wic, e nie mona przerwa okrwawionego wza, w kt�rym paradoksalnie widzi sedno wizi narodowej.

„Sta dw�r szlachecki z drewna, lecz podmurowany.” Rola tradycji szlacheckiej w ksztatowaniu polskiej kultury narodowej.

Tradycja odgrywaa i odgrywa wielka rol w yciu czowieka, poniewa przekazuje obyczaje i pogldy przodk�w, kt�re my z kolei powinnimy wpoi naszym dzieciom. Zasady postpowania i obyczaje, przechodzce ju od wiek�w z ojca na syna, uksztatoway polsk kultur. Dziki niej wanie przetrwalimy my - Polacy okres zaborc�w i trwamy do dzi jako odrbny nar�d. Ju od czas�w renesansu polsko utosamiana bya z tradycj szlacheck - sarmack. Tradycja ta miaa bowiem przez dugie wieki, a do XIX stulecia, najwikszy wpyw na kultur natur narodow. Szlachta bya to bowiem warstwa liczna, zamona, wyksztacona i dlatego jej wanie tradycja promieniowaa na reszt narodu. Warstwy takie, jak mieszczastwo czy chopstwo doszy do gosu znacznie p�niej i wtedy dopiero r�wnie ich obyczaje i pogldy zaczy rzutowa na kultur narodow.

Pierwszym pisarzem, w kt�rego tw�rczoci moemy odnale kult tradycji szlacheckiej, jest Mikoaj Rej z Nagowic, tworzcy w kocu XVI wieku. W swoim utworze ywot czowieka poczciwego przedstawi nam wz�r ycia modego szlachcica, od dziecistwa, poprzez wiek dojrzay, a do p�nej staroci. Mikoaj Rej jako szlachcic ustosunkowuje si do szlachectwa w og�le. W jednym z rozdzia�w pisze, e poczciwy szlachcic nie powinien szczyci si nazwiskiem czy herbem. Wedug niego prawdziwe szlachectwo polega na przestrzeganiu cn�t, prowadzeniu ycia ziemiaskiego, rodzinnego, jak r�wnie na udziale w yciu politycznym. Jednym sowem, prawdziwym szlachcicem jest ten, kt�ry nie kala gniazda ojc�w.

W pierwszej czci swojego dziea Rej poucza, jak naley wychowywa modego szlachcica, jakie nauki powinien on pobiera i jak wan rol powinny odgrywa w jego wychowaniu zasady postpowania, wpajane mu od dziecistwa. Pokazuje r�wnie zasady postpowania, jakimi powinien kierowa si szlachcic, wybierajc maonk. A wic przysza wybranka powinna pochodzi z rodziny szlacheckiej i wykazywa zdolnoci gospodarskie. Zaoenie rodziny wie si oczywicie z prowadzeniem ycia ziemiaskiego we wasnych wociach.

W utworze ywot czowieka poczciwego Rej ze szczeg�ami opisuje, jak powinno wyglda ycie ziemianina, jakimi zajciami powinien on si para. Uzalenione musz one by oczywicie od p�r roku - natury. A wic wszelkie obyczaje, obrzdy i prace cile powinny by splecione z ziemiaskim yciem za tle natury.

Obyczaje szlacheckie i pogldy na ycie przedstawione s r�wnie w utworze Jana Kochanowskiego Pie witojaska o Sob�tce. Autor przedstawia tutaj wito Sob�tki, przypadajce na najkr�tsz noc w roku, noc w. Jana. Bya to schrystianizowana forma dawnego obrzdu pogaskiego, zwizanego z kultem wody i ognia. Podczas tego wita przy ognisku lud i szlachta piewali, taczyli, bawili si, goszc pochwa ycia na wsi. W pieniach panien ukazana jest tradycja szlachecka, obyczaje zwizane z pracami rolnymi w lecie i z zajciami zwizanymi z jesieni i zim. Wylicza tu r�wnie Kochanowski tace w�wczas modne, takie jak cenar czy goniony. Opisuje, w jaki spos�b rodzina i czelad spdzaa czas wolny w dugie, zimowe wieczory. Podkrela wielk rol gospodyni, matki, ony.

Sarmacka tradycja wielk wag przywizywaa do wychowania w rodzinie nastpnych pokole, w duchu cnoty, uczciwoci i pobonoci.

A niedoroci wnukowie,

Chylc si ku starszej gowie,

Wykn przestawa na male

Wstyd i cnot chowa w cale

Tradycja szlachecka ukazana jest r�wnie w utworach pisarzy XVII wieku, np. Wacawa Potockiego, a szczeg�lnie w Pamitnikach Jana Chryzostoma Paska. Wacaw Potocki ceni tradycje przodk�w, ale krytycznym okiem spoglda na zniewieciao i wady wsp�czesnych sobie Polak�w. Szczeg�lnie w Wojnie chocimskiej, eposie rycerskim, ukazuje zalety dawnych Sarmat�w, zwycizc�w spod Chocimia w roku 1621, jak r�wnie tych, kt�rzy wytyczali razem z Chrobrym granice dawnej Polski. Podkrela ich odwag, waleczno i to, e byli urodzonymi rycerzami.

Typowym Sarmat by Jan Chryzostom Pasek, kt�ry w swoich Pamitnikach przedstawia nam tradycj szlacheck. Jest czowiekiem bezkrytycznym wobec wasnego stanu i yje zgodnie z zaleceniami ojc�w i dziad�w. W pierwszej czci Pamitnik�w ukazuje wojenne tradycje szlachty polskiej, w drugiej za codzienne ziemiaskie ycie. A wic opisuje swoje przygody i ycie na wsi, przedstawia nam jednoczenie zwyczaje, upodobania, zasady postpowania i pogldy charakteryzujce szlacht polsk. I tak na przykad w jednym z rozdzia�w opowiada histori zawarcia swojego maestwa. Zawierano je w domach szlacheckich w do specyficzny spos�b. Przyszy pan mody najpierw musia wywiedzie si, jaki majtek posiada jego wybranka, z jakiej pochodzi rodziny, jaka bya jej matka, poniewa uwaano, e jaka ma, taka na. Kiedy narzeczony przyjeda z pierwsz wizyt, zwraca uwag na gospodarno dziewczyny i porzdek panujcy w domu. Dopiero wtedy m�g sobie pozwoli na zachwycanie si jej urod i decydowa si na maestwo. Dla szlachcica najwaniejsza bya wiara, ziemia i rodzina. Wszystko inne pozostawao na drugim planie. Szlachta XVII wieku posugiwaa si r�wnie jzykiem penym kolokwializm�w, chcc pochwali si przed reszt narodu swoim wyksztaceniem.

Przeom XVIII/XIX wieku to okres szczeg�lnie trudny dla Polski; wie si on z utrat wolnoci i popadnicie przez ni w niewol narodow. Dopiero wtedy Polacy przekonali si, jak bardzo wana jest tradycja szlachecka, przekazywana z pokolenia na pokolenie. Uwiadomili sobie w peni, e mimo niewoli, stanowi odrbny nar�d, kt�ry, na szczcie, r�ni si wszystkim od na przykad Rosjan: ubiorem, sposobem bycia czy mylenia. Tradycja szlachecka traktowana jest w�wczas przez wszystkich Polak�w jako og�lnonarodowe dobro. Tradycj szlacheck, kt�ra w okresie zabor�w promieniowaa na cae spoeczestwo, ukaza Adam Mickiewicz w swojej epopei Pan Tadeusz. W utworze Mickiewicz w spos�b realistyczny przedstawi ycie i obyczaje najwaniejszej warstwy spoecznej - szlachty polskiej. Szczeg�lnie przedstawiciele starego pokolenia, jak: Sdzia Soplica, Wojski, Podkomorzy, Gerwazy, Protazy szanuj tradycj sarmack. Modzi, cho szanuj decyzje przodk�w, ulegaj ju czasem wpywom zachodnim. Szlachecka tradycja, w kt�rej na co dzie yj mieszkacy Soplicowa, to centrum polszczyzny. Szlachta zamieszkujca Soplicowo i pobliskie okolice w domu i poza nim posuguje si wycznie pikn polszczyzn - mow swoich ojc�w. Ubiera si w stroje sarmackie zar�wno od wita, jak i na co dzie. Kontusz, pas zotolity, konfederatka czy wysokie buty byy charakterystycznym strojem mieszkac�w Soplicowa i jego goci. Szable, rapiery i szpady - to bro uywana przez �wczesne pokolenie Polak�w. Mieszkacy Soplicowa, jak r�wnie ich gocie, nie tylko posugiwali si polsk mow, ale hodowali polskim obyczajom.

Polsko ta nawet przejawiaa si w architekturze i w umeblowaniu dworu szlacheckiego. Na wz�r dawnych dom�w szlacheckich, Soplicowo byo zbudowane z drewna na podmur�wce, za ciany jego byy pobielane. Za parkiem, obok dworu znajdoway si pomieszczenia gospodarcze. Na ganek wjedao si przez bram parku, kt�ra wci otwarta, przechodniom ogasza, e gocinna i w gocin zaprasza. A wic mieszkacy Soplicowa hodowali szlacheckiemu obyczajowi wielkiej gocinnoci, kt�ra z czasem zacza charakteryzowa wszystkich Polak�w.

Sdzia, gospodarz Soplicowa, dba nie tylko o porzdek i inwentarz, ale r�wnie o ludzi, kt�rzy u niego pracowali. Zwyk on przyjmowa goci z wielk serdecznoci i czstowa zgodnie ze staropolsk gocinnoci. W czasie jego nieobecnoci zastpowa go Wojski.

Wyposaenie dworu w Soplicowie miao r�wnie charakter szlachecki - polski. Na cianach wisiay obrazy przedstawiajce polskich patriot�w, takich jak: Kociuszko, Rejtan, Jasiski. W alkowie sta stary zegar, kt�ry wygrywa Mazurka Dbrowskiego.

W Soplicowie gocie nie nudzili si. Uczestniczyli w spacerach, grzybobraniu. Na spacerze wedug dawnej tradycji polskiej obowizywaa hierarchia, z przodu szy dzieci z opiekunem, potem starszyzna. Za starszymi szy panny, o p� kroku z tyu modzie mska. Porzdek obowizywa r�wnie w czasie wsp�lnych posik�w, do kt�rych przywizywali Polacy wielk wag. Gocie wchodzili do jadalni w zalenoci od wieku i zajmowanego stanowiska. G�wne miejsce przy stole zajmowa Podkomorzy, poniewa piastowa najwyszy urzd. Obok niego zasiada Sdzia, tu przy Bernardynie. Przed rozpoczciem posiku odmawiany by po acinie kr�tki pacierz, wiadczy to, e Polacy byli ludmi religijnymi. Spoywanie wieczerzy odbywao si w absolutnej ciszy. Podawano staropolskie potrawy. Por posik�w obwieszcza gociom dzwon, tak byo w licznych dworach we zwyczaju - pisze poeta.

W Soplicowie panowa zwyczaj zbierania grzyb�w. Na grzybobranie zakadano ubiory codzienne, czasem nawet zbieranie grzyb�w miao charakter konkursowy. Najwikszym zainteresowaniem ze strony pan�w cieszyy si polowania. Ju dzie wczeniej szykowano si na nie. Zwoywano naganiaczy i przygotowywano psy myliwskie. Przewodnikiem polowania by Wojski, kt�ry rozpoczyna i koczy je trbieniem w r�g. Zawsze po polowaniu by gorcy posiek, na kt�rym podawano staropolski bigos i popijano w�dk gdask.

Mieszkacy Soplicowa byli bardzo przywizani do starych szlacheckich obyczaj�w, co obserwujemy na kadej stronie utworu. I tak na przykad zarczyny Tadeusza i Zosi odbywaj si na murawie, gdzie ma odby si nastpnie uczta. Tadeusz i Zosia, cho z monego rodu, do stou nie zasiedli, poniewa czstowali okolicznych wocian - staroytny by zwyczaj, i dziedzice nowi na pierwszej uczcie sami suyli ludowi. Przykad ten ukazuje nam wyranie, jak tradycja szlachecka stawaa si og�lnonarodow. Na uczcie zarczynowej podawano tylko potrawy polskie, kt�re Wojski kaza przygotowa wedug starej ksigi pt. Kucharz doskonay. W czasie tej uroczystej biesiady, jak to byo w zwyczaju staropolskim, wznoszono wiwaty na cze wodz�w napoleoskich, przyszych wyzwolicieli Polski. Obyczaj staropolski nakazywa zarcza si i eni przy wiejskiej muzyce. W taki spos�b tradycja szlachecka mieszaa si z tradycjami ludowymi. Na murawie taczono tace takie jak polonez czy mazur. Szczeg�lnie uroczystym tacem by polonez, kt�rego w trakcie zarczyn Tadeusza i Zosi poprowadzi sam Podkomorzy z lekka zarzuciwszy wyloty kontusza.

Jak wic widzimy, Soplicowo promieniowao szlacheck kultur na ca okolic, przekazujc innym warstwom wszystko, co byo w niej najlepsze.

Na przeomie XIX i XX wieku zwizki tradycji szlacheckiej z ludow ukaza Stanisaw Wyspiaski w swoim wielkim dramacie Wesele. Pan Mody, Lucjan Rydel, inteligent wywodzcy si ze szlachty, eni si z dziewczyn wiejsk, mieszkajc w podkrakowskiej wsi Bronowice. Modzi wyprawiaj swoje wesele „na nut” szlachecko-chopsk. W dworku szlacheckim, kt�rego wacicielem by Gospodarz, spotykamy si z wystrojem wntrz typowym dla izby chopskiej. Znajduje si tam oe z pierzyn i poduszkami, obrazy witych i Matki Boej. Obrazy Matejki, wiszce na cianie, wskazuj jednak na rodow�d szlachecki mieszkac�w tego dworu. Znajduj si tam r�wnie ksiki i biurko.

W taki oto spos�b wszystko, co byo najlepsze w tradycji szlacheckiej, przenikao do kultury narodowej i wraz z tradycj ludow stao si esencj polskoci. Dziki tradycji wanie udao si Polakom przetrwa okoo 150 lat niewoli i zbudowa w okresie midzywojennym now Polsk.

Staroytny rodow�d humanizmu i jego artystyczna realizacja w poezji Jana Kochanowskiego.

Renesans - tym historyczno-literackim terminem, okrelajcym epok przypadajc na XV wiek i czciowo wiek XVI, po raz pierwszy wiadomie posuyli si uczeni w XIX wieku. Pocztkowo oznacza miao ono odrodzenie si kultury i literatury antycznej, p�niej jego wymow poszerzono o symboliczne odrodzenie si ludzkoci. Renesans bowiem siga do dowiadcze antycznych, m�wi si, e „wskrzesza jego dusz”. Ideay grecko-rzymskie zyskuj wsp�czesny, odpowiadajcy XV-XVI w. wyraz. Wr�d tych idea�w centralne miejsce wyznacza si czowiekowi - rozumnemu tw�rcy kultury; z zafascynowania antyczn wiedz o czowieku, poznawanej za porednictwem staroytnych pisarzy, filozof�w, rodzi si pojcie humanizmu. Zgodnie z nim wzorcem kultury jest dorobek epoki staroytnej, naley wic rozwija studia nad literatur klasyczn, ksztaci umys, zgbia wiedz.

Humanizm dowartociowuje czowieka, gosi wiar w jego rozum i moliwoci. Humanizm otwiera czowiekowi drogi, zamykane dotd przez redniowieczne normy. ycie ziemskie nabiera wartoci, zaakceptowany zostaje czowiek ze swoimi skonnociami, doceniane jest jego dziaanie. Ucieczka przestaje by wystpkiem. Zdaniem Terencjusza staje si swego rodzaju wykadnikiem moralnym: Czowiekiem jestem, wic nic co ludzkie nie jest mi obce. Przestaje funkcjonowa zasada anonimowoci, czowieka traktuje si imiennie, indywidualnie.

Antyczna wiedza o czowieku bya inspiracj dla ludzi renesansu, a staroytne filozofie stay si baz dla nowego nurtu. Humanizm jest bowiem poczeniem dw�ch najistotniejszych szk� filozoficznych - stoicyzmu i epikureizmu, funkcjonuje na zasadzie „zotego rodka”, propagowanego przez Horacego. Epikureizm wni�s za sob szeroko rozumian tolerancj na ziemskie zachowania czowieka, zachci do czerpania przyjemnoci z doskonaego dziea boego. Stoicyzm natomiast nakania do ycia harmonijnego, zaleca umiar, rozsdek, panowanie nad emocjami. Cnot i spok�j wznosi ponad przyjemno.

Wybitnym przedstawicielem polskiego renesansu, a zarazem czoowym humanist-koracjonist, by Jan Kochanowski. Wszechstronnie wyksztacony, tzw. „poeta doctus”, studiujcy literatur, znajcy filozofi i jzyki staroytne, stawia czowieka w centrum zainteresowania myli. Jego poezja, podobnie jak liryka Horacego, odznacza si bogactwem refleksji, deniem do doskonaoci formy oraz filozoficznym podoem. Utwory J. Kochanowskiego, a zwaszcza fraszki i pieni, s zr�nicowane emocjonalnie i nastrojowo. Cz stanowi afirmacja ycia ze wszystkimi jego ziemskimi elementami, inne natomiast - ubolewanie nad cikim losem czowieka, poszukiwacza sensu bytu. Kochanowski poszukuje filozofii czcej elementy stoicyzmu i epikureizmu; od pochway zabawy przechodzi do rozwaa na temat cnoty i godnoci. Za Horacym powtarza twierdzenie o braku wpywu czowieka na zapisane mu losy. Bezsensem jest zastanawianie si nad tym, co przyniesie nastpny dzie, wpyw na to ma tylko B�g czy Fortuna, a czowiek nie jest w stanie tego przewidzie.

Sam B�g wie przysze rzeczy, a mieje si z nieba,

Kiedy si czowiek troszczy wicej, nili trzeba.

Nie naley zastanawia si nad przyszoci, gdy jedyn pewn rzecz, kt�rej moemy si spodziewa, jest mier. Pamitajc o niej, korzystajmy z ycia. Wydaje si, e midzy strofami Pieni IX Jana Kochanowskiego powtarza si motto Horacego carpe diem. Wszak, jak powtarza ten rzymski poeta, bez wzgldu na posiadane cnoty, tryb ycia czy bogactwo i tak umrzemy, dlatego jedyn suszn drog jest chwytanie kadej chwili i maksymalne jej wykorzystywanie. ycie bowiem przemija bardzo szybko, poddane jest cyklicznemu rytmowi natury. Wic baw si za modu, przeyj mio, ciesz si sztuk, winem i wolnoci, bo:

Nie zawdy pikna Zofija,

R�a kwitnie i lelija;

Nie zawdy czek bdzie mody

Ani tej, co dzi urody.

Tote Kochanowski proponuje zabaw w miym towarzystwie, przy obficie zastawionym stole i butelce dobrego wina. Zgodnie z duchem renesansu Kochanowski m�wi: mio szale, kiedy czas ku temu, przestrzega jednak, aby por�d zabawy i uciechy zachowa trzewo umysu, spokojnie i rozumnie podchodzi do rzeczywistoci, a w kadej sytuacji pamita o umiarze.

A nigdy nie zbdzi,

Kto tak umys zarzdzi,

Jakoby umia szczcie i nieszczcie znosi.

Dystans wobec ycia, stateczne i rozumne szczcie to wyrane przejawy stoicyzmu w tw�rczoci Kochanowskiego. Tak samo sklasyfikowa mona ide odrzucajc dobra materialne, kt�re, w przeciwiestwie do cnoty, nie daj czowiekowi szczcia i wewntrznego spokoju.

Bogactwa nie przyday wpadwszy gdzie midzy skay; Tak ja bezpiecznym sercem i peen otuchy W r�wnej fucie popyn przez morskie rozruchy.

O ile sprawy doczesne czowieka, dobra materialne, bogactwa przemijaj wraz z jego lub jego bliskich mierci, o tyle pami o nim trwa moe wiecznie. A eby t pami zapewni sobie, naley przysuy si ludzkoci, zyska saw.

Suymy poczciwej sawie - a ona stanie si dla nas

trwalszym ni ze spiu pomnikiem.

Kochanowski zna warto swojej poezji i mia nadziej, e pami o nim, jako o poecie, nie skoczy si wraz z jego mierci. Non omnis moriar - pozostanie na ziemi jego czstka, w sercach i rozumach ludzi bdzie y tak dugo, jak dugo jego dziea bd czytane.

Prosz, niech za mn zaraz

me rymy nie gin

Ale kiedy ja umr, ony niechaj syn.

Zgodnie z duchem humanizmu Kochanowski proponowa ocen ludzi nie wedug ich wygldu czy majtku, ale na podstawie ich wiedzy i kultury. Nade wszystko chwali cnot, kt�ra jest najwysz wartoci czowieka, darem boym, najcenniejsz nagrod, jak

moe otrzyma czowiek.

Cnota (tak jest bogata) nie moe wzi szkody

Ani si te oglda na ludzkie nagrody;

Sama ona nagrod i pac jest w sobie

I krom nabytych przypraw wietna w swej ozdobie.

Sposobu na szczcie szuka Kochanowski w staroytnoci. Poda ladami Horacego, kierowa si jego filozofi w poszukiwaniach waciwej drogi ycia. Uwaa, e ycie trzeba przey jak najlepiej, zachowujc jednoczenie r�wnowag duchow, spok�j i trzewo umysu. Proponowa ycie zgodne z natur, zblienie si do przyrody - r�da mocy, a zarazem relaksu.

Forma utwor�w Kochanowskiego zaczerpnita jest take ze staroytnoci. Pieni, jeden z gatunk�w, jakie stosowa, to gatunek literacki uksztatowany pod wpywem liryki Horacego, kt�ry zebra ich okoo 100 w tomiku Carmina sive Odarum libri IV. Odznaczaj si one r�norodnoci i bogactwem temat�w. Inspirowany t tw�rczoci, Kochanowski pragn stworzy podobny zbi�r wierszy. Na grunt polski przeni�s take unowoczenion wersj antycznego epigramatu, nazywajc go fraszk (z w. gazka). Dziki Janowi Kochanowskiemu staa si ona z czasem okreleniem konkretnego gatunku literackiego.

Szukajc poetyckiego wyrazu dla swych uczu po stracie c�rki, sign Kochanowski do antycznej tradycji aobnej i wykorzysta technik trenu.

Bezporednim nawizaniem do tej epoki jest take „Odprawa pos�w greckich” (mimo licznych nowatorskich rozwiza), nie tylko ze wzgldu na tematyk. Poeta wzorowa si na Mitologii, Iliadzie, Odysei i innych staroytnych utworach. Swoj c�reczk Urszulk por�wna poeta do greckiej poetki Safony, W wierszu Ku muzom zwraca si z prob o natchnienie, a Fatum obarcza odpowiedzialnoci za ludzkie losy.

Kochanowski, mimo inspiracji antykiem, nada jednak swoim utworom specyficzny, odmienny i niepowtarzalny charakter. Zgodnie z renesansowymi i humanistycznymi przekonaniami by indywidualnoci obdarzon poetyckim talentem. Posiadanie umiejtnoci tw�rczych w dziedzinie literatury stawia go ponad tumem, daje moc kreacji i czyni go wiecznym.

Subiektywne postrzeganie wiata - pamitniki i motywy autobiograficzne w literaturze.

Utwory o charakterze autobiograficznym i pamitnikarskim zajmuj znaczce miejsce w literaturze od czas�w najdawniejszych po wsp�czesne. Wielu autor�w gustowao w takich wanie formach wypowiedzi, poniewa w�wczas mogli ukaza wiat, kt�ry ich otacza, i jego problemy przez pryzmat wasnych, subiektywnych spostrzee i odczu.

Ju w czasach renesansu, kiedy to autorzy wiadomie zaczli podpisywa si pod swoimi dzieami, znajdujemy spor ilo utwor�w o charakterze autobiograficznym. Szczeg�lnie w tw�rczoci wielkiego poety XVI wieku Jana Kochanowskiego odnajdujemy wiele utwor�w tego typu. Fraszki, pisane na dworze kr�lewskim, jak i w Czarnolesie, nazywaj niekt�rzy krytycy pamitnikiem lirycznym poety. Niekt�re z nich, jak Do g�r i las�w, maj wyranie charakter autobiograficzny, inne zawieraj tylko pewne motywy z biografii pisarza. W wyej wspomnianej fraszce opisuje poeta cae swoje ycie: modo i studia poza granicami kraju, dalekie podr�e i przygody, take swoje ycie na dworach magnackich i kr�lewskim, na kt�rym peni funkcj sekretarza. Autor fraszki opisuje, jak zosta ksidzem i cho nie mia wyszych wice kapaskich, otrzymywa jednak beneficjum z probostwa katedralnego. We fraszce tej przyr�wnuje si poeta do Proteusa - greckiego boka wodnego, kt�ry dowolnie odmienia swoj posta. Jan Kochanowski napisa t fraszk po powrocie do majtku, po wielu latach nieobecnoci w rodzinnych stronach. By ju wtedy czowiekiem w rednim wieku i jak sam pisze o sobie, ma w gowie srebrne nici. I moe dlatego, e zna ju dobrze ycie, bo przey tak wiele, zdaje sobie spraw, i naley ceni kad chwil, kt�r ono niesie. Powtarza wic za swoim ulubionym poet rzymskim Horacym, e najchtniej przebywa z tymi, kt�rzy umiej waciwie wykorzysta czas - chwil. Spojrzenie na ycie zawarte w tej fraszce ma wic wyranie subiektywny charakter. Poeta-humanista cieszy si z niego, potrafi je ceni i odpowiednio opisa.

Fraszka „O doktorze Hiszpanie” opowiada o tym, jak Jan Kochanowski - dworzanin kr�lewski - zabawia si z kolegami, pijc wino i weselc do woli. Krytykuje w niej poeta nadmierne pijastwo, ale jednoczenie pochwala godziw rozrywk, kt�ra, wedug niego, naleaa si r�wnie ludziom powanym i uczonym.

R�wnie wikszo fraszek miosnych powstaa na dworze kr�lewskim, kiedy poeta, jeszcze mody, mia czas i energi na przeywanie miosnych zgryzot. Dowiadujemy si z nich, jak przeywa sukcesy i poraki miosne poeta-humanista XVI wieku. Cz fraszek powstaje ju p�niej w okresie czarnoleskim. Opowiadaj one o yciu Jana Kochanowskiego w domowych pieleszach, kiedy zaoy rodzin i cieszy si z jej posiadania.

We fraszce „Na dom w Czarnolesie” prosi Boga, do kt�rego czsto zwraca si jako czowiek gboko wierzcy, nie o bogactwa i zaszczyty, ale skromne i dostatnie ycie w swej rodzinnej posiadoci. Chciaby si w niej bowiem zestarze i do p�nych lat cieszy czystym sumieniem i yczliwoci ludzk.

We fraszce „Na lip” opisuje star lip czarnolesk, pod kt�r spdza wiele wolnych chwil, odpoczywajc i tworzc.

Bardzo wiele fraszek powici poeta swojej tw�rczoci. W jednej z nich zwraca si do Muz - opiekunek sztuki - z prob o obdarzenie go talentem. Jako prawdziwy humanista, pragnie bowiem, aby jego rymy nie zginy z nim razem, ale przynosiy mu saw jeszcze po mierci.

R�wnie w pieniach odnajdziemy wiele wtk�w autobiograficznych, kt�re sporo m�wi o yciu poety. Wyranie autobiograficzny charakter ma cykl Tren�w Jana Kochanowskiego, w kt�rych opisa on histori choroby i mierci swojej ukochanej c�rki Urszulki. Przedstawia w nich poeta przeycia ojca po mierci dziecka, zaamanie psychiczne, kt�re doprowadza nawet do zwtpienia w wiar i zbawienie. Uwiadomienie sobie jednak, e dziecko ju nie cierpi, ale jest szczliwe w niebie, powoduje uspokojenie si poety i pogodzenie z t straszn tragedi. Dom rodzinny pusty i smutny - oto jak ukaza nam rzeczywisto poeta przez pryzmat tragedii, kt�r przey.

Okres baroku - wiek XVII obfitowa w cige wojny i utarczki rycerskie. Dlatego w okresie tym powstao wiele dariuszy i pamitnik�w, pisanych czsto przez szlacht, kt�ra niewiele wsp�lnego miaa z pisarstwem. Niewtpliwie najlepszymi okazay si, wydane dopiero w XIX wieku, Pamitniki Jana Chryzostoma Paska. Nie by on szlachcicem szczeg�lnie wyksztaconym - nauki pobiera bowiem w kolegium jezuickim w Rawie. W swych Pamitnikach, kt�re spisa na stare lata, opisywa w spos�b barwny, jak walczy jako onierz pod dow�dztwem Czarnieckiego przeciw Szwedom i Rakoczemu. Przedstawi r�wnie wypraw do Danii i wojn przeciw Moskwie. Po latach osiedli si u siebie na wsi, oeni i dla potomnych w Pamitnikach przedstawi dzieje swego bujnego ywota. Pamitniki, cho nie maj wartoci historycznej, s jednak kopalni wiedzy o epoce baroku - yciu szlachty w XVII wieku, jej obyczajach i jzyku. wiat i jego problemy przedstawione w Pamitnikach s subiektywne, przedstawia je bowiem i opisuje szlachcic-Sarmata, kt�ry ma pogldy zdecydowanie konserwatywne.

Epoka romantyzmu wrcz gustowaa w utworach autobiograficznych, w kt�rych autor ukazywa wiat przefiltrowany przez wasne przeycia. A wiemy, jak wielkimi indywidualistami byli romantycy. Wyranie taki wanie charakter ma dramat romantyczny Adama Mickiewicza, kt�ry powsta w Wilnie w 1823 roku - II i IV cz „Dziad�w”. Zwaszcza cz IV jest liryczn spowiedzi poety, dotyczc historii jego uczucia do Maryli Wereszczak�wny i tragicznego koca tej mioci - kiedy jego ukochana wysza za m za bogatego ziemianina W. Putkamera. Z utworu przebija al do kobiety, kt�ra dla bogactwa i stabilizacji yciowej wyrzeka si mioci. Gustaw to sam Adam Mickiewicz, kt�ry „umar dla wiata”, i po stracie ukochanej kobiety bka si samotnie po wiecie. Wiemy z yciorysu Mickiewicza, e on r�wnie po wyjciu za m Maryli myla o samob�jstwie. Kobieta-matka, szukajca w noc zaduszn na cmentarzu duszy byego kochanka - to Maryla. W Rosji na wygnaniu powstaje utw�r, kt�ry jest pamitnikiem lirycznym poety-romantyka z podr�y po Krymie. W „Sonetach krymskich” opisuje Mickiewicz to, co widzia i przeywa podczas swej wdr�wki, a take niekoczc si tsknot za Polsk - Litw.

III cz „Dziad�w”, kt�ra powstaa po upadku powstania listopadowego w Drenie w 1832 roku, to utw�r-dokument. Przedstawi w nim poeta histori procesu Filomat�w i Filaret�w z roku 1823, ich zsyk na Sybir, gdzie pomarli z zimna i godu i skd nigdy nie powr�cili do kraju. Sam Mickiewicz zosta w�wczas wraz z innymi aresztowany. W utworze wystpuje on jako Gustaw, kt�ry dojrzewa i staje si Konradem, powicajcym ycie walce o spraw narodow. Postacie oprawc�w - Rosjan i Polak�w - s r�wnie w dramacie autentyczne. S to senator Nowosilcow, doktor Bec�, ojczym J. Sowackiego, i doktor Wacaw Pelikan - profesorowie Uniwersytetu Wileskiego.

Poeta przedstawi cz swego ycia, swej modoci, kiedy wraz z kolegami, aresztowany bez podstaw, cierpia maltretowany przez zaborc�w, ale i zarazem dojrzewa politycznie. Idea podporzdkowania ycia osobistego sprawie narodowej - oto subiektywne widzenie tych problem�w przez poet.

„Pan Tadeusz” - najwiksza epopeja polska, zawiera r�wnie akcenty autobiograficzne. Zwracajc si w Inwokacji z modlitw do Matki Boej, poeta przypomina sobie chorob z okresu dziecistwa i to, e zrozpaczona matka ofiarowaa go pod Jej opiek. W Epilogu opowiada o przyczynach powstania utworu: o sporach emigracyjnych w Paryu i chci przeniesienia si, chocia w wyobrani, do kraju dziecistwa - Litwy. Przypomina szczliwe dni, kiedy w roku 1812 wkroczyy na Litw, wraz z oddziaami francuskimi, Legiony Polskie. Mickiewicz pamita, mia wtedy 14 lat i cieszy si wraz z innymi, gdy zobaczy po raz pierwszy mundury polskie. Kraj lat dziecinnych przedstawiony jest wic w „Panu Tadeuszu” bardzo subiektywnie. Opisywana Litwa widziana jest tu przez pryzmat tsknoty za ojczyzn poety-emigranta, do kt�rej nie m�g powr�ci.

Wyranie autobiograficzny charakter maj r�wnie „Liryki lozaskie” Adama Mickiewicza, pisane ju w wieku dojrzaym, kiedy to poeta pracowa na uniwersytecie w Lozannie. Zwierza si w nich czytelnikowi ze swojego ycia. Modo ocenia jako durn i chmurn, za lata dojrzae jako okres klski. Jest to r�wnie spojrzenie na ycie z pozycji poety-emigranta, kt�ry wraz z caym narodem poni�s klsk w walce o wolno i dlatego tak, a nie inaczej ocenia wasn egzystencj.

Sporo moment�w autobiograficznych odnajdujemy w „Kordianie” Juliusza Sowackiego. Zwaszcza modo g�wnego bohatera i fakty z ni zwizane przypominaj nam ten okres ycia samego poety. Kordian, podobnie jak J. Sowacki i jego przyjaciel L. Spitznagel, przeywa nieszczliw mio do Ludwiki niadeckiej. Poczucie samotnoci i niemono dziaania doprowadzaj Ludwika S. do samob�jstwa. Wiele przyg�d i przemyle Kordiana ma swe r�do w przeyciach i refleksjach samego poety.

W „Grobie Agamemnona”, kt�ry jest fragmentem poematu „Podr� do Ziemi witej z Neapolu”, opisuje poeta wdr�wk po Grecji i swoje przemylenia dotyczce los�w Polski. Stracia ona nadziej na odzyskanie niepodlegoci wraz z upadkiem powstania listopadowego. Poeta usprawiedliwia si w tym utworze, e sam nie wzi w nim udziau i czuje si z tego powodu winny.

W Hymnie, penym nostalgii emigracyjnej, opisuje swoje podr�e po Aleksandrii. Czuje si tuaczem i emigrantem, tsknicym za krajem, do kt�rego nie moe powr�ci ze wzgld�w politycznych.

„Nie-Boska komedia” Zygmunta Krasiskiego jest r�wnie utworem o charakterze autobiograficznym, zwaszcza jej I cz. ycie rodzinne hrabiego Henryka zawiera wiele element�w z ycia samego Krasiskiego, a nawet jego rodzic�w. Podobnie jak Orciowi, r�wnie i samemu poecie grozia lepota i leczy si u okulist�w, aby nie dopuci do kalectwa. Hrabia Henryk, podobnie jak Z. Krasiski, broni arystokracji i wypowiada si ostro przeciwko rewolucji spoecznej. Arystokrata - Krasiski momentami ocenia nawet surowo klas, z kt�rej si wywodzi, jednak to wanie z jej punktu widzenia oceni rewolucj spoeczn.

Jak wic widzimy, niemal caa literatura romantyczna przesycona bya wtkami autobiograficznymi, poniewa pisarze tej epoki najchtniej ukazywali ycie w spos�b subiektywny - poprzez wasne przeycia i przemylenia.

Tw�rcy epoki pozytywistycznej byli mniej wylewni i mniej pisali o sobie w swoich utworach. Lalka, wielka realistyczna powie Bolesawa Prusa, zawiera jednak Pamitnik starego subiekta. Jest to pr�ba innego, subiektywnego spojrzenia na Warszaw i ludzi yjcych w tym miecie w II poowie XIX wieku - poprzez pryzmat przey i przemyle idealisty i romantyka Ignacego Rzeckiego. Wychowany w czasach romantyzmu, w kulcie Napoleona, na zawsze pozostanie czowiekiem biorcym udzia w kadym zrywie narodowym, czy to w roku 1848, jako mody czowiek - osobicie, czy jako starszy ju mczyzna, popierajcy tylko uczestnik�w powstania 1863 roku - St. Wokulskiego i student�w. Nawet bdc ju zupenie starym czowiekiem, bdzie subiekt Rzecki szuka w gazetach konfiguracji politycznych na arenie midzynarodowej, kt�re umoliwi mog Polsce odzyskanie niepodlegoci. I mimo e z czasem naby bohater wiele cech typowych dla pozytywisty, pozosta do mierci idealist brzydzcym si lichw, nieuczciwoci i zarabianiem pienidzy.

Modernizm, podobnie jak romantyzm, gustowa w utworach autobiograficznych, zawierajcych wynurzenia autor�w. Jan Kasprowicz ju pierwsze swoje utwory, sonety Z chaupy, powici rodzinnej wsi - Szymborzu. Ukaza panujc tam bied i ndz oraz trudn drog dziecka wiejskiego do szkoy. Przey bied osobicie i pewnie dlatego tak wzruszajco potrafi j opisa.

Wyranie autobiograficzny charakter ma Wesele Stanisawa Wyspiaskiego. Opisuje w nim poeta wesele kolegi z awy szkolnej Lucjana Rydla, na kt�re by zaproszony. Bohaterami dramatu uczyni wielu swoich przyjaci� - i tych pochodzcych ze wsi, i tych z miasta. Jego spojrzenie na wsp�czesnych, zar�wno chop�w jak i pan�w, byo krytyczne. Byo to spojrzenie poety-malarza, kt�ry potrafi dostrzec w spoeczestwie jego zasadnicze wady. Swoje spostrzeenia i wizje wyrazi w spos�b symboliczny i malarski.

Szczeg�lnie obfitujce w pamitniki, wspomnienia i utwory autobiograficzne okazay si czasy po II wojnie wiatowej. Pisarze tego okresu uwaali, e forma dokumentu bdzie najbardziej odpowiednia do opisania tych strasznych „czas�w pogardy”, kiedy to Polacy, napadnici z dw�ch stron przez ssiad�w, Niemc�w i ZSRR, cierpieli, ginli i walczyli w obozach niemieckich i sowieckich. Rzeczywisto w agrach sowieckich ukaza Gustaw Herling-Grudziski, kt�ry sam przez kilkanacie miesicy by ich winiem. Mia wic mono poznania ycia obozowego: od aresztowania i ledztwa, po wyczerpujc prac fizyczn i niszczenie moralne wini�w. Wyniszczenie fizyczne doprowadzao do dziaania na psychik i amao charaktery ludzi, pozbawiajc ich szansy powrotu do normalnego ycia. Pisarz ukaza, jak stalinowska machina planowo niszczya miliony ludzi, z reguy niewinnych, Rosjan i Polak�w. Mimo wszystko jednostki pr�boway zachowa czowieczestwo, ocali wartoci, takie jak przyja czy mio. Niekt�rzy winiowie znajdowali ukojenie w religii, inni popadali w obd, uciekajc od strasznej rzeczywistoci tego „innego wiata”.

Gustaw Herling-Grudziski okaza si pisarzem moralist. Uwaa, e mimo koszmaru oboz�w, czowiek nie przesta by czowiekiem, poniewa ceni wartoci wynikajce z religii i moralnoci chrzecijaskiej. By moralist, poniewa sam przey koszmar agr�w, pozostajc jednak czowiekiem.

Zupenie inn w swojej wymowie bya proza Tadeusza Borowskiego, a zwaszcza Opowiadania. Zrodziy si one z list�w do narzeczonej Marii, kt�ra wraz z pisarzem przeya „pieko” Owicimia. Ju pierwsze opowiadanie Poegnanie z Mari zawiera opisy przedstawiajce ycie Tadeusza i Marii w okresie okupacji: prac zarobkow, studia na tajnym uniwersytecie, prac tw�rcz, drukowanie tajnych gazetek. W opowiadaniach obozowych zawar autor wiele moment�w autobiograficznych. T. Borowski opisuje faszystowsk machin obozow w spos�b niezwykle subiektywny. Stwierdza, e przetrwa je m�g tylko kto, kto myla tylko i wycznie o wasnym losie. Niewiele wic byo w nich miejsca na bohaterskie gesty, kt�re zdarzay si niezmiernie rzadko.

Chc wspomie w tej pracy jeszcze jeden utw�r: Pamitnik z powstania warszawskiego Mirona Biaoszewskiego. Opisuje w nim pisarz, dzie po dniu, swoje przeycia z czas�w powstania warszawskiego. Ale powstanie ukazane w tym utworze to nie walka na barykadach i konieczna mier. To wiadome odrzucenie etosu onierza przedstawionego przez poet�w z „pokolenia Kolumb�w”. Myl, e i taki rodzaj spojrzenia na powstanie, bardzo subiektywny, by jednak potrzebny, poniewa poszerza prawd o tych trudnych czasach.

Wiele wtk�w autobiograficznych zawieraj wiersze pokolenia Kolumb�w: Krzysztofa Kamila Baczyskiego, Tadeusza Gajcego czy Tadeusza R�ewicza.

„Rozmowy z katem” Kazimierza Moczarskiego s take utworem autobiograficznym. Mona je zaliczy do literatury faktu, z kt�rej wyania si posta hitlerowskiego zbrodniarza - J. Stroopa.

Staraam si pokaza w swojej pracy utwory o charakterze pamitnikarskim i autobiograficznym, kt�re zajmoway zawsze znaczce miejsce w literaturze polskiej. Szczeg�lnie cenione byy w czasach i epokach, kt�re przywizyway wag do subiektywnego postrzegania wiata. Na takie postrzeganie sta jednak byo jedynie wybitne indywidualnoci, kt�re miay odwag akcentowa swoj odmienno.

wiat wartoci biblijnych i ich kontynuacja w literaturze i sztuce p�niejszych epok.

Ogromna ilo dzie traktuje o tym, co dobre, a co ze, prezentuje wzorce i antywzorce postaw ludzkich, zawiera pouczenia i zestaw norm etycznych - bezporednio lub parabolicznie.

Biblia - najstarsza ksiga wiata - zawiera nie tylko dekalog przykaza, ale r�wnie wiele wzor�w ludzkich los�w i postaw. Jest ona wit ksiga wyznawc�w judaizmu(Stary Testament) i chrzecijan (Stary i Nowy Testament), lecz jest r�wnie skarbnic prawd etycznych dla ludzi wszelkich wyzna, naucza bowiem podstawowych norm, takich jak mio bliniego.

Klasycznym archetypem (prawzorem) jest Ksiga Rodzaju, kt�ra moe by interpretowana jako porzdkowanie przez Boga rzeczywistoci. Czowiek stworzony przez Boga jest kreatorem, ma kontynuowa dzieo stworzenia, dokonywa wyboru pomidzy dobrem i zem.

Motyw ogrodu symbolizuje ad, harmoni, porzdek, dobro i bezpieczestwo. Pierwsi ludzie yli w nim i zostali z niego wypdzeni na skutek nieposuszestwa wobec Boga. Symbolizuje on w literaturze raj, a take tsknot czowieka do utraconego szczcia.

Motyw Kaina i Abla, pierwsze bratob�jstwo, ukazuje, e w czowieku opr�cz dobra drzemi siy za. Czyn Kaina wiadczy o tym, e nie zawsze jest on w stanie si przeciwstawi. Pokory, cierpliwoci w cierpieniu i bezgranicznego zaufania w dobro, mio i nieomylno Boga uczy z kolei postawa Hioba. Nie buntuje si on przeciwko woli Najwyszego, znosi z godnoci drwiny i szyderstwa innych ludzi. Za stao swoich przekona, si wiary zostaje wynagrodzony szczciem ju na ziemi.

Inne wzory postaw zawieraj postacie J�zefa czy choby Chrystusa. Najwaniejszym jednak przesaniem, zwaszcza Nowego Testamentu, jest mio czowieka do Boga i czowieka do czowieka, kt�ra jest fundamentem wszelkiego dobra. Do jednej z przypowieci ewangelicznych nawizuje chociaby obraz Rembrandta Krajobraz z miosiernym samarytaninem.

Literatura i sztuka p�niejszych epok penymi garciami czerpaa z wartoci ukazywanych przez Bibli. I tak cho wiele poucze z literatury parenetycznej redniowiecza ulego ju dezaktualizacji, jednak s treci, kt�re i dzi nie pozostay nam obce. Mio do wiata, poczucie wizi z przyrod, wiara radosna i postawa czowieka szczliwego, cieszcego si yciem - oto co moemy czerpa z Kwiatk�w w. Franciszka z Asyu. Ciesz si piknem wiata i nie krzywd nikogo - oto wartoci moralne, jakie odnajdujemy w tym utworze.

Innym dzieem, kt�re traktuje o sprawach ludzkich nieprzemijajcych, takich jak zo, zbrodnia, mio, jest Makbet Szekspira. Dramat ukazuje, jak nakrca si machina zbrodni, a zo rodzi zo. Przestrzega jednoczenie, e czowiek strzec si powinien ukrytych w nim namitnoci, ambicji i podania wadzy, poniewa moe on zniszczy samego siebie.

Literatura okresu romantyzmu zwraca uwag odbiorcy na dwuznaczno pewnych czyn�w, na trudno dokonywania wybor�w, na to, jak dobro i zo potrafi by do siebie podobne. Machiavelli usprawiedliwiby czyn Konrada, kt�ry - wedug kodeksu rycerskiego - dopuci si zdrady. Ale przecie wallenrodyzm sta si metod walki o wolno, poniewa dla wasnej ojczyzny trzeba by lwem i lisem, pisa Mickiewicz.

W kocu XIX wieku powstay Hymny J. Kasprowicza, w kt�rych autor rozwaa pojcie grzechu, za i odpowiedzialnoci czowieka za wasne czyny. Poeta-modernista buntuje si przeciw tej odpowiedzialnoci i ma pretensje do Boga o to, e zo i cierpienie wpisa w los wiata i czowieka. Powie F. Dostojewskiego pt. „Zbrodnia i kara”, na przykadzie Raskolnikowa-mordercy, przeprowadza dogbn analiz zbrodni i jej konsekwencji psychologicznych.

Literatura XX wieku wielokrotnie porusza temat norm etycznych obowizujcych czowieka. Zwaszcza utwory dotyczce II wojny wiatowej: Nakowskiej, Borowskiego, Herlinga-Grudziskiego ukazuj erupcj zachowa nieludzkich, ale r�wnie i postaw gboko humanitarnych. Przedstawiaj one walk czowieka ze zem, zastanawiaj si take nad odpowiedzialnoci jednostki za dzieje ludzkoci, rozwaaj prawd o istocie ludzkiej.

„Wiea” i „Inny wiat” G. Herlinga-Grudziskiego, cho dotycz r�nych miejsc i epok, jednak przedstawiaj ten sam problem - sprawdzian czowieka w warunkach straszliwych pr�b: choroby, samotnoci, cierpienia, obozu. Lebrasso jest chory na trd, ludzi agru gnbi choroby, g�d i strach. Autor stawia wic swoich bo-hater�w w sytuacjach ostatecznych, aby tym bardziej pyta o mio bliniego, czyli te prawdziwe wartoci, kt�re s miar czowieczestwa.

W zbiorze esej�w Przed nieznanym trybunaem autor (J. J. Szczepaski) rozwaa podstawowe kwestie moralne: dobro i zo. Dochodzi on do przekonania, e kady czowiek odpowie za czyny swojego ycia przed nieznanym wanie trybunaem.

Utwor�w, kt�re mog ksztatowa ludzk moralno, pom�c w ustalaniu kodeksu etycznego, jest naprawd wiele. Do nich zaliczyabym jeszcze Mistrza i Magorzat M. Buhakowa czy Ma Apokalips T. Konwickiego.

Omawiajc powysze zagadnienia, chciaabym wspomnie o zasugujcym na pewno na uwag filmie Dekalog K. Kielowskiego. Jest to dzieo, kt�re sprawdza wieczn trwao i aktualno Dziesiciu Przykaza Boych nie jako kodeksu chrzecijan, lecz jako propozycji wsp�czesnego systemu wartoci. Przy okazji porusza aktualne, wrcz gono dyskutowane problemy: kary, mierci, aborcji, seksu. Skada si on z dziesiciu odcink�w; kady z nich to interpretacja odpowiedniego przykazania, pytanie o funkcjonalno danego nakazu we wsp�czesnym wiecie.

W podsumowaniu naley stwierdzi, e utwor�w - dzie sztuki, kt�re ksztatuj ludzki system wartoci, jest naprawd wiele. Wszystkie one bior sw�j rodow�d z Biblii i s poniekd jej kontynuacj.

„wiat to labirynt, teatr, sen...” - kt�ra z koncepcji m�wienia o wiecie przez literatur jest najblisza Twojemu sposobowi postrzegania rzeczywistoci?

wiat - wstp

Na pocztku bya nico

(Ksiga Rodzaju)

Czowiek od najdawniejszych czas�w pr�bowa zgbi istot wszechwiata. Wraz z jego rozwojem ewoluoway sposoby postrzegania rzeczywistoci i wyraania jej. Najstarsze literackie zapiski zwizane ze wiatem dotycz docieka genezy wszechrzeczy. Mona je odnale w mitologicznej czy biblijnej kosmogonii. Ksiga Rodzaju m�wi: Na pocztku bya nico. Podobny element mona odnale w buddyjskich Sutrach :

- Najpierw bya pustka, a zarazem penia.

Nic byo wszystkim, a wszystko niczym.

C� znacz sowa wobec wiata. Pr�by okrelenia i poznania wiata s niczym. Czy czowiek, istota biologiczna i miertelna, moe poj nieskoczono? Mimo caej wraliwoci i intelektu, kady jest jedynie ziarnkiem na nieogarnitej pustyni. Gdy zawieje wiatr - przemija.

Od wiek�w filozofowie podejmowali pr�b poznawania wiata, lecz niezbyt daleko rozwiny si ich teorie. Zawsze pozostaj wtpliwoci. Co byo pocztkiem? Co byo wczeniej? C� znacz okrelenia: pustka, penia? Wszystko to nico. Czowiek jest jak mr�wka. Owad zna jedynie swoje mrowisko i najblisze otoczenie. Nie moe wyobrazi sobie r�norodnoci form wiata - nawet najbliszego mu lasu. Podobnie ludzie ze swoim ograniczonym zmysowym sposobem postrzegania, intuicj, uczuciami oraz intelektem. Jak wic mona nazwa jednoznacznie wiat przy pomocy tak uomnego narzdzia, jakim jest konwencjonalny jzyk? Myl, e nie mona. Autor co najmniej moe stara si ukaza sw�j indywidualny, subiektywny spos�b widzenia wiata; jego formy, genezy czy celu. wiata „wielkiego” - kosmosu i caej nieskoczonoci, wiata „maego” - kt�ry zamyka si w obrbie kilku ulic i ycia jednostki.

Wielokropek pozostawiony w temacie wskazuje na t nieograniczono form. Wanie jako niepojty i nie nazwany postrzegam wiat. Moe on by zar�wno labiryntem, teatrem, jak i snem. Moe by wszystkim i niczym - jest to wzgldne i zaley od punktu widzenia.

Teatr - kurtyna w g�r

Czy ycie ludzkie to przedstawienie, a wszechwiat to scenografia? Sowo teatr kryje w sobie wiele poj. Jedno z nich odnosi si do przedstawienia kukiekowego, gdzie bohater kierowany jest za pomoc sznurk�w. Wedug mnie tak wanie postrzegali rzeczywisto staroytni Grecy. Czowiek ukazany w antycznej mitologii osadzony by ze wszech stron fatum, nadprzyrodzonymi mocami i nieodwracalnym losem, kt�re to kieroway jego poczynaniami i determinoway ich rezultat. Przykadem tego moe by los Heleny, kt�ra zostaa obiecana Parysowi. Bogini Wenus zaaranowaa ca sytuacj, kt�ra umoliwia porwanie piknej maonki kr�la Menelaosa. Podobn sytuacj dostrzegam w Iliadzie Homera, gdzie wynik walk o Troj, jak r�wnie sam ich przebieg, bezporednio zalea od bog�w.

Odyseusz („Odyseja” Homera) za olepienie Cyklopa, syna Posejdona, zosta przeklty przez Pana M�rz i skazany na dziesicioletni tuaczk, z kt�rej nie m�g powr�ci do rodzinnej Itaki. Jego los, tak jak wielu innych antycznych bohater�w, zosta narzucony przez wol bog�w. Byli oni tylko pionkami w wielkiej grze prowadzonej przez niemiertelnych.

Podobn sytuacj odnajduj w Nowym, wspaniaym wiecie Aldousa Huxleya, gdzie wszyscy bohaterowie zostali przedstawieni jako ludzie bezwolni, sterowani przez wielk maszyn systemu. Henryk Foster, g�wny bohater, nie m�g zrobi nic, co byoby niezgodne z zadaniami systemu rzdzcego wiatem. Wszelkie pr�by, jakie podejmowa, aby uwiadomi innych, napotykay na brak zrozumienia. Postpowanie Henryka byo obserwowane przez rzdzcego Mustaf Monda, kt�ry przeprowadza swoisty eksperyment, i wszystko, co czyni bohater, byo efektem manipulacji. Innym przykadem zniewolenia jest posta Lenina, kt�ry, programowany jak wszyscy, wiernie odgrywa nadan mu rol. Postacie te byy jak marionetki - manipulowane. Chciay czego dokona, a efekt ich dziaa czsto by odwrotny, gdy to nie one decydoway o tym, jak potocz si losy. Myl, e ycie czsto bywa takie, e pr�bujemy co osign, lecz wszystko sprzeciwia si naszej woli. Czasem odnosz wraenie, e rzeczywicie jestemy jak lalki.

Uwaga!

Ein, zwei, drei - zaczynamy przedstawienie!

(Micha Buhakow Mistrz i Magorzata)

Czy wiat, w kt�rym toczy si nasze ycie, czy to nie jest spektakl? Czym jest codzienno, jeli nie jedn wielk gr pozor�w? Budzimy si i przywdziewamy nasze maski - tak zwane „prawdziwe oblicza”. Pod teatralnym strojem skrywamy uczucia, myli i nasze prawdziwe „ja”. T koncepcj ukazuje nam Witold Gombrowicz w powieci pod tytuem Ferdydurke, za pomoc metaforycznego pojcia - „gby”. Maj j wszyscy. Tak jak Mitus i Syfon przybierali sztuczne pozy, tak kady mniej lub bardziej odgrywa „siebie” przed otoczeniem. Czowiek nie moe unikn konwencji. Nawet najwikszy nonkonformizm staje si konformizmem, jak chociaby w przypadku Stomila i Eleonory (Tango S. Mroka). Postacie te, burzc wszelkie normy i zasady w imi wyzwolenia, w pewnym momencie zatraciy pierwotny sens swojego buntu. Ich sprzeciw straci spontaniczno i sta si sztuczn poz. Myl, e wiat mona nazwa teatrem, ale czy okrelenie teatr wyczerpuje zoono, wielorako wiata? Ludzie s jak aktorzy lub jak reyserzy wasnych spektakli, lecz mona inaczej spojrze na rzeczywisto.

„Jestemy snem”

Myl, e jest to bliska mi koncepcja, lecz pojcie sen kryje

w sobie wiele znacze. Sen - czyj? - czy nasz?

Sen - jaki? - dobry czy zy?

Sen - a kiedy przebudzenie?

Ju w indyjskiej mitologii odnajdujemy por�wnania wiata do snu. Caa materia to Maja - b�g, zudzenie. Czowiek ni cae swoje ycie, a budzi si dopiero w momencie mierci. Podobne koncepcje mona odnale we wsp�czesnej literaturze fantastyczno-naukowej. W powieci Droga Rogera-elaznego cay wiat zosta ukazany jako tw�r wymiany przez ogromnych bog�w w postaciach chiskich smok�w. Skd moemy widzie, czy tak nie jest? Nasz aparat poznawania przecie jest tak ubogi. Wielokrotnie rano, gdy si budz i pamitam realizm caego snu, zastanawiam si, co jest rzeczywiste. Gdy id ulic, myl, czy zaraz wszystko si nie skoczy. Moe jestemy tylko snem obkanego boga lub narkotycznym snem bohatera opowiadania Richarda Dicksona nimy. Gdy moje ycie jest pene smutku i cierpienia, a cay wiat wydaje si wrogi, postrzegam wiat jak koszmar senny, niczym z tw�rczoci Franza Kafki. Kiedy pragn osign jaki cel, a niespodziewane trudnoci, jak z powieci Zamek, krzyuj moje plany, rzeczywisto wydaje mi si mar, w kt�rej wszystko jest moliwe. Czasem przeciwnoci losu s tak niewiarygodne, e mog uwierzy w to, e za progiem czaj si stranicy, aby mnie aresztowa. Koncepcja wiata - sennego koszmaru - jest mi bardzo bliska. Dla wielu cierpicych wanie taka jest rzeczywisto. Na strychach maj swe siedziby rzdy, stranicy zjadaj cudze niadania (Proces Franz Kafka), a barmanka Frieda moe zosta maonk kadego bez ceremonii lubu (Zamek Franz Kafka). wiat jest peen paradoks�w, a ycie moe by koszmarem. Wszystko zaley od punktu widzenia. Kiedy ogarnia mnie to, co potworne, gdy nie mog uciec, czuj si sptany. Wreszcie, gdy budz si z krzykiem, zalany potem, a koszmar nie mija, myl, e ycie to sen.

Labirynt

Zatrzasny si wrota mrocznych loch�w i stanem w progu

nieskoczonoci, lecz duga droga przede mn i atwo tu zabdzi.

Czym jest labirynt? Jest to pewnego rodzaju zagadka. Skada si z krtych dr�g i lepych korytarzy. Trudno jest pokona labirynt, lecz na kocu zawsze czeka jaka nagroda. Mog si tego podj tylko miakowie, a nieliczni z nich wygraj. Myl, e m�wienie o wiecie jako o labiryncie jest suszn koncepcj. wiat jest pewnego rodzaju zagadk, a podejmowanie decyzji yciowych wymaga ograniczonej siy i odwagi. Wikszo ludzi jest niesionych przez prd istnienia. Tylko nieliczne jednostki mog podj si marszu przez ten labirynt. Sabi s zgubieni ju w momencie startu.

wiat jest wyzwaniem. Jest labiryntem dla indywidualisty. Dla czowieka silnego, kt�ry z dumnie podniesion gow wychodzi na przeciw trudnociom. Takim kim bya Antygona („Antygona” Sofoklesa). Bya ona silna psychicznie i dumna. Mimo e wiedziaa, i spotka j okrutna kara, nie daa zhabi zwok brata. Wbrew caemu wiatu podja desperack decyzj. W przeciwiestwie do „miaych” ludzi potrafia si zdoby na tak zdecydowany bunt. Nie daa sob manipulowa jak kukieka.

Aby wiat postrzega jak labirynt, trzeba by nieugitym i umie kierowa si wasn wol - wyzywajco krzycze przeciwnociom losu Jam czarny jest wr�d wichr�w pomie boy! (Lucifer, Tadeusz Miciski). Konrad z III czci „Dziad�w” Adama Mickiewicza r�wnie wiadomie kierowa swym yciem. Podj wyzwanie i wpyn na swoje losy. Jego decyzja walki z Bogiem okazaa si za i jej skutki byy tragiczne. Byo to jak gdyby wkroczenie w lepy tunel. Mimo to by to jego wasny wyb�r, a nie uleganie zewntrznym czynnikom.

Zakoczenie

A jego imi Legion - bo zaprawd jest ich wielu.

(parafraza imienia diaba i s�w Chrystusa z Ewangelii

wedug witego Marka)

Legion, a wic wielo - tak powinien nazywa si wiat. Jeszcze lepiej brzmiaoby - nieskoczono. Bo jest on niepoznawalny. Myl, e rzeczywistoci przedstawione w utworach literackich nie s w stanie wyczerpa wszystkich sposob�w postrzegania wiata. Myl, e jest ich tyle co ludzi albo nawet jeszcze wicej, a kady z nich jest subiektywny i niedoskonay. Naleaoby zapyta wic niczym staroytny filozof - czy istnieje jedna niezalena prawda? Czy wiat mona sformuowa jednoznacznie? Kt�ra z koncepcji m�wienia o wiecie jest najdoskonalsza? adna. Wszystkie s w r�wnym stopniu prawdziwe, jak i faszywe. To, co kto myli o rzeczywistoci, jest prawd dla tego czowieka, a dla innego moe by niczym. Wszystko jest wzgldne. Podchodz krytycznie do wszystkich sposob�w postrzegania, bo jak mona ujrze niepoznawalne? Dlatego wszystkie koncepcje s mi r�wnie bliskie, jak i dalekie. Zaley to od sytuacji, w jakiej jestem. Czasem patrz na wiat tak, czasem inaczej. Czasem rzeczywisto jawi si jako sen, kiedy indziej czuj si manipulowany. Niekiedy si buntuj i krocz przez labirynt. M�j spos�b postrzegania wiata to s te trzy kropeczki wystpujce w temacie. Widz go tak, jak zapisane jest w wielu staroytnych kosmogoniach - jako nieskoczono, jako pustk i jako jedno zarazem: dobro i zo, czer i biel oraz wszystkie barwy tczy. Ale ten punkt widzenia jest r�wnie faszywy, jak i prawdziwy. Jest taki, jak wszystkie inne - wzgldny. Dlatego trudno mi sobie wyobrazi jedyn koncepcj. Moe r�wnie dlatego, e sam jestem zmienny. Moje imi Legion - bo zaprawd jest nas wielu.

Topos wdr�wki i dowiadcze wynikajcych z podr�y w dzieach literatury polskiej i powszechnej.

W literaturze r�nych epok czsto wystpuje motyw wdr�wki. Podr� w yciu czowieka moe mie bardzo wiele znacze: moe przynosi nowe dowiadczenia, oznacza ch poznania, ucieczk, tuaczk, poszukiwanie szczcia czy lepszych warunk�w ycia, wreszcie moe wiza si z misj, posannictwem. Zwykle wie si z porzuceniem na zawsze lub na pewien czas dotychczasowych warunk�w, rodowiska i otoczenia.

Jedn z pierwszych wielkich wdr�wek odnajdujemy w starotestamentalnej Ksidze Wyjcia. Wybawiony przez Boga z egipskiej niewoli Nar�d Wybrany kroczy pod przewodnictwem Mojesza przez pustyni, w drodze do ziemi obiecanej Kanann. Czterdzieci lat na pustyni jest trudnym dowiadczeniem dla Izraelit�w, pr�b zaufania, wiary w Boga. Podr� ta jest przejciem od stanu niewoli do wyzwolenia i szczcia, zar�wno w sensie dosownym, jak i metaforycznym, dotyczcym sfery duchowoci czowieka. Jest swoist alegori ycia czowieka, pojmowanego jako pena trud�w pielgrzymka.

Bardzo wanymi literackimi podr�ami byy wyprawy w zawiaty, umoliwiajce kontakt z umarymi, jako tymi, kt�rzy przekroczywszy granic ycia i mierci, wiedz wicej i znaj ukryt istot wiata. Ludzko od pocztku swego istnienia zadawaa sobie pytanie o los czowieka po mierci, o ycie na „tamtym wiecie”. Systemy religijne gwarantujce ycie po yciu s bardzo lakoniczne, jeeli chodzi o szczeg�y jego dotyczce, dlatego ludzie szukali odpowiedzi na nurtujce ich pytania w sztuce, w literaturze. Dziki swej uniwersalnoci motyw podr�y w zawiaty jest niejako motywem „wdrujcym” przez literatur na przestrzeni wiek�w. Znajdujemy go w staroytnej Odysei, jak i w tw�rczoci wsp�czesnego poety Rainera Rilkego, kt�ry w wierszu Orfeusz, Eurydyka, Hermes nawizuje do postaci greckiego mitu, bdcego pierwszym znanym nam zapisem literackim, zapisem podr�y do krainy umarych. Treci tego mitu jest historia Orfeusza, kt�remu udao si uzyska od wadcy Hadesu zgod na zejcie do krainy umarych i wydobycie stamtd swej ukochanej - Eurydyki. Cho znaczenie tego mitu nie polega bezporednio na ukazaniu zawiat�w, to sta si on asumptem do rozwaa na ten temat dla wielu poet�w, tw�rc�w. Homer w Odysei, kt�ra caa moe suy za ilustracj motywu wdr�wki w literaturze, opisuje pobyt Odysa w krainie cieni i jego rozmow z duchami. Znaj one przeszo i przyszo, dziki czemu Odys zostaje pocieszony. W podobny spos�b Wergiliusz aranuje spotkanie z umarymi g�wnemu bohaterowi Eneidy Eneaszowi. W redniowieczu topos wdr�wki w zawiaty odnajdujemy w Boskiej Komedii Dantego. Autor w czasie swojej wizyjnej wdr�wki po krainach Pieka, Czycia i Raju spotyka si z umarymi. Jego przewodnikiem s kolejno Wergiliusz i wybranka Beatrycze, kt�r autor umieszcza w niebie. Napotkani po drodze zmarli uczeni, filozofowie, artyci udzielaj Dantemu nauk i rad. Poznajemy bardzo dokadnie poszczeg�lne krgi pieka i umieszczone tam zgodnie z teologi postaci antyczne, jak i szczeg�ow hierarchi anio�w w niebie. Poruszajc zagadnienie pomiertnego losu wielkich postaci antycznej, kultury i sztuki, autor przypomina wiatu o istnieniu zapominanej tradycji antycznej. Z tego typu podr� spotykamy si r�wnie w dziele Franciszka Rabelaisa Gargantua i Pantagruel. Rabelais nawizuje do wielkiej literackiej tradycji w spos�b przemiewczy. Jedna z postaci powieci, Epistemon, opowiada o swoim pobycie w piekle. Kontakt z umarym ukazany jest w spos�b komiczny, autor degraduje wielkich tego wiata i cay oficjalny ziemski porzdek.

W literaturze epoki owiecenia podr� miaa znaczenie przede wszystkim dydaktyczne. Doskonaym przykadem jest tutaj Kubu Fatalista i jego pan Denisa Diderota. Jest to napisana lekkim i dowcipnym jzykiem historia podr�y sucego Kubusia i jego pana, kt�rzy w czasie jej trwania rozmawiaj na r�ne, pozornie bahe, tematy. Przytrafiajce im si przygody s pretekstem do licznych dygresji i komentarzy. Sprytny i inteligentny Kubu jest mdrzejszy od swojego pana, a za artobliw form kryj si powane tematy, takie jak problem wolnej woli, przeznaczenia. Podobnie dydaktyczny charakter ma podr�, kt�r ukazuje pierwsza nowoytna powie polska Mikoaja Dowiadczyskiego przypadki. Jej autor, Ignacy Krasicki, za jeden z wtk�w obra podr� wychowanego w ksenofobicznym domu szlacheckim modzieca. Pierwszy etap tej podr�y jest przestrog. Przebywajcy w Paryu mody czowiek, Mikoaj, wskutek wasnej niewiedzy i naiwnoci zostaje oszukany i traci wszystkie pienidze. Nastpne trafia na Wysp Nipu - miejsce zamieszkiwane przez owieconych rolnik�w, kt�rzy, zgodnie z owieceniowym mitem, dziki pracy blisko natury mieli recept na szczcie. Mikoaj poznaje relacje oparte na pracy, r�wnoci, wzajemnym szacunku. Drugi etap podr�y jest dowiadczeniem pedagogicznym. Po powrocie do Polski modzieniec, widzc absurdalno systemu spoecznego funkcjonujcego w rodzinnym kraju, postanawia go reformowa. Jednak jego wysiki nie daj adnych rezultat�w. W tej powieci podr� suy krytyce obyczaj�w panujcych w Rzeczpospolitej.

Niezwykle interesujc podr�, r�wnie o charakterze dydaktycznym, przedstawia powie Jonatana Swifta Podr�e Guliwera. Utw�r jest pamfletem na sytuacj spoeczn i polityczn panujc w Anglii w XVIII wieku i wielk dyskusj z mitami owieceniowymi. Guliwer odwiedza spoecznoci liliput�w i gigant�w, w jego podr�y jest te epizod z pobytu w krainie rozumnych koni i dzikich ludzi.

Bardzo znaczc literack podr� jest podr� romantyczna. Bya ona jednym z eskapizm�w realizowanych przez romantyk�w po to, by stumi w sobie „weltschmerz”, zmniejszy rozbieno midzy marzeniem, nie spenionymi pragnieniami i osobowoci a szar, czsto okrutn rzeczywistoci. Chcieli oni w ten spos�b przybliy idea do rzeczywistoci. Wynikaa r�wnie z koniecznoci obcowania z kryjc w sobie istot rzeczy natur, kt�rej krajobrazy odzwierciedlay stany duszy wraliwej osobowoci, bdc zarazem r�dem natchnienia. Wreszcie podr� w dzikie i nieznane miejsca oznaczaa przybywanie w bezkresnej przestrzeni kojarzcej si z ukochan przez romantyzm, nieograniczon wolnoci i niezalenoci. Jeden z g�wnych europejskich romantyk�w, lord Byron, ogarnity heroiczn ide walki o wolno narod�w, wyrusza do Grecji, by walczy z Turkami, gdzie ginie. W napisanym przez niego poemacie Giaur akcja rozgrywa si w penej egzotycznych krajobraz�w Grecji, a przewodnim motywem jest tajemnica tragicznej mioci jednostki, prezentowana w dramatycznym kontekcie walki o niezaleno narodu.

Nasi romantycy r�wnie podr�owali. Obszarem ich „ucieczek” by szeroko pojty wsch�d i wschodnie rubiee Rzeczpospolitej. „Sonety krymskie” Adama Mickiewicza czy „Maria” Antoniego Malczewskiego s utworami, w kt�rych krajobrazy dzikiego wschodu, a zwaszcza wielkiego stepu, odgrywaj bardzo wan rol. Su do stworzenia pejzau wewntrznego, pozwalaj poczu si prawdziwe wolnym, czy odnale w naturze ekwiwalenty dozna targanej ogromnymi namitnociami i emocjami nieprzecitnej duszy.

Literatura pokazuje, jak wiele znacze moe mie podr�, wdr�wka. Moe by r�dem wiedzy, bogatych dowiadcze wewntrznych, zar�wno tych estetycznych, jak i intelektualnych. Z tej perspektywy warto przyjrze si naszym podr�om. Wydaje si, e w dobie byskawicznej komunikacji i kultury masowej, sprawiajcej, e cay wiat zaczyna wyglda podobnie, s one znacznie ubosze od prezentowanych przez literatur.

Tradycja czy awangarda, realizm czy deformacja? Kt�ry spos�b interpretowania wiata bardziej odpowiada Twoim gustom czytelniczym? Uzasadnij sw�j wyb�r, odwoujc si do wybranych tekst�w literatury I poowy XX wieku.

Podczas ostatnich kilku miesicy analizowalimy utwory XX-lecia midzywojennego, ale nie sdziam, e przyjdzie chwila, w kt�rej bd musiaa postawi samej sobie pytanie: kt�ry spos�b interpretowania wiata, tradycyjny czy awangardowy, realistyczny czy deformujcy bardziej mi odpowiada? eby m�c odpowiedzie na to pytanie, naleaoby najpierw ustali zaleno midzy pojciami tradycja i awangarda, a realizm i deformacja.

Na pierwszy rzut oka wydaje si, e konwencja realistyczna jest bezporednio zwizana z tradycj, kt�r naleaoby chyba w tym wypadku kojarzy z utworami takimi, jak „Noce i dnie” Marii Dbrowskiej czy z „Chopami” Reymonta z pocztk�w XX wieku. Nie mona jednak zapomnie o obecnoci element�w realistycznych w prozie Schulza, na kt�rych dopiero konstruuje autor wiat zdeformowany, majcy cechy wspomnie i sn�w.

Pozostaa mi teraz odpowied na pytanie: czy pojcie awangardy jest r�wnoznaczne z faktem stosowania przez tw�rc�w deformacji rzeczywistoci, kt�ra pozwoliaby ujrze wiat takim, jakim on w rzeczywistoci jest? Myl, e tak, gdy niekt�rzy pisarze i poeci okresu midzywojennego ujawniaj, e realizm wyczerpa ju wszystkie moliwoci ukazywania prawdy o wiecie. Witkacy i Gombrowicz sigaj po grotesk, kt�ra staje si instrumentem skonstruowanym w tym celu, aby przyblia gbsze prawdy.

Naleaoby wic wycign wniosek, e deformacja blisza jest awangardzie, za realizm kojarzony jest czciej z tradycj.

Zanim poznaam literatur midzywojenn, sdziam, e jedynie realistyczna wizja wiata bdzie w stanie sprosta moim oczekiwaniom i gustom czytelniczym. To wanie naturalizm wypywajcy z realizmu pokazywa ycie takim, jakie byo ono w rzeczywistoci. Nigdy sielankowa wizja wiata nie wzbudzaa we mnie zachwytu, zawsze wiedziaam, e literatura powinna pokazywa prawdziwe ycie, a nie jego wizerunek wyidealizowany. Nie zdawaam sobie sprawy, e to wanie deformacja, odejcie od logiki yciowej, naruszenie zdroworozsdkowej wizji wiata bdzie w stanie najlepiej, najwierniej ukaza absurdy wiata, w kt�rym yjemy. Z pewnoci deformacja daje wic czowiekowi moliwo uzmysowienia sobie absurdalnoci wielu sytuacji w yciu codziennym. Dlatego dzisiaj mog chyba powiedzie, e wanie awangardowy spos�b przedstawienia wiata, czsto w spos�b zdeformowany, pobudza m�j umys do refleksji nad wszystkim, co mnie otacza, stymuluje moje myli, zmusza mnie do refleksji na temat ycia. Literatura tradycyjna nie bya w stanie mnie do tego zmusi, a nawet zachci. Dzisiaj po dokadnej analizie utwor�w Witkacego, Schulza i Gombrowicza czuj, e poznaam co innego, uwiadomiam sobie groteskowo wielu sytuacji, kt�re musz zaakceptowa.

Dlatego teraz chciaabym, analizujc dziea wyej wymienionych tw�rc�w, ukaza, dlaczego oni zdecydowali si w peni wiadomie wprowadzi grotesk do swojej tw�rczoci.

W Polsce pocztki groteski w literaturze wsp�czesnej wi si z nazwiskiem Witkiewicza. Przykadem utworu, w kt�rym ta kategoria estetyczna jest zastosowana, s Szewcy. Witkacy ukazuje w dramacie rzeczywisto zdeformowan, jest to wiat w pewnym sensie umowny, niezgodny z realiami. Uwag pisarz kieruje na relacj jednostki z tyme fikcyjnym w swym zamierzeniu wiatem. W Szewcach nie jest zachowane prawdopodobiestwo zdarze, brak jest cig�w przyczynowo-skutkowych, wiat umowny daleki jest od rzeczywistego, umowna jest r�wnie akcja (warsztat szewski, wizienie). Zdarzenia schodz na drugi plan, za najwaniejsze staj si tu pogldy wypowiadane przez bohater�w. R�wnie konstrukcja bohatera ma charakter groteskowy. Bohaterowie, mimo i posiadaj cechy ludzkie, zachowuj si jak marionetki, maj wiadomo, e graj role, s nonikami pewnych idei, czsto autora. W Szewcach brak jest indywidualizacji jzyka, czsto wypowiadane przez bohater�w kwestie s niezgodne z ich poziomem umysowym. Przykadem mog by szewcy, kt�rzy dyskutuj na tematy filozoficzne. Psychika bohater�w jest zdeformowana, cechy ludzkie pozorne, myl oni jedynie o zaspokojeniu podstawowych instynkt�w biologicznych. Potwierdzaj to znaczce i szokujce nazwiska: Zberenicka-Podberezka, prokurator Scurvy. Postacie podporzdkowane s katastroficznej wizji wiata, o tym wiadczy zar�wno ich zachowanie, jak i wygld. Absurdalna posta prokuratora-psa palcego papierosy, ksinej ubranej w pi�ra ptaka oraz absurdalna sytuacja, w kt�rej Sajetan Tempe zastrzelony przez Hiper-Robociarza wci uczestniczy w sztuce, a take jzyk bohater�w (neologizmy, zwroty pseudonaukowe, wulgaryzmy, mieszanie styl�w) - to wanie cechy groteskowoci w Szewcach.

Groteska suy Witkacemu do oceny wiata wsp�czesnego, wie si z katastroficzn jego wizj. Jest pretekstem do rozwaa nad zagad ludzkoci, do kt�rej moe doprowadzi „nieustajca” rewolucja.

U Schulza w Sklepach cynamonowych wystpuj tendencje podobne jak u Witkacego, prowadzce do groteski. Przemieszanie niewsp�miernych paszczyzn (realna i wyobraeniowa, czasowa i pozaczasowa, subiektywna i obiektywna), przewartociowanie zmierzajce do mitologizacji, tak wygldaj cechy groteskowoci u tego autora. wiat przedstawiony tworzony jest za pomoc symboli i metafor. Ten nowy wiat ma na celu upoetycznienie codziennoci. Realistyczne czynniki fabularne zepchnite s na drugi plan, a na pierwszy wysuwa si rzeczywisto zdeformowana, zmitologizowana, uniwersalna dla kadego czasu. Czynnikiem organizujcym wiat przedstawiony jest retrospektywny powr�t bohatera-narratora do czas�w dziecistwa. Dlatego jest on ukazany z pozycji dziecka - narratora w pierwszej osobie, w konsekwencji marzenia sennego. Wspomnienia s znieksztacone, mao istotne zagadnienia urastaj do rangi symbolu, podczas gdy wane niegdy sprawy staj si mao istotne. Obraz wiata jest pynny, nie ma w nim nic staego. Symbolami w tym utworze staj si: ulica krokodyli (symbol nowoczesnoci, tandety i rozpusty), sklepy cynamonowe (symbol marze i pragnie bohatera-narratora, rzeczy zakazanych i osobliwych) oraz posta Ojca. Jest on symbolem pr�b wyzwolenia si spod przytaczajcej, maomiasteczkowej atmosfery, symbolem denia do idea�w. Ojciec przybiera r�ne wcielenia. Raz jest kupcem bawatnym, innym razem prorokiem Jakubem, jest te artyst, magiem lub hodowc ptak�w. Schulz ukazuje w utworze sytuacj jednostki zdegradowanej do roli manekina, odhumanizowanej na skutek komercjalizacji, kt�ra przysza wraz z pocztkiem XX wieku.

Ciekawym utworem jest r�wnie Ferdydurke W. Gombrowicza. W wiecie przedstawionym przez tego autora brak jest jednolitego systemu zasad nim rzdzcych. Akcja ma pewne cechy prawdopodobiestwa, ale niekt�re jej momenty maj posmak absurdu. Na groteskowy obraz rzeczywistoci skadaj si wydarzenia i postacie w duej mierze przejaskrawione i absurdalne. Fabua ma charakter groteskowy, narusza zdroworozsdkow wizj wiata. Absurdalne wydaj nam si sytuacje takie, jak traktowanie trzydziestoletniego mczyzny jak kilkunastoletniego chopca, zaprowadzanego do szkoy i na stancj, pojedynek na miny, lekcja polskiego lub chociaby wydarzenia w Bolimowie.

Do rangi symbolu podnosi Gombrowicz czci ciaa, kt�re nigdy wczeniej nie zostay symbolicznie uwzniolone: ydka (symbol nowoczesnoci), pupa (symbol niedojrzaoci), gba (forma, kt�r narzuca czowiekowi drugi czowiek lub spoeczestwo). Kreacja bohater�w oraz konstrukcja fabuy su autorowi do wyeksponowania dw�ch temat�w w powieci. Pierwszy, to rozwaania nad rol konwenans�w i konwencji w yciu jednostki narzuconym jej przez kultur i cywilizacj, kt�re zmuszaj do przybierania r�nych masek i udawania. Drugi to krytyka midzywojennej rzeczywistoci i obyczajowoci. Przedmiotem krytyki staj si trzy rodowiska: szkoa, postpowe mieszczastwo i konserwatywne ziemiastwo. Aby ukaza prawd o tych rodowiskach, bezsens r�nych wartoci przez nie propagowany, Gombrowicz zmuszony by podda wiat przedstawiony deformacji; realistyczny obraz tego wiata nie byby w stanie przem�wi do czytelnika tak dobitnie. Jak wida na powyszych przykadach, wybraam deformacj, jako spos�b interpretowania wiata bardziej przemawiajcy do mnie jako czytelnika. Lektura dzie Witkacego, Schulza, Gombrowicza nie jest lektur atw, wielokrotnie trzeba j przerywa, aby potem m�c do tych dzie powr�ci z nowym zapaem. Ale jeli do nich powr�cimy, za kadym razem bdziemy odkrywa w tych utworach nowe prawdy, kt�re nam przy pierwszej lekturze umkny pod natokiem wrae.

„Tragedia jest tam, gdzie jest wyb�r” - jakie interpretacje tego pojcia mona odnale w literaturze na przestrzeni wiek�w?

Dramat trudnego wyboru od zarania dziej�w towarzyszy czowiekowi w jego zmaganiach ze wiatem. Problem wolnej woli i zwizanej z ni moliwoci wyboru, bdcej jedn z zasadniczych treci czowieczestwa, czsto stawa si przedmiotem literackich dyskusji.

Na jeden z pierwszych lad�w zainteresowania tym tematem natrafiamy w Biblii, w Starym Testamencie. Historie Abrahama i Hioba w centrum stawiaj czowieka i dokonany przez niego wyb�r. Tak w pierwszym, jak i w drugim przypadku czowiek postawiony w skrajnie trudnej sytuacji musi dokona wyboru pomidzy zaufaniem, zawierzeniem Bogu a buntem, blunierstwem czy te pr�b realizacji wasnej racji. Tragizm sytuacji polega na tym, e z racjonalistycznego punktu widzenia suszno jest po stronie zdruzgotanego cierpieniem Hioba i Abrahama - bojcego si utraci jedynego syna. Tak wic w optyce Biblii dramatyczna decyzja jest swoistym probierzem zaufania i wiernoci czowieka wzgldem Boga.

Staroytni Grecy ukazywali kwestie wyboru w innym kontekcie. Istot tragedii greckiej byo fatum, tajemnica losu, przeznaczenia. Bohater tragedii antycznej obciony jest hamarti - win tragiczn, kt�ra sprawia, e kade jego posunicie, niezalenie od dobrych intencji, gmatwa jego los. W zwizku z tym dokonywane przez bohater�w wybory traktowane s instrumentalnie, jako element sucy wypenieniu si ich przeznaczenia. Doskonaym przykadem jest tu kr�l Edyp, kt�ry, niewiadomie polubiajc swoj matk, zrealizowa dawne proroctwo. Bohater nie ma wyjcia, wypenia swoje fatum, jego decyzja, niezalenie od jej treci, koczy si porak. Pochodzca z kazirodczego zwizku Antygona jest skazana na klsk, gdy jej zadaniem jest wyb�r kt�rej z dw�ch r�wnorzdnych racji. Prawo moralne stoi tu w opozycji do prawa pastwowego racji stanu.

Z zupenie inn koncepcj czowieka i dokonywanych przez niego wybor�w spotykamy si w dramatach Szekspira. Postaci szekspirowskie nie s „targane” przez los, tragedia ma r�do w dokonanym przez bohatera w peni wiadomym wyborze. Makbet doskonale zdaje sobie spraw, e czyni le, wie, e nie ma prawa zabija, a jednak to robi. Bohaterowie u Szekspira zyskuj wymiar psychologiczny, dziki czemu tragizm zaley w g�wnej mierze od ich postpowania, a nie od sytuacji zewntrznej.

Klasyczny teatr francuski, reprezentowany przez tw�rc�w takich, jak Pierre Corneille czy Jean Racine, jako podstawowe zagadnienie obra sobie rodzcy wiele dylemat�w wyb�r. Nawizujc do form tragedii greckiej, prezentowa jednak odmienne ni ona problemy. Na tym etapie rozwoju kultury europejskiej powr�t do temat�w, kt�re byy przedmiotem zainteresowania tw�rc�w antycznych, by niemoliwy, gdy w tych kwestiach rozwiza dostarczaa oficjalnie wyznawana filozofia chrzecijaska. Midzy innymi dlatego klasycyci podejmuj inne zagadnienia. Corneille w Cydzie zarysowuje konflikt polegajcy na walce honoru z mioci, tragizm budowany jest przez niego w oparciu o dylematy wewntrzne i ostateczn decyzj bohatera. R�wnie Racine konstruuje swoje tragedie na bazie sprzecznoci midzy wielk namitnoci a obowizkiem. Jego utwory charakteryzuj si pogbionym studium psychologicznym postaci.

Kolejne „rozumienie” tragedii jako trudnego wyboru znajdujemy w okresie romantyzmu. Dojrzewajca do przyjcia postawy zaangaowania si w sprawy ludzkoci jednostka tytaniczna jest jednym z g�wnych motyw�w w literaturze tej epoki. Posta Fausta z tragedii Goethego znakomicie ilustruje tak metamorfoz. Geniusz, kt�ry posiad wszelk wiedz, przeywa rozpacz z powodu odkrycia, i jest ona niewystarczajca do zbadania wszelkich tajemnic bytu. al ten przeradza si w hedonistyczn ch skorzystania z ycia, jednake pr�by realizacji przez Fausta wasnego szczcia kocz si cierpieniem innych. Zaczyna on rozumie, e jako jednostka tytaniczna, nie moe y yciem przecitnych ludzi. Kulminacj sztuki jest jego decyzja o dziaaniu dla dobra ludzi, czego symbolem ma by osuszanie przez niego bagien. Podobn przemian bohatera obserwujemy w Dziadach - tutaj Gustaw przemienia si w arliwego patriot Konrada - czy te w „Nie-Boskiej komedii”, gdzie metamorfoz przeywa posta bajroniczna - hrabia Henryk.

Myl, e w trakcie poszukiwa po literaturze r�nych uj tragedii, postrzeganej jako konieczno dramatycznego wyboru, warto wspomnie o dw�ch powieciach - Zbrodni i karze i Lordzie Jimie. Kluczowym zagadnieniem pierwszej z nich jest decyzja g�wnego bohatera o przyznaniu si do winy po popenieniu zbrodni. Zastanawiajc si nad tym, co ma zrobi, przeywa on dezintegracj osobowoci wskutek strachu, rozterek moralnych i relikt�w dawnych przekona, kt�re doprowadziy go do popenienia morderstwa. Druga z wymienionych powieci za punkt wyjcia obiera sytuacj nawizujc do antycznej hamartii. Marynarz Jim musi decydowa w okolicznociach, w kt�rych kade rozwizanie oznacza klsk. Jego wyb�r jest pocztkiem tragedii.

Przytoczone powyej przykady utwor�w literackich z r�nych okres�w, poruszajcych przedmiotow kwesti, wiadcz o tym, jak due znaczenie ma dla czowieka zagadnienie wyboru. Dramatyczna decyzja, zawsze oznaczajca rezygnacj z czego, zwykle czy si z przeyciem „tragedii” w takiej czy innej formie.

Tragedie jednostek i ich ponadczasowy wymiar na wybranych przykadach literackich z r�nych epok.

W kadej z epok jest przykad bohatera przeywajcego autentyczn tragedi. Tragizm tych postaci ma zazwyczaj ponadczasowy wymiar. Zacznijmy od wyjanienia pojcia sytuacji tragicznej, z kt�rym po raz pierwszy spotykamy si w czasach antycznych. Ot� sytuacja tragiczna to taka, w kt�rej bohater musi dokona wyboru pomidzy dwiema racjami, przy tym kada jego decyzja spowoduje tragiczne dla niego konsekwencje.

Pierwsz bohaterk, kt�r chciaabym w zwizku z tym przedstawi, jest Antygona z tragedii Sofoklesa. Musi ona dokona wyboru pomidzy dwiema sprzecznymi ze sob, r�wnorzdnymi racjami. Jako kochajca siostra, posuszna prawom boskim i odwiecznej tradycji, czuje si zobowizana do pochowania zwok brata Polinejkesa. Jeli tego nie uczyni, ciao zmarego nie tylko zostanie pohabione, ale take, wedug wierze religijnych Grek�w, dusza nie zazna spokoju po mierci. Postpujc zgodnie z odwieczn tradycj, wyda na siebie wyrok mierci, poniewa kr�l Kreon zabroni pochowa Polinejkesa. Antygona - sama niewinna - musi wic wybiera pomidzy posuszestwem prawu boskiemu a ludzkiemu. Sumienie nakazuje jej postpi zgodnie z prawem boskim, odwieczn tradycj, i dlatego wybiera mier.

Ponadczasowo tego wyboru polega na tym, i wci ywe s konflikty pomidzy dobrem spoecznym i jednostki. Wci istnieje walka o wadz i zdrada, wci trzeba dochodzi swoich praw, wci istniej konflikty pomidzy sfer uczu a obowizku. Nadal istotne jest dla nas pojcie sprawiedliwoci i nadal pragniemy, aby czowiek skupiajcy w swym rku wadz dba o jej autorytet, postpowa stanowczo i zabiega przede wszystkim o interes og�u. Bliskie jest nam r�wnie uczucie siostrzane, jakim Antygona obdarzaa Polinejkesa, i szacunek dla zmarych. Wszystko to sprawia, e problemy zawarte w Antygonie s wci aktualne, ponad czasowe.

Myl r�wnie, e czowiek XX wieku nieraz znalaz si w sytuacji podobnej jak bohaterka dramatu antycznego, z kt�rej trudno mu byo znale waciwe wyjcie.

Nastpnym bohaterem, kt�ry - moim zdaniem - znalaz si w sytuacji tragicznej, by Kordian z dramatu Juliusza Sowackiego. Tragizm tego bohatera romantycznego polega na wewntrznym rozdarciu. Kordian zobowiza si, e zabije cara - tyrana i ciemic Polski. Wierzy gboko, e czynem tym przyczyni si do uwolnienia Ojczyzny spod jarzma zabor�w. Jednoczenie zdawa sobie spraw z tego, e car Rosji by jednoczenie kr�lem Polski. Zabijajc go, stawa si bohater jednoczenie kr�lob�jc, popenia czyn sprzeczny z kodeksem rycerskim - przysig wojskow. Poza tym zabija czowieka, a wic jako chrzecijanin popenia grzech miertelny i naraa swoj dusz na wieczne potpienie.

Wszystko to sprawio, e Kordian pod wpywem Strachu i Imaginacji nie by w stanie dokona planowanego zab�jstwa, mimo to zosta przez zaborc�w skazany na mier. Ponadczasowo sytuacji tragicznej, w kt�rej znalaz si Kordian, polega na tym, e czsto i dzi ludzie przeywaj rozdarcie wewntrzne, paraliujce cakowicie ich zdolno dziaania. Wynika ono ze zrozumienia dw�ch r�wnorzdnych racji i w zwizku z tym niemonoci podjcia jakiejkolwiek decyzji. A przecie wiemy, e nie podejmujc dziaania, dokonujemy jednak wyboru.

Literatura okresu Modej Polski miaa r�wnie bohater�w, kt�rzy znaleli si w sytuacji tragicznej. Tu wymieni posta doktora Judyma z Ludzi bezdomnych Stefana eromskiego. Stoi on przed podjciem decyzji: zwiza si z Joasi, zaoy dom, rodzin i wie szczliwe ycie, czy powici si cakowicie pracy spoecznej, niesieniu pomocy biedocie Zagbia? Zdaje sobie spraw, e jeli si oeni, „wronie” w ycie rodzinne, bdzie dba o dom i zabraknie mu czasu na prac spoeczn na rzecz innych - najbiedniejszych. Natomiast gdy powici si pracy dla spoeczestwa, skrzywdzi kochajc go Joasi i zniszczy swoj jedyn mio. Ma wic wiadomo, e cokolwiek uczyni, bdzie cierpia. Tomasz Judym znalaz si wic niewtpliwie w sytuacji tragicznej, poniewa kady wyb�r wiza z wyrzeczeniem.

Myl, e jest to r�wnie sytuacja ponadczasowa, poniewa czowiek XX wieku czsto musi dokonywa wyboru, czemu powici si bardziej: rodzinie czy pracy zawodowej? Zdaje sobie przy tym spraw, e powicajc si cakowicie pracy, krzywdzi rodzin, za zaniedbujc j, postpuje jeszcze gorzej. Zwaszcza w tak trudnych sytuacjach znajduj si wsp�czesne kobiety, dla kt�rych kady wyb�r jest po prostu zy.

Omawiajc bohater�w tragicznych, wystpujch w utworach literackich, nie mona - moim zdaniem - pomin postaci Zenona Ziembiewicza z powieci Zofii Nakowskiej „Granica”. Jego tragizm jest troch bardziej skomplikowany ni postaci prezentowanych przeze mnie wczeniej. Uleg moralnoci, kt�r gardzi w modoci. Jako ucze gimnazjum nie m�g pogodzi si z faszem i obud panujc w rodzinnej Boleborzy. Tymczasem w swoim dojrzaym yciu i on postpi podobnie jak ojciec. Zdradza Elbiet z Justyn, po czym opowiada jej o wszystkim, dajc przebaczenia. Oczekuje od Elbiety tej samej tolerancji i przyzwolenia na swoje grzechy, jakich jego ojciec wymaga od matki. Podobnie nie potrafi by uczciwy, robic karier. Rezygnuje stopniowo ze swojej niezalenoci i staje si marionetk w rkach „monych tego wiata”. Podporzdkowuje si kolejnym przeoonym, kt�rych pogldami kiedy gardzi. Jako prezydent przestaje zajmowa si problemami zwykych ludzi, poniewa nie jest w stanie ich rozwiza. Tragizm Zenona Ziembiewicza, kt�ry doprowadzi go do samob�jczej mierci, polega na tym, e bohater powieci „Granica” sprzeniewierzy si samemu sobie i pogldom, kt�re kiedy wyznawa. Do jego zaamania przyczynia si r�wnie poraka, jak poni�s w yciu osobistym. Wybra mier, nie chcia y jako czowiek kaleki. Dokona wic wyboru, mimo wszystko.

W dzisiejszych czasach czsto spotykamy podobne sytuacje. Czowiek wsp�czesny, podobnie jak Ziembiewicz, zbyt atwo przekracza granice moralne, kt�rych przekracza nie powinien. Musi wic wtedy by przygotowany na tragiczny fina.

Jak wic widzimy, mona znale wiele przykad�w tragedii jednostek w literaturze. Wyb�r midzy dwiema r�wnorzdnymi racjami nigdy nie by i nie jest atwy. Tragizm bohater�w opisanych przeze mnie jest z pewnoci ponadczasowy. Kady z nas moe znale si w sytuacji tragicznej, z kt�rej trudno znale waciwe wyjcie. Decyzje za przez nas podejmowane mog pociga za sob skutki trudne do przewidzenia.

Tragizm pokolenia Kolumb�w na przykadzie wybranych wierszy Krzysztofa Kamila Baczyskiego.

Krzysztof Kamil Baczyski by najwybitniejszym poet pokolenia, kt�re w chwili wybuchu II wojny wiatowej osigno dojrzao. By poet-onierzem w stopniu podchorego w harcerskim Batalionie Szturmowym „Zoka”. Zgin jako uczestnik powstania warszawskiego, w pierwszych jego dniach. Cao jego tw�rczoci ukazuje dramat pokolenia, kt�re doznao apokalipsy - II wojny wiatowej. Utwory poety zostay w caoci wydane pomiertnie po wojnie, w 1962 roku.

Poezja K.K. Baczyskiego r�ni si od tw�rczoci poet�w starszego pokolenia, kt�rzy ukazywali bohatersk walk narodu, ogrom klski i okruciestwo okupant�w. W poezji Baczyskiego dominuje uczucie przeraenia i wiadomo spustoszenia, jakie czyni wojna w psychice modych. Ich dotychczasowy wiat, w kt�rym byo tyle marze i tsknot za mioci, zosta brutalnie zburzony. M�wi o tym wiersz pt. Ten czas. Ten czas to wojna mroczna, przeraajca, krwawa. Wydarzenia okupacyjne przygniataj poet i jego ukochan. Czowiek jest may i bezbronny. W utworze tym przeplataj si dwie kontrastowo ukazane paszczyzny rzeczywistoci: mioci, ycia i pikna oraz okruciestwa przey wojennych. Ta druga paszczyzna dominuje jednak nad pierwsz. Trwa wic okupacyjna noc bez gwiazd, krwawego nieba, huku wiatru i trzasku amanych czaszek. Poeta jest przeraony tym otaczajcym go wiatem.

Szczeg�lnie wyranie dramat pokolenia poety ukazuje wiersz pt. Pokolenie. Modzi ludzie yj w cigym strachu, ni im si blizny, brat, kt�ry zgin, kt�remu oczy ywcem wykuto. Dla poraonych wojn nie ma mioci. Litoci, sumienia. Ich wiat to krew, cierpienia, strach, nienawi. Wszystkie ideay, kt�re dotd uwaali za najwaniejsze, straciy sw warto. Wojna bowiem zniszczya psychik tego pokolenia. Spowodowaa, e modzi ludzie zamiast si uczy, pracowa, kocha czuj si w obowizku podj walk za ojczyzn. Ten okrutny wiat kontrastuje z przyrod, gdzie panuje spok�j i pozorna cisza. Okruciestwo czowieka niszczy bowiem nie tylko ludzi, ale i otaczajc ich natur. wiadomo ycia w czasie nieludzkim nie oznacza postawy biernej wobec za. Jeli trzeba umrze, jedynym sensownym wyjciem dla modych jest walka z wrogiem.

Odrzucenie biernoci i wyb�r walki nie oznaczay jednak dla poety koca duchowych zmaga. Instynkt ycia i pragnienie tw�rczej egzystencji zaznaczaj si wyranie w wierszu pt. Spojrzenie. Tak pisa poeta w tym utworze o dramatycznie odczuwanej przez siebie dwoistoci ycia:

I jeden z nas - to jestem ja,

kt�rym pokocha...

A drugi z nas - to jestem ja,

kt�rym nienawi drc pocz...

W wierszu Elegia o... [chopcu polskim] poeta ukazuje przeycia chopca polskiego z czas�w niemieckiej okupacji. Umieszczona w tytule nazwa gatunku literackiego - elegia - zapowiada smutny, aobny temat utworu. Podmiotem lirycznej wypowiedzi jest kobieta, matka. Adresatem swojej wypowiedzi czyni ona bohatera wiersza, jasnego synka, kt�ry musi i z czarn broni w noc. Poeta operuje w tym utworze kontrastami, np. jasnoci i ciemnoci, kt�re symbolizuj wiat pokoju, mioci oraz wojny i za. Przedstawia r�wnie rzeczywisto wojenn za pomoc wielu metafor.

Utw�r ten, podobnie jak poprzednie, ukazuje tragiczny los pokolenia K.K. Baczyskiego, wcignitego przez histori do udziau w wydarzeniach sprowokowanych przez siy za. M�wi o tym poeta wyranie w wierszu „Historia”. Historia, wedug niego, nie rzdzi si adnymi prawami logicznymi. Jest si niszczc i niweczy pragnienia czowieka, depcze jego prawa. Bunt jednostki nosi wic w sobie pitno tragizmu, poniewa jest ona wobec historii bezbronna.

W wierszu „Rodzicom” opowiada o sobie i swoim czasie wojennym jakby o czym minionym.

Byem jak lipy szelest,

na imi mi byo Krzysztof,

i jeszcze ciao - to tak niewiele...

Matka i ojciec to wspomnienie o czasie przedwojennym, penym uniesie i mioci. Noc kontrastujca z biaym dniem to - jak zwykle u poety - symbol wojny i okupacji, panoszenie si za i nienawici. W kocowych strofach tego utworu K.K. Baczyski, przedstawiciel caego pokolenia przeraonego wojn, stwierdza, e idzie walczy wanie ze zem, kt�re go otacza. To od Was mam, e mierci si nie boj - zwr�ci si poeta do rodzic�w w ostatniej zwrotce swojego utworu, oddajc im tym samym hod i szacunek. Nieco inny charakter ma wiersz pt. Biaa magia, powicony ukochanej onie Basi. Biaa magia to prawdopodobnie co, co jest przeciwiestwem czarnej magii, a wic czar�w, kt�re mog przynie tylko zo i szkody. Mio i uroda kobieca ma magiczny charakter. Przenosi w wiat marze, w kt�rym czas pynie cicho i melodyjnie. Nastr�j wiersza oddaje niepowtarzalne pikno chwili, w kt�rej liryczna bohaterka wiersza Barbara staje przed lustrem. Mio i marzenia s dla Baczyskiego w tym utworze ucieczk od okrutnego i zego wiata wojny.Pokolenie, do kt�rego nalea i o kt�rym pisa K.K. Baczyski, mimo poczucia bezsensu wojny i tragizmu wydarze, bez wahania spenio sw�j obowizek wobec ojczyzny, podjo walk z okupantem i wyszo z niej przeraone i okaleczone.

Trwae wartoci czy przemijajca maniera? - przedstaw na dowolnie wybranej epoce literackiej.

Myl, e powyszy temat najzrczniej bdzie mi om�wi na epoce baroku, poniewa wanie te czasy hodoway swoistej manierze, jak na przykad by marinizm.

Barocco po wosku znaczyo: dziwaczny, niezgodny z dobrym smakiem. Styl barokowy w sztuce i literaturze cechowaa widowiskowo, przepych, bogactwo formy przytaczajce tre i dynamizm obraz�w. Sztuka stawiaa sobie za cel zadziwi, poruszy odbiorc. Byy to bowiem czasy wielkiego kryzysu idea�w renesansowych i tryumfu kontrreformacji, kiedy ludzie poszukiwali trwaych wartoci w okrutnym wiecie ustawicznych wojen, kt�ry podlega procesowi przemijania.

W epoce baroku mona wyr�ni trzy okresy:

1 - do lat dwudziestych XVII w., kiedy obok renesansowych pojawiy si nowe nurty w literaturze,

2 - lata 1620-80, kiedy nastpi rozkwit literatury barokowej, zwaszcza poezji i pamitnikarstwa,

3 - schykowy, po 1730 r., kt�ry przyni�s upadek pimiennictwa.

Dwa wzory kultury barokowej: dworski, czerpicy z europejskiej mody i stylu, i ziemiaski, rodzinny, uprawiajcy kult ojczystych pamitek i reali�w, nadaway charakter tej epoce.

Myl, e opr�cz utwor�w mao wartociowych, nacechowanych tylko manieryzmem, wni�s barok wiele trwaych element�w do literatury polskiej.

Mimo e literatura baroku nie zawsze bya najwyszych lot�w, jednak cechowa j demokratyzm i pewna masowo produkcji literackiej. Wizao to si z og�ln dostpnoci wyksztacenia i zanikiem analfabetyzmu wr�d szlachty, przy jednoczesnym obnieniu poziomu nauczania. Szlachta bya wic odbiorc wszystkiego, co ukazywao si na rynku. Patriotyzm mas szlacheckich, a take wypadki historyczne, wielkie zwycistwa, np. pod Chocimiem czy Wiedniem, spowodoway powstanie wielu pamitnik�w, czsto na uytek domowy, czasem nigdy nie publikowanych. Najlepszymi z nich okazay si Pamitniki Jana Chryzostoma Paska, kt�re zreszt ukazay si drukiem dopiero w XIX wieku. Rozwija si r�wnie epika historyczna. Najlepszym utworem z tego gatunku bya „Wojna chocimska” Wacawa Potockiego, kt�ra przypominaa wsp�czesnym Polakom sawne zwycistwo chocimskie.

Trwa wartoci tej epoki, opr�cz wymienionych wyej, bya r�wnie wraliwo pisarzy na przejawy ycia dworu szlacheckiego i miasta. Opisy ycia obozowego, owiadczyn, polowa, odwiedzin ssiedzkich, przyg�d i awantur z ssiadami, a take prac w gospodarstwie - wszystko to odnajdujemy nie tylko w Pamitnikach Paska, ale i w wierszowanych opowiadaniach W. Potockiego - W ogrodzie fraszek czy Moraliach. S te utwory rodzajem encyklopedii ycia domowego, niewyczerpanym r�dem informacji dla badacza dawnego obyczaju.

Dorobkiem tej epoki jest z pewnoci zainteresowanie si folklorem i pojawienie si w utworach tej epoki motyw�w fantastycznych. Najbardziej znana bya wierszowana powie Hieronima Morsztyna Historia mieszana o zacnej kr�lewnie Banialuce, fantastyczna ba o poszukiwaniu utraconej ony.

Trwa wartoci epoki barokowej, a nie przemijajc manier, nazwaabym r�wnie wzbogacenie stylu i jzyka, kt�re byo bardzo charakterystyczne wanie dla tej epoki. Poeci i pisarze wprowadzaj do swoich utwor�w przysowia i wyraenia potoczne. Szczeg�lnie J. Ch. Pasek uywa w Pamitnikach rodzimej mowy potocznej. Jzyk, kt�rym posuguje si on sam i jego bohaterowie, jest barwny, jdrny i dosadny. Inny przedstawiciel tej epoki, Jan Andrzej Morsztyn, potrafi wydoby z polszczyzny niezwyke wartoci uczuciowe i obrazowe. W utworach pojawiaj si malownicze opisy przyrody, jak r�wnie opisy budowli czy liczne sceny batalistyczne. Na skutek cigych wojen z Turcj w yciu szlacheckim pojawiy si silne wpywy orientalne, pojawiaj si w utworach takie wyrazy, jak bukak, horda, burka.

Napyw do Polski rodkowej masy uchodc�w szlacheckich po wojnach kozackich by przyczyn z kolei wzbogacenia si literatury polskiej i jzyka o pierwiastki ukraiskie. Dwory magnackie i kr�lewski w Warszawie hodoway przede wszystkim modzie woskiej i francuskiej, std pojawienie si w jzyku polskim wyraz�w takich, jak karoca, forteca, kawaleria, kuranty.

Zasug baroku jest r�wnie i to, e nastpi w nim rozw�j dr�g ekspresji poetyckiej. Myl, e nawet maniera literacka, jak by w tw�rczoci J.A. Morsztyna marinizm, cho bya przemijajca, pozostawia po sobie trwae wartoci. Przerost kunsztownej formy nad bah treci wymaga od tw�rcy niezwykej sprawnoci poetyckiej, wrcz kunsztu artystycznego. Dlatego poeta uprawiajcy poezj tego typu musia wci poszukiwa wyszukanych koncept�w, kontrast�w, szokujcych paradoks�w i zaskakujcej pointy. Ta przesadna ozdobno stylu wymagaa znajomoci wielu oryginalnych rodk�w stylistycznych, jak i niewtpliwie talentu.

Myl wic, e cho niecay dorobek literacki epoki baroku zasuguje na pami potomnych, jednak ogromnej iloci utwor�w tego okresu naley si wysoka ocena. Wszystkie one zoyy si na to, e epoka ta wniosa do literatury polskiej trwae wartoci.

„Uczyniwszy na wieki wyb�r, w kadej chwili wybiera musz” - Jerzy Liebert. Przedstaw bohater�w literackich w sytuacji wyboru i oce ich postawy.

Wyb�r wpisany jest w ludzkie ycie. wiadomie bd nie czowiek codziennie dokonuje selekcji, usiujc odnale to, co dla niego najlepsze. Od najprostszych decyzji - w co si ubra lub co ugotowa na obiad - do tych szczeg�lnie istotnych, czyli dotyczcych naszego ycia; kady wyb�r niesie za sob konieczno ponoszenia konsekwencji w postaci dostosowywania pozostaych czynnik�w do pierwotnego rozstrzygnicia. Zaoenie karminowego swetra wyklucza dodatki w kolorze bkitu, a zrobienie na obiad barszczyku a prosi si o podanie do niego pasztecik�w. Te z pozoru banalne przykady obrazuj dziaanie cigu przyczynowo-skutkowego, kt�remu podporzdkowane jest ludzkie ycie. Raz podjwszy decyzj, musimy konsekwentnie egzekwowa j, poniewa czasu, niestety, cofn nie mona, wic i owej decyzji zmieni si nie da. Problem pojawia si w momencie, gdy wyb�r jest nie przemylany, dokonany pod wpywem silnych emocji lub innych czynnik�w i bodc�w zewntrznych. Nawet gdy takiego wyboru aujemy, powinnimy bra go pod uwag i pozostawa mu wiernym lub postpowa w taki spos�b, aby godnie wycofa si z niego, biorc na siebie ewentualne konsekwencje. Czowiek nie ma bowiem monopolu na waciwe ocenianie sytuacji i nie zawsze to, co postanowi, jest dobre. Powzitej raz decyzji nie mona zmieni, wic w warunkach, kiedy dochodzimy do wniosku, e bya ona bdna, pozostaje tylko pogodzi si z jej skutkami i nastpnym razem lepiej si zastanowi.

Jeden wyb�r pociga za sob widmo nastpnych. Aby zrozumie t sentencj, signijmy do prawyboru, przed kt�rym stanli pierwsi ludzie. B�g obdarzy swoje dzieci woln wol, dajc im tym samym moliwo rozstrzygnicia o ich yciu. Adam i Ewa wiadomie sprzeciwili si Boskim nakazom; dokonali wyboru midzy wasnym namitnociami a prawami Pana. Za sw�j czyn musieli odpowiedzie przed Stw�rc, przyj jego bezporednie skutki w postaci wygnania z raju. Decyzj Ewy o zerwaniu jabka z zakazanego drzewa po dzi dzie odczuwaj wszyscy chrzecijanie. Tylko B�g jest wszechmocny i wszechwiedzcy, on tylko potrafi oceni, co dla czowieka jest dobre, a co ze. Pierwsi ludzie przez sw�j czyn pozbawili ca ludzko Boskiego kierownictwa, skazali potomnych na konieczno cigego dokonywania selekcji, bez pewnoci co jest waciwe, a co nie. Nie majc takiej wiedzy, jedyn efektywn drog dla czowieka jest konsekwentne postpowanie i wierno pierwotnym postanowieniom. Bezkarne wycofywanie si jest za po prostu tch�rzostwem. Czowiek jest bowiem odpowiedzialny za swoje czyny przed sob, ludzkoci i Bogiem.

Z moich wstpnych rozwaa wynika, e kady wyb�r, w zalenoci od jego wagi, jest zjawiskiem mniej lub bardziej wicym. Dowodem na suszno tego twierdzenia niechaj bd literackie przykady bohater�w, kt�rzy „uczyniwszy na wieki wyb�r, w kadej chwili wybiera [musieli]”. Wyb�r jest czynnoci uzalenion od moralnoci, o czym wiadczy sytuacja Antygony i Kreona w obliczu mierci Polinejkesa. Tytuowa bohaterka jest zdeklarowan wyznawczyni okrelonej wiary. Fakt ten obliguje j do postpowania zgodnie z zasadami wybranej religii. Czuje si wic zobowizana do godnego pochowania brata, co w konsekwencji prowadzi j do utraty ycia.

Przeledmy zatem cig przyczynowo-skutkowy, wedle kt�rego toczy si ycie Antygony. Jej pierwszym wyborem jest dob�r religii. Konsekwencj przyjcia pewnego wyznania jest absolutny imperatyw ycia w zgodzie z jego prawami. Pierwotny wyb�r wymaga zatem konkretnego postpowania w p�niejszych problemowych sytuacjach. Antygona musi wic pochowa brata, mimo i stanowczo zakaza tego Kreon. Decydujc si na ten krok, bohaterka dokonuje jednoczenie najwaniejszego wyboru, przed jakim moe by postawiony czowiek. wiadomie skazuje si na mier. Postpuje w spos�b godny - wierna jest swoim pierwszym postanowieniom i drodze, kt�r podja si kroczy.

W sytuacjach wyboru postawiony jest r�wnie Kreon. On take zmuszony jest stawi czoa podobnemu problemowi. Na jednej szali kadzie konsekwencj i konieczno dotrzymania danego sowa, na drugiej za ycie bratanicy. Mimo tragicznych skutk�w, decyduje si na zachowanie wicej mocy wasnych zakaz�w. Pomijajc kwesti, czy jego postpowanie byo humanitarne czy te nie, naley odda Kreonowi hod za bezwzgldn stao przekona i wierno wasnym sowom. Pokornie przyjmuje efekty swej decyzji - mier ony i syna. Wygrywa w nim sia charakteru i odporno na czynniki z zewntrz.

Bolesne skutki serii dokonywanych wybor�w znosi take Walter Alf z powieci poetyckiej Adama Mickiewicza. Pierwotnym wyborem, kt�ry pocign za sob konieczno nastpnych, byo w przypadku Waltera okrelenie wasnej przynalenoci narodowej. Wychowany w zakonie chopak ma bowiem w tej dziedzinie dwie moliwoci: w dalszym cigu utosamia si z Krzyakami bd uwierzy Halbanowi, e jest Litwinem. Zdecydowawszy si na narodowo litewsk, Walter zmuszony jest wypeni obywatelski obowizek wobec ojczyzny. Ucieka wic z zakonu, a znajc sytuacj polityczn, musi podj walk ze swymi dotychczasowymi opiekunami. Patriotyczna postawa Waltera determinuje podjcie przez niego okrelonej decyzji w kolejnym wyborze, przed jakim zostanie postawiony. Tym razem musi wybra pomidzy szczciem osobistym u boku Aldony a szczciem narodowym. Kiedy postanawia ruszy do walki w obronie ojczyzny, w jego yciu pojawia si nastpny dylemat. Walter zdaje sobie spraw, e otwarty b�j z Krzyakami z g�ry skazany jest na przegran. Ma wiadomo, e w uczciwy spos�b nie da si zama potgi Zakonu. Zna drog walki, lecz po stokro j przeklina, gdy niesie ona za sob potrzeb pogwacenia honoru rycerskiego i moralnoci chrzecijaskiej. Musi wybiera midzy etyk i zgod z wasnymi przekonaniami a dobrem kraju. W efekcie przyjmuje imi Konrad Wallenrod i rozpoczyna nieuczciw, podstpn gr z Zakonem. Mimo i czuje si wewntrznie rozdarty i oszukany, do koca trwa przy swoim wyborze. Osign cel - nie dopuci do najazdu Krzyak�w na Litw, lecz cena, jak przyszo mu za to zapaci, bya ogromna. Ostateczn konsekwencj licznych wybor�w, kt�rych dokona, byo: powicenie mioci ony, splugawienie wasnego imienia, zatracenie nadziei na zbawienie i w kocu - samob�jstwo.

Na podstawie wyej przedstawionych przykad�w wida, e konieczno dokonywania cigych wybor�w - przy zachowaniu pamici o nadrzdnym, wicym charakterze pierwotnego rozstrzygnicia - jest bardzo mczca i trudna. Niejednokrotnie pozostawanie wiernym obranej pocztkowo drodze ycia niesie za sob cierpienie, a nawet mier. O ile jednak ta pierwsza decyzja bya suszna, czowiekowi atwiej jest znosi jej skutki. Gorzej, jeeli przez cae ycie pokutujemy za popenione niegdy bdy i nieustannie drczymy si myl o wasnej pomyce. W takiej sytuacji jest bohaterka Przedwionia Stefana eromskiego, matka Cezarego, pani Jadwiga Barykowa. Jako moda dziewczyna zakochana bya w Szymonie Gajowcu, lecz wbrew gosowi serca wysza za m za Seweryna Baryk. Wybierajc ma, wybraa status majtkowy i dostatnie ycie, odrzucia za ojczyzn i mio. O bdzie przekonaa si, odczuwajc gbok nostalgi za Polsk i prawdziwym zwizkiem. Konsekwencj jej wyboru bya konieczno zamieszkania na obczynie - w Baku, bolesne dowiadczenie rewolucyjne i potrzeba ryzykowania ycia w celu zdobycia rodk�w na utrzymanie syna. Gdyby nie polubia Seweryna, mieszkaaby w Polsce, a rewolucja nie zniszczyaby ostatecznie jej ycia. Jednak raz podjty wyb�r determinuje dalsze dziaanie - jako ona musi dba o ma i dom, a jako matka - o syna.

Przedstawieni przeze mnie bohaterowie, niezalenie od tego, jaki maj stosunek do swej pierwszej decyzji (auj jej czy pochwalaj), broni swego wyboru i d do realizacji postanowie, jakie niegdy poczynili. W moim odczuciu tak wanie postpuje odpowiedzialny i wiadomy czowiek. Przychylam si do twierdzenia Gustawa Herlinga-Grudziskiego, e bez wzgldu na warunki naley by wiernym sobie, czyli swemu pierwotnemu wyborowi. Porzucanie i amanie go (jak czyni bohaterowie T. Borowskiego) graniczy bowiem z oportunizmem. Nauczmy si zatem ponoszenia konsekwencji i brania odpowiedzialnoci za swe decyzje. Traktujc je „po macoszemu”, krzywdzimy nie tylko siebie, ale te innych. Jako e kady wyb�r jest wieczny, gdy raz podjtego postanowienia zmieni si nie da, pamitajmy, e bdc w sytuacji, kiedy zachodzi konieczno wyboru, naley zachowa pen wiadomo i trzewo mylenia. Inaczej - bdziemy paci za bdy przez cae ycie. Codzienno daje nam jednak swego rodzaju trening w dokonywaniu wybor�w, wic z prostszych dowiadcze czerpmy nauk, kt�ra niewtpliwie przyda si nam w obliczu yciowej decyzji.

Warszawa z lat wojny i okupacji w utworach literackich dotyczcych tego okresu.

Warszaw z lat wojny i okupacji odnajdujemy w wielu utworach tego okresu. Dotycz one ycia codziennego okupowanej stolicy, literackich uj powstania w getcie warszawskim i powstania warszawskiego. Obraz Warszawy z okresu wojny ukazany zosta w utworze A. Kamiskiego Kamienie na szaniec. Jest to opowie o losach warszawskiej modziey, dziaajcej w organizacjach harcerskich. Bohaterami ksiki s m.in. Zoka, Rudy i Alek, kt�rzy podejmuj dziaalno konspiracyjn w latach 1939-1943.

Szczeg�lnie wyrazicie ukazana jest Warszawa z czas�w okupacji hitlerowskiej w opowiadaniach Tadeusza Borowskiego. W utworze Poegnanie z Mari na przyjciu weselnym u pary muzyk�w znajduje si na wp� pijana grupa przyjaci�. Uciekinierka z getta, ydowska pieniarka, przypomina, e za oknem jest okupacja. Modzi ludzie Tadeusz (narrator) i jego narzeczona Maria s czonkami tajnych komplet�w uniwersyteckich, dyskutuj o mioci i literaturze. Jednoczenie pracuj w firmie budowlano-przewozowej, handluj, produkuj i rozprowadzaj samogon. Godzina policyjna, apanki, cige zagroenie ycia - oto obraz Warszawy z tego okresu. Rzeczywisto okupacyjna podwaya dotychczasowe normy moralne, ukazaa - wedug Borowskiego - ich umowno i fasz.

A. Szczypiorski w powieci Pocztek ukazuje r�wnie Warszaw i warszawiak�w w okresie wojny i okupacji, a szczeg�lnie stosunek Polak�w do holokaustu. Przedstawia zar�wno akty bohaterstwa w ratowaniu yd�w, jak r�wnie postawy niskie i pode - dziki czemu zyskuje pisarz obiektywizm. Z zestawienia postaw prezentowanych w powieci wynika, e jednostki szlachetne i pode s w kadym narodzie, niezalenie od przynalenoci rasowej czy etnicznej.

Ziele na kraterze M. Wakowicza to wzruszajca opowie o losach rodziny pisarza w okupowanej stolicy i o mierci c�rki pisarza, kt�ra zgina podczas powstania warszawskiego.

Inny utw�r, „Ikar” J. Iwaszkiewicza, opowiada z kolei o chopcu aresztowanym w Warszawie przez Niemc�w w latach okupacji hitlerowskiej.

Powstanie w getcie warszawskim ukazuj utwory takie, jak: Hanny Krall Zdy przed Panem Bogiem i K. Moczarskiego „Rozmowy z katem”. H. Krall w swoim reportau prezentuje walk i bohaterstwo yd�w w okresie wojny, jak r�wnie wstrzsajce obrazy ycia w getcie warszawskim. Dobrodziejstwem staje si tu odstpienie cyjanku, samob�jstwo i brak ywnoci oto rzeczywisto, kt�r przedstawia. W Rozmowach z katem Moczarski ukazuje martyrologi yd�w w aspekcie historycznym. Obraz poncego getta warszawskiego ukazany jest tu od strony Niemca - hitlerowca, likwidatora getta, wysoko postawionego oficera SS.

Utworem ukazujcym powstanie w getcie warszawskim jest r�wnie broszura napisana przez Edelmana, zastpc komendanta OB, pt. Getto walczy. Wiele utwor�w literackich ukazuje powstanie warszawskie z roku 1944.

Kolumbowie rocznik 20 R. Bratnego to synna ju powie o onierzach AK i ich zrywie powstaczym. Kolumb, Jerzy, Olo, Niteczka to g�wni bohaterowie opowieci o walce, mioci i mierci powstac�w Warszawy. Utw�r ten, opowiadajcy o pokoleniu Kolumb�w, doczeka si realizacji filmowej, przedstawi Warszaw i jej mieszkac�w w tym niezwykle dla niej trudnym momencie historycznym.

Zoka i Parasol A. Kamiskiego to relacja o dalszych losach bohater�w opisywanych w Kamieniach na szaniec. W okresie powstania warszawskiego naraaj oni ycie, walczc z okupantem.

Pamitnik z powstania warszawskiego M. Biaoszewskiego to opowie bdca rejestrem obserwacji i odczu bohatera patrzcego na walczc stolic. R�wnie Stawiskiego Kana i Krzysztonia Kamienne niebo to opowieci z czas�w powstania warszawskiego, kt�re doczekay si odpowiednich realizacji filmowych.

Warszawa z lat wojny i okupacji przedstawiona zostaa nie tylko w prozie, ale r�wnie w poezji tego okresu. Alarm A. Sonimskiego to wiersz nawizujcy do alarm�w z wrzenia 1939 roku. Poezja Kolumb�w - Baczyskiego, Gajcego i innych r�wnie przedstawia Warszaw i jej mieszkac�w w okresie wojny i okupacji.

W wierszu Pokolenie Baczyski przedstawia straszliw wizj wiata i pokolenia wojny. Modzi, dwudziestoletni ludzie doroli ju do trumny - mier grozi im w kadej chwili, w miecie podobnym do Apokalipsy. Odwaga i mstwo tworz mask onierza - Warszawy, lecz w sercu ma on zwyky, ludzki b�l, lk mierci, tsknot za mioci i moliwoci tworzenia. Chwil bez imienia nazywa poeta czasy swojej modoci wojenno-powstaczej. Groza wojny, realia bombardowa, mier - oto otaczajca rzeczywisto.

Warszawa z tego okresu ukazana jest r�wnie przez Cz. Miosza w jego utworach Campo di Fiori czy W Warszawie. W pierwszym wierszu uwiecznia poeta karuzel koo mur�w getta, za w utworze Biedny chrzecijanin patrzy na getto przyjmuje posta pen grozy, przeraenia i poczucia odpowiedzialnoci, opisujc mier yd�w w getcie. Zupenie innym utworem jest wiersz J. Twardowskiego pt. „Matka Boska Powstacza”. Jest on rodzajem modlitwy do Matki Boej - patronki i pocieszycielki powstac�w, napisanej przez ksidza, uczestnika powstania warszawskiego.

Inne utwory opowiadajce o Warszawie z okresu wojny i okupacji to Lechonia Pie o Stefanie Starzyskim, prezydencie stolicy, czy Wyszyskiego Modlitwa za zmarych. Wszystkie utwory przedstawiane przeze mnie, zar�wno prozatorskie, jak i poetyckie, ukazyway stolic i jej mieszkac�w w r�nych okresach okupacji hitlerowskiej: we wrzeniu 1939 roku, w okresie powstania warszawskiego i powstania w getcie. Codzienno okupacyjna i bohaterstwo mieszkac�w oto obrazy, kt�re odnajdujemy w utworach opisujcych stolic tego okresu.

Wiara, nadzieja i mio, czyli inspiracje biblijne w poezji Czeslawa Miosza.

Czesaw Miosz, laureat nagrody Nobla, profesor jzyka i literatur sowiaskich w Berkeley w USA, jest od 1990 roku czstym gociem naszego kraju.

Debiutowa przed II wojn wiatow w grupie poetyckiej agary tomikiem pt. Trzy zimy, kt�ry dobrze zapowiada jego niezmiernie interesujc tw�rczo. Wiersze z lat wojny zebra w tomie pt. „Ocalenie”, za emigracyjne w wietle dziennym. Pisa pamflety polityczne, np. Zniewolony umys, eseje i przekady, w tym uderzajcy doskonaoci poetyki przekad Ksigi Psalm�w. Stanowi to dow�d umiowania tradycji biblijnej przez poet i traktowania wartoci chrzecijaskich jako wanego skadnika tradycji r�dziemnomorskiej.

W utworach powojennych, takich jak np. cykl wiat (poematy naiwne), poeta stara si przezwyciy wojenn Apokalips. Dostrzegamy w tych utworach, jak poszukuje dla czowieka wartoci trwaych. Ojciec jest dla Miosza symbolem mdroci yciowej, dom rodzinny dajc wytchnienie oaz spokoju, za uroki codziennoci koj grony niepok�j.

Wedug poety trzy cnoty biblijne: Wiara, Nadzieja i Mio s fundamentem adu wiata, gwarantem jego harmonii. Poeta radzi, aby z wiar patrze na wiat, rozejrze si dobrze dookoa i odnale rado i spok�j w zwyczajnoci:

... Wiara jest wtedy, kiedy kto zobaczy

Listek na wodzie albo kropl rosy

I wie, e one s, bo s konieczne...

(Wiara).

Zaleca take, aby nie traci nadziei.

... Nadzieja bywa, jeeli kto wierzy,

e ziemia nie jest snem, lecz ywym ciaem,

I e wzrok, dotyk ani such nie kamie...

(Nadzieja).

Natomiast mio, wedug poety, pomaga zrozumie ludzi i wiat, bo:

... Kto tak patrzy, cho sam o tym nie wie,

ze zmartwie r�nych swoje serce leczy...

(Mio).

Jest wic poemat symbolicznym przedstawieniem losu ludzkiego, yciowej drogi czowieka dcego poprzez poznanie i cierpienie do doskonaoci. Osignicie jej jest moliwe wanie poprzez praktykowanie trzech cn�t: wiary, nadziei, mioci. Sens tych trzech poj metafizycznych tumaczy kochajca matka, nie za ojciec uosabiajcy mdro.

Przedmiotem wiary jest istnienie wiata, w kt�rym wszystko ma sw�j sens metafizyczny (ponadzmysowy i pozarozumowy).

Przedmiotem nadziei jest przekonanie, e wiat widzialny istnieje naprawd, nie jest jedynie zudzeniem ludzkiego umysu, jak twierdz niekt�rzy filozofowie. Jest take istnienie tych zjawisk niedostpnych ludzkiemu poznaniu, okrytych wielk tajemnic.

Mio to uczucie wszechogarniajce, skierowane do wszystkiego, co istnieje, kt�re przyczynia si do rezygnacji z egoistycznej mioci wasnej, bo jeste tylko jedn z rzeczy wielu.

Mio jest take, wedug poety, r�dem wszelkiego poytecznego dziaania, wszelkiej tw�rczoci, podstawowym warunkiem tworzenia, o wiele waniejszym ni rozumienie. [...] nie ten najlepiej suy, kto rozumie - pisze poeta.

Wiara, nadzieja, a zwaszcza mio s wic spoiwem ludzkiego wiata, podstaw i najwaniejsz zasad jego istnienia. Co dzieje si, gdy wiatu, nagle zabraknie zasady, m�wi Czesaw Miosz o tym w wierszu pt. „Oeconomia di vina”.

Czowieka nie mona wic zredukowa tylko do rozumu, poniewa poznanie rozumowe jest ubogie, jednostronne i niewystarczajce. Wedug poety ycie ludzkie naley oprze na wartociach, kt�rych r�dem jest chrzecijastwo, a kt�rych sensu nie da si uzasadni rozumowo.

Miosz - moralista koca XX wieku - odrzuca katastroficzne fobie i na otaczajcy nas wiat radzi spoglda z nadziej.

... Pod koniec dwudziestego wieku, urodzony na jego

pocztku,

po napisaniu ksiek zych czy dobrych, ale pracowitych,

po zdobywaniu, traceniu i odzyskiwaniu,

jestem tutaj z nadziej, e mona zaczyna na nowo...

... cae ycie zawodzi mnie nadzieja...

(Pod koniec XX wieku)

Mona wic powiedzie, e nawizujc w swojej tw�rczoci do Biblii, doczy Czesaw Miosz do swoich poprzednik�w w literaturze polskiej, takich jak: J. Kochanowski, A. Mickiewicz, J. Sowacki, Z. Krasiski, C.K. Norwid, S. Wyspiaski, J. Kasprowicz i inni.

Czesaw Miosz - poeta doctus i poeta kultury, umys renesansowy, a jednak wsp�czesny - zajmuje si w swojej tw�rczoci czowiekiem, jego systemem wartoci, sposobami na ycie. Poszukuje wic dla niego wartoci trwaych i znajduje je wanie w Biblii - najstarszej ksidze wiata.

„Wielkie dziea literatury wiatowej nie s na og� optymistyczne, ale nie odbieraj nadziei” (J. Przybo). Skomentuj t myl, odwoujc si do wybranych utwor�w.

Rozpoczynajc rozwaania na ten temat, naleaoby zada sobie pytanie - jakie zadanie ma spenia utw�r literacki, by mona go byo okreli mianem wielkiego dziea literackiego na skal wiatow?

Oczekuje si, e bdzie zawiera treci og�lnoludzkie, wartoci nieprzemijajce, nie tylko w danej epoce, ale w og�le, na przestrzeni stuleci. Mona go nazwa takim dzieem, jeli wywrze wpyw na literatur wielu kraj�w lub te wywoa dyskusje i spory w gronie ludzi j wsp�tworzcych i z ni zwizanych. Poszerza ono ludzkie horyzonty mylowe, odkrywa nowe cieki, kt�rymi literatura dotd nie kroczya, lub te przyczynia si do nowego ujcia tradycyjnych zagadnie, dotychczas podejmowanych problem�w. Dziea takie czsto s prekursorskimi powodujcymi bezporednio rozw�j danej dziedziny literatury.

Osobicie zgadzam si z twierdzeniem, e przewanie nie s one optymistyczne. Lecz zapytamy; czy istotnie mog nimi by? Moja odpowied brzmi - nie.

Losy ludzkoci, koleje historii podlegajce temu samemu cyklowi przez wieki wskazuj dobitnie, i optymizm, chocia zawsze nam towarzyszcy w yciu, nie zawsze zwycia. Wielokrotnie czowiek ponosi klsk, czasem tak druzgoczc, e nie moe si z niej podwign. Dlatego te tak wielu wybitnych pisarzy ukazuje chaos wiata, niepok�j nkajcy czowieka nieustannie, nie pomija wszake wewntrznych sprzecznoci istniejcych w jego naturze, kt�re to wanie czsto s przyczyn jego zguby. Poprzez fakt, e dziea te dotykaj w takim stopniu bolczek czowieka, staj mu si bliskie, a jednoczenie otwieraj mu oczy na sprawy, kt�rych dotychczas moe w peni sobie nie uwiadomi, chocia istniay one zawsze w gbi jego psychiki.

Prawd jest, e dziea te nie odbieraj ludziom nadziei. Nie mog tego czyni, mogyby bowiem przyczyni si nawet do zniszczenia jego wiary w przyszo. Nadzieja - to ona wanie podtrzymuje na duchu ludzi, nawet tych, wydaoby si przegranych, ju straconych, dodaje otuchy i pozwala przetrwa cikie chwile. Prawie zawsze tw�rca pozostawia cho nutk nadziei, by nie pozwoli na zaamanie si czowieka.

By poprze przykadami cytat stanowicy podstaw mojej pracy, chciaabym przedstawi kilka znamiennych dla literatury wiatowej utwor�w. Przede wszystkim Ulissesa Jamesa Joyce'a, dziea Prousta i tw�rczo Kafki. Mona ich nazwa prekrusorami nowej powieci w okresie dwudziestolecia midzywojennego, a ich tw�rczo nowatorsk. W swojej powieci Joyce po raz pierwszy zastosowa technik symultaniczn. Jej istot stanowi ujcie tego samego wydarzenia widzianego oczami kilku os�b. Jak r�ni s ludzie, tak te odmienne s ich relacje. S one naturalnie subiektywne, kady z nich bowiem ma pewien stosunek emocjonalny do relacjonowanego wydarzenia. Utw�r ten okrela si r�wnie mianem metafory ludzkiego losu, kt�ry jawi si tu jako nigdy nie koczca si wdr�wka czowieka. Ulisses ukaza wizj wiata - chaosu, w kt�rym trudno si czowiekowi odnale. O tym, jak wany by poruszony przez Joyce'a problem wzajemnych relacji wiata i czowieka, wiadczy szeroki rozgos i spory wok� utworu.

Takie samo poruszenie wywoa siedmiotomowy cykl powieciowy Marcela Prousta W poszukiwaniu straconego czasu. Ukaza on zjawisko upywu czasu w niezwykle osobliwy spos�b. Na niekt�rych wydarzeniach z dziecistwa - wiat jest tu bowiem ukazany oczami dziecka - koncentruje si przez duszy czas, inne zupenie pomija. Powie Prousta to niezwykle subiektywnie ujte wspomnienia i wraenia z dziecistwa. Ukazane s oczami niezwykle wraliwego maego chopca, wychowujcego si w cieplarnianych warunkach dobrze sytuowanej rodziny. Nowatorstwem jest tutaj waga wrae zmysowych: wzroku, zapachu, a co najwaniejsze, smaku. Mody chopiec ma tak silne wraenia zmysowe, e smak ciastka kojarzy mu si z okrelonym wydarzeniem, wywouje nagle niezwykle wyrane wspomnienia obrazu, miasta, jakiej sytuacji. Wspomnienia pojawiaj si w najmniej spodziewanym momencie, nieoczekiwanie, najczciej pod wpywem bodca - wraenia zmysowego. Ich ostro wiadczy o tym, jak mocno wraenia z dziecistwa utkwiy w jego wiadomoci. Proust zajmuje si badaniem wiadomoci czowieka, interesuje go, jak mona j pobudzi, jaki jest jej zakres.

Jego utw�r wydaje si by cakowicie odrbny, obce mu s wydarzenia epoki, burze dziejowe (jak wiemy cykl powsta r�wnie w okresie pierwszej wojny). Powstaje pytanie - co w takim razie jest najwaniejsze dla Prousta? Przede wszystkim ludzka psychika i wiadomo. Pisarz zajmuje si psychologi gbi ludzkiej, metoda introspekcji, czyli wewntrznego badania, jest tu podstaw. Nurtuje go problem przemijania czasu, interesuje wiat widziany oczami dziecka, jego odczucia, podkrela rol zmys�w jako narzdzi poznawania wiata.

Dzieo Prousta wydaje si by dowodem na to, i tylko subiektywne widzenie wiata moe by jedynym, waciwym, kt�re jest w stanie stworzy wielkie w swoim nowatorstwie dzieo. Pomimo ukazania problemu przemijania czasu, przerastajcego czowieka, nawet proste wydarzenia mog by r�dem pocieszenia, nadziei.

Znamienna dla wiatowej literatury jest tw�rczo Franza Kafki. Jego wiat to koszmar. Czowiek jest bardzo samotny, a wszelkie jego usiowania skazane s na niepowodzenia, z g�ry zajmuje on przegran pozycj, niezalenie od tego, jakie bd jego wysiki. Zar�wno w Procesie jak i w Zamku czowiek miota si, ograniczony koszmarnym funkcjonowaniem instytucji. Wydaj si one by podobne do przeraajcych, niemal groteskowych machin, kt�re krpuj czowieka, unieruchamiaj, a w rezultacie prowadz do nieuchronnej zguby. Najgorsza jest tu bezsilno czowieka, kt�ry nie ma wpywu na rozw�j wydarze, jest niemale bezludzk istot.

W Procesie ukazana jest sytuacja J�zefa K. Jest ona tragiczna, poniewa bohater nie wie, o co zosta oskarony, a pr�by uzyskania jakichkolwiek informacji w gmachu sdowym okazuj si bezskuteczne, ukazujc jedynie jego sabo, samotno, opuszczenie, nieprzychylne mu otoczenie. Nigdy dotychczas nie przedstawiono sytuacji czowieka w otaczajcym go wiecie w taki spos�b, jak uczyni to z wielk ekspresj Kafka. Perspektywa pesymistycznej wizji wiata musiaa wywrze gboki wpyw na literatur wiatow, ale czy nie zawiera ona w sobie gbokiej prawdy?

Dziea wymienionych przeze mnie tw�rc�w zapocztkoway swoist ewolucj w dziedzinie konstrukcji utworu, a take w ujciu i nowym spojrzeniu na jego problematyk. Wydaje mi si, e nie bdzie du przesad umieszczenie niekt�rych utwor�w Witkacego na licie wielkich dzie.

Stanisaw Ignacy Witkiewicz to tw�rca naprawd wielkiej miary, wiadczy o tym jego rozgos i wpyw m.in. na literatur europejsk. To wybitny tw�rca w wielu dziedzinach - pisarz, dramaturg, malarz. Jego literatura pena jest niepokoju, pobrzmiewa nut katastrofizmu, kt�ry moe by uznany za znamienny, nieodczny element jego tw�rczoci. Dominuje subiektywne widzenie wiata - std przecie deformacja, groteska, fantastyczne fragmenty przenikajce przez utwory.

Charakterystyczny dla jego tw�rczoci jest dramat Szewcy. Rewolucja ukazana jest tu jako niezmienny, powtarzajcy si cykl - kada rewolucja przynosi now wadz, kt�ra wkr�tce i tak zostanie zastpiona przez now. Jego utwory s dowodem, i Witkacy wyranie widzi nadchodzc zagad cywilizacji, co gorsza, wie, e jest ona nieuchronna, pierwsze jej oznaki widzi w upadku kultury. Tw�rczo jego pozostaje wyranie pod znakiem lku o przyszo egzystencji czowieka, a przeczuciu temu nieodcznie towarzyszy katastrofizm. Dla Witkiewicza katastrof, kt�ra si dopenia, byo wkroczenie wojsk radzieckich do Polski we wrzeniu 1939 roku. Popeni samob�jstwo, ycie wydawao si ju nie mie sensu; utraci ju nadziej, jego przewidywania si speniy.

Tw�rczo Witkacego jest tak r�norodna i skomplikowana, e mogam jedynie nakreli najwaniejsze i najbardziej charakterystyczne jej cechy.

Wymieniajc wielkie dziea, nie spos�b pomin Zbrodni i kary Fiodora Dostojewskiego. G�wnym bohaterem utworu jest Raskolnikow, mody student. Przeywa wewntrzne rozterki, wyolbrzymione przez jego skomplikowan, rozchwian psychik. Brak pienidzy na utrzymanie ogranicza jego moliwoci, w rezultacie powoduje, e decyduje si na morderstwo bogatej lichwiarki. Jest cakowicie wiadom wagi swego czynu, lecz zdaje sobie spraw, e musi tak postpi - nie widzi innej drogi. Wyrzuty sumienia okazay si jednak silniejsze, przyzna si do popenionego czynu, chocia nie zostaby ujty - jego czyn mona okreli mianem morderstwa doskonaego. Dostojewski r�wnie interesowa si zoonoci ludzkiej psychiki, motywami, kt�rymi kieruje si czowiek, jego pobudkami. Mona wycign wniosek, e ludzie s zdolni do wszystkiego i to moe si sta r�dem pesymizmu. Lecz czy nie ma w tym utworze nuty nadziei? Jest. Istnieje szansa, e odbywszy kar, Roskolnikow powr�ci jednak do normalnego ycia, zwyci uczucia rodzinne, bohater znajdzie swoj drog.

Wybitnym dzieem jest „Duma” Alberta Camusa. Okrelenie jej jako paraboli ludzkiego losu dodatnio wiadczy o jej wadze i roli, jak odegraa w dziejach literatury. Powie t mona rozumie bardzo dosownie jako ukazanie epidemii, kt�ra dotkna miasto, problem�w ludzi skazanych na pobyt w zadumionym miecie, do koca niepewnych swego losu. Mona wszake interpretowa dum nieco inaczej - jako zo, a moe zagroenie, kt�re czyha na ludzi, by znienacka uderzy, zaatakowa akurat w jak najmniej spodziewanym momencie. Koniec wydaje si by zowrogi; narrator, obserwujc nareszcie wolnych od epidemii, szczliwych ludzi, dochodzi do wniosku, e nigdy nie wiadomo, kiedy taka epidemia moe powr�ci i zebra zn�w straszliwe niwo mierci. Wszake Camus nie pozbawia nas, czytelnik�w, nadziei. Mog j budzi przede wszystkim szlachetne postawy ludzkie; jednostki takie jak dr Rieux i Tarron budz otuch, wiar w siy czowieka i moliwo zwycistwa, nawet w przegranej, jak jest zmaganie czowieka z potn si.

Camus to tw�rca, kt�rego pogldy ksztatowa egzystencjalizm, kierunek, kt�ry rozwaa pozycj czowieka w wiecie. Jego zaoenia mogy niemal jedynie budzi pesymizm, zakaday bowiem, e czowiek jest samotny, opuszczony, nie wierzy w Boga (podobnie bohaterowie tzw. pozytywni Rieux i Tarron), a wic po mierci nic go nie czeka. Jest zmuszony do obrony swojej egzystencji i chocia nie jest ona wartoci, to stanowi jedyn rzecz, jak on moe chroni. Sytuacj czowieka mona oceni jako dramatyczn. Mimo to w Dumie pobrzmiewaj nutki optymizmu, jednak warto jest podj wyzwanie, nawet jeli istnieje maa nadzieja na zwycistwo.

Koczc moje rozwaania na temat dzie literatury wiatowej, chciaabym je podsumowa w kilku zdaniach. Uznaam za suszny cytat umieszczony w temacie, staraam si m�j pogld udowodni, poprze przykadami. Tw�rczo Joyce'a i Kafki nie tchnie optymizmem, wrcz przeciwnie, ukazuje chaos i koszmar wiata, a na jego tle uwikan jednostk ludzk. Tw�rcy ci, dogbnie badajc relacje czowiek - wiat, a take psychik istoty ludzkiej, ksztatowali sw�j wiatopogld, budowali koncepcje istnienia wiata i ludzkoci w og�le. Wydaje mi si, e dziea Camusa i Dostojewskiego budz wicej optymizmu, buduj nadziej wr�d odbiorc�w, s dowodem na to, i nadzieja pomaga przetrwa nawet najtrudniejsze momenty. Moim zdaniem mianem pisarza humanisty mona okreli kadego tw�rc, kt�ry nie waha si podj najwaniejszych problem�w nurtujcych ludzi. Prawdziwy pisarz zawsze pozostawi choby najmniejszy cie optymizmu, a ju od wraliwego odbiorcy zaley, czy go odnajdzie, rozpali tlc si iskr nadziei.

Wielkie dziea nie mog by optymistyczne - byyby bowiem nieprawdziwe. W yciu czowieka niepok�j i harmonia, szczcie i tragedia, mio i nienawi, przeplataj si, tworz acuch, kt�rego nie mona rozerwa. Tylko i wycznie od tw�rcy zaley, w jakiej proporcji umieci te uczucia, jak koncepcj stworzy.

Nadzieja to uczucie silniejsze chyba od wszystkich innych, czsto niezalene od nas, prawie zawsze nam towarzyszce, wic zauwaalne take w wielkich dzieach literackich, kt�re zasuyy na sw szans, ukazujc mniej lub bardziej subiektywnie wszystkie dziedziny ycia i psychiki czowieka.

„Wielkie dziea literatury wiatowej nie s na og� optymistyczne, ale nie odbieraj nadziei” (J. Przybo). Skomentuj t myl, odwoujc si do wybranych utwor�w.

Myl, e racj ma J. Przybo, twierdzc, e Wielkie dziea literatury wiatowej nie s na og� optymistyczne, ale nie odbieraj nadziei. Postaram si to udowodni analizujc powie F. Dostojewskiego Zbrodnia i kara.

F. Dostojewski tak pisa w licie do przyjaci�ki po mierci ony:

... Jestem dzieciciem stulecia, dzieciciem niewiary i zwtpienia

[...] Ile straszliwej udrki kosztuje mnie pragnienie wiary, kt�re jest

w mej duszy tym silniejsze, im wicej we mnie dowod�w przeciw-

nych...

To wanie kwestia istnienia Boga oraz pragnienie wiary drczyy go najbardziej. Std te bohaterowie Dostojewskiego duo m�wi o Bogu, ale tak naprawd jest to m�wienie o sposobie ycia. Wszyscy oni, yjcy w wiecie petersburskich zauk�w, uwikani w wiatopogldowy sp�r, akceptuj dewiz Iwana Karamazowa:

Jeli Boga nie ma, to wszystko jest dozwolone. A zatem dozwolone

jest przede wszystkim dokonanie podstawowego wyboru: przyjcie

bd odrzucenie ideologii chrzecijastwa. Punktem wyjcia dla

Dostojewskiego jest przekonanie o kryzysie i nieuniknionym zmie-

rzchu chrzecijastwa i szerzeniu si ateizmu.

Bohaterowie „Zbrodni i kary” yj w wiecie dalekim od doskonaoci. Sonia, jedyna chrzecijanka, skazana jest na ycie cakowicie zaprzeczajce zasadom jej wiary. Sfidrygajow popenia samob�jstwo, by skr�ci sobie ycie beznadziejne i pene zudze. Dunia chce powici swe ycie idei, kt�ra nigdy nie przyniesie jej prawdziwego szczcia. Raskolnikow, czowiek mylcy i wraliwy, cierpicy nad niesprawiedliwoci wiata, zanegowa sensowno etyki chrzecijaskiej, kt�rej zasady nie sprawdziy si w yciu. By przekonany o zbdnoci i bezuytecznoci wiary. Stworzy zatem system moralny oparty na prawidach czystego rozumu, uwolnionego od odr�niania dobra i za. Razem z t filozofi zrodzia si koncepcja spoeczestwa, kt�r bohater opisa w swoim artykule. Jej istota sprowadza si do podziau na dwie kategorie: na klas ludzi zwykych (niszych), bdcych materiaem, kt�rzy su wycznie do wydawania na wiat sobie podobnych oraz ludzi waciwych tzn. posiadajcych dar..., kt�ry im pozwala wygosi nowe sowo. Przy czym ci ostatni nie musz liczy si z zasadami etycznymi ani z odwiecznym prawem sumienia.

Przywodzi mi to na myl teori nietykalnoci wielkich w obliczu historii, zawart w Filozofii dziej�w Hegla, dziele tak popularnym w czasach Dostojewskiego.

Na takim fundamencie mylowym oprze Raskolnikow swoj czysto arytmetyczn teori prawa do zbrodni: jedna mier w zamian za sto ywot�w. Teoria ta, zezwalajca na mord i wrcz go zakadajca, uczynia z Raskolnikowa, kt�ry uwaa si za czowieka niezwykego, zbrodniarza. Zanim jednak bohater podj ostateczn decyzj o zbrodni, zetkn si z tragedi niewinnych - rodziny Marmieadowa, swej siostry Duni i matki, jak r�wnie ze star lichwiark - obrzydliw gnid. Mona by powiedzie, e to owe tragedie, skazanych na niesprawiedliwo przez los, stay si bezporednim czynnikiem, kt�ry pchn Raskolnikowa-teoretyka do czynu.

Z drugiej strony zdawa by si mogo, e stanowiy one nie tylko pretekst czy usprawiedliwienie w udowodnieniu susznego prawa do zbrodni. By wic Raskolnikow przedstawicielem laickiego tragizmu, co w nastpstwie przynioso jego rozdarcie wewntrzne i zachwianie r�wnowagi moralnej. By on bowiem jedynie niedoskonaym teoretykiem, ale praktyka - zbrodnia - to zupenie co innego. Rodion Romanycz obra sobie za wz�r posta wielkiego Napoleona Bonaparte, kt�ry istotnie wpyn na bieg historii. Teoria bohatera miaa jednak niedocignicia. Zastanawiamy si, czy on naprawd wierzy w to, e zabijajc lichwiark, moe nie tylko pom�c cierpicym, ale i zmieni bieg dziej�w, zreformowa system spoeczny? By czowiekiem inteligentnym i wyksztaconym. A zatem bd w jego myleniu naley przypisa niedojrzaoci i szalestwu, kt�re nie pozwoliy mu na trzew ocen sytuacji.

Rodion dokona zbrodni, zabi lichwiark i jej siostr Lizawiet, zrealizowa plan, kt�ry dugo dojrzewa w umyle tego idealisty, marzyciela i szaleca. Dopiero po dokonaniu zbrodni zacz rozumie, e ona si nie powioda. Popad w obd, zaczy go drczy wyrzuty sumienia. Nie m�g jednak zrozumie przyczyny swego zaamania i jeszcze przez dugi czas wierzy, e jego teoria jest bezwzgldnie suszna. Kiedy Rodion poj, e nie ma w morderstwie, kt�rego dokona, patetycznego, wielkiego celu na miar Napoleona, e brak mu siy i woli wielkich ludzi, przerazi si.

W wersji pierwotnej F. Dostojewski zamierza zakoczy powie samob�jstwem Raskolnikowa, jednake w wersji, kt�r otrzymalimy, wielk rol odgrywa Sonia. Ta szlachetna ladacznica, biedna dziewczyna, kt�ra prostytucj zarabia na ycie rodziny, si swej mioci do Boga i do Raskolnikowa nakania Rodiona do poddania si i zgoszenia na policj. Rodion, kt�ry jecha zesany na katorg, otrzyma od niej Bibli, kt�ra wanie wyzwolia w nim nadziej. Owo przygnbiajce zakoczenie, kt�re autor powieci planowa pocztkowo, znalazo odzwierciedlenie w pesymistycznej historii losu Sfidrygajowa. Przez cae ycie poszukiwa on mioci, lecz w kocu zda sobie spraw, e to byy tylko zudzenia.

Co si za tyczy Raskolnikowa, jego los Dostojewski nakreli jedynie w zarysie. W niejasnym i kr�tkim Epilogu autor pisze o stopniowym jego odradzaniu si, stopniowym przechodzeniu z jednego wiata w drugi. O ile punkt wyjcia Raskolnikowa jest jasny, o tyle ostateczny punkt dojcia Dostojewski pozostawia naszym domysom. Zwiastuje on jednak narodziny czowieka wierzcego, tryumf prawdy wiary - metafizycznej natury czowieka.

Powolny wic upadek Raskolnikowa-immoralisty, kt�ry jest motywem przewodnim Zbrodni i kary, nie odbiera nadziei, lecz przeistacza si w stopniowe powstawanie nowego czowieka - wierzcego.

Wielko i tragizm powsta narodowych w znanych Ci utworach literatury polskiej.

Powstania - zrywy niepodlegociowe Polak�w s niezmiernie istotnym tematem naszej literatury. Nie mona si temu dziwi, poniewa zabory, okupacja - tragiczne dzieje narodu - zaowocoway takim wanie biegiem wypadk�w, a wydarzenia takie, jak powstanie kociuszkowskie, listopadowe, styczniowe, warszawskie musiay znale odbicie w literaturze.

Powstanie kociuszkowskie z roku 1794 znalazo odzwierciedlenie w poezji powstania kociuszkowskiego ju w czasach sobie wsp�czesnych. W p�niejszych epokach wielokrotnie nawizywano do tego wydarzenia.

I tak na przykad imi g�wnego bohatera Pana Tadeusza Adama Mickiewicza byo bezporednim odwoaniem do osoby Tadeusza Kociuszki. To po nim otrzyma mody szlachcic Soplica imi Tadeusz. Wspomnienie insurekcji pojawia si take, jako radosny motyw, w grze Jankiela na cymbaach w tym utworze.

Bitwa pod Racawicami J. Matejki ozdabia z kolei chat bronowick w Weselu Wyspiaskiego i symbolizuje solidarn postaw chop�w i szlachty w walce o wolno.

Najwicej jednak utwor�w literackich dotyczyo powstania listopadowego, kt�re rokowao wielkie nadzieje na zwycistwo.

Warszawianka 1830 napisana przez C. Delavigne'a, a w polskiej wersji przez K. Sienkiewicza, propagowaa program powstania nalecy do romantycznej poezji tyrtejskiej. Do tekstu Warszawianki muzyk skomponowa Karol R�yski.

Do wierszy, kt�re przedstawiay bohaterstwo prawdziwych powstac�w, moemy zaliczy Redut Ordona i mier pukownika A. Mickiewicza oraz utw�r J. Sowackiego Sowiski w okopach Woli.

Pierwszy z nich przedstawia wysadzenie reduty powstaczej przez jej obroc ppor. Ordona, wz�r patrioty i honoru, kt�ry wola mier ni klsk. Kolejny wiersz Adama Mickiewicza powicony by bohaterskiej Emilii Plater, uczestniczce powstania listopadowego. Trzeci opowiada o obrocy szac�w na Woli, generale Sowiskim, starcu z drewnian nog, kt�r utraci, walczc o wolno Ojczyzny.

W utworach literackich dotyczcych powstania z 1830 roku autorzy powoywali r�wnie bohater�w fikcyjnych, kt�rzy wroli na zawsze w polsk wiadomo narodow. Konrad z III cz. „Dziad�w” A. Mickiewicza to polski Prometeusz, bez reszty oddany Ojczynie. Kordian z dramatu J. Sowackiego to polski Winkelried, kt�ry musi przeby trudn drog, aby odnale cel w yciu - walk za Ojczyzn. Oni - porywajcy si myli i bohaterstwem czyn�w, walczcy o wolno kraju - realizowali pragnienia Polak�w wybicia si na niepodlego.

Ale III cz. „Dziad�w” i „Kordian” to dramaty, kt�re powstay ju po klsce listopadowej. Dlatego s one pr�b oceny spoeczestwa polskiego tego okresu, ukazania jego wielkoci, ale i tragizmu - przyczyn jego klski. Zar�wno Mickiewicz jak i Sowacki jako przyczyny klski wskazuj: po pierwsze, romantyczny indywidualizm jego przyw�dc�w, kt�ry z jednej strony by ich si, z drugiej jednak przyczyni si do ich upadku (Konrad, Kordian); po drugie, na samotno walczcych i obojtno czci spoeczestwa, kt�re w caoci nie poparo powstania (Salon warszawski, Katedra w. Jana); po trzecie, na przywary narodowe, takie jak prywata, egoizm (Gr�b Agamemnona); po czwarte, ze doradztwo - nieudolne, opieszae, zbyt wczenie decydujce o kapitulacji (Przygotowanie).

Powstanie styczniowe r�wnie odbio si szerokim echem w polskiej literaturze.

Eliza Orzeszkowa w noweli Gloria victis (chwaa zwycionym) jako pierwsza skada hod uczestnikom powstania z 1863 roku. Postaci historyczn jest w tym utworze Romuald Traugutt.

W powieci Nad Niemnem r�wnie funkcjonuje mit powstania jako „czas wity”, za mogia powstac�w to „miejsce wite”. Historia oywa podczas opowiadania Janka Bohatyrowicza, kt�ry jako dziecko by wiadkiem chwili poegnania powstac�w odchodzcych do lasu. Midzy nimi znajdowa si Andrzej Korczyski i Jerzy Bohatyrowicz - ojciec Janka. Obaj zginli tragicznie, powicili Ojczynie to, co mieli najlepszego - mode ycie. Orzeszkowa w powieci otacza czci to wielkie wydarzenie historyczne i jego bohater�w.

W „Lalce” B. Prusa epizod powstaczy jest ledwie zarysowany i wie si z biografi Wokulskiego. Wtek powstania oraz heroicznej, wielkiej mioci Ojczyzny powraca take w Pamitniku starego subiekta.

Do powstania styczniowego nawizywali r�wnie pisarze epok p�niejszych. Prawdziw wielko i tragizm zrywu z roku 1863 odnajdujemy w opowiadaniu S. eromskiego - „Rozdzi�bi nas kruki, wrony...” Wielko tkwi w desperackiej postawie powstaca Winrycha, bestialsko zabitego przez Moskali. Tragizm w tym, e ten biedny, ciemny chop polski, znajdujc zwoki bohatera, ciga ze buty i rabuje Polaka. Opowiadanie jest wic pr�b odpowiedzi na pytanie: dlaczego powstanie styczniowe upado?

Zupenie odrbne miejsce w naszej literaturze zajmuje powstanie warszawskie z 1944 roku. Wybucho ono w stolicy okupowanej przez hitlerowc�w Polski 1 sierpnia 1944 roku, trwao ponad 2 miesice. Zakoczyo si klsk, poniewa pomoc sojusznicza zawioda. W powstaniu zgina niemal caa modzie AK, jak r�wnie wielkie byy straty wr�d ludnoci cywilnej. Warszawa zostaa doszcztnie zniszczona. Zginli r�wnie wietnie zapowiadajcy si poeci: K.K. Baczyski i T. Gajcy.

Kolumbami nazwano potem pokolenie tych wanie modych poet�w, wychowanych w wolnej Polsce, kt�rzy brali udzia w walce powstaczej i polegli na ulicach Warszawy. Piosenki powstacze Paacyk Michla czy damy amunicji piewane s do dzi.

Wiele utwor�w literackich przedstawiajcych powstanie powstao ju po wojnie. Mona tu wymieni: R. Bratnego Kolumbowie rocznik 20 czy M. Biaoszewskiego Pamitnik z powstania warszawskiego. Wedug opowiadania J. Stawiskiego Kana Andrzej Wajda nakrci sw�j, wielokrotnie nagradzany, film pod tym samym tytuem. Do ciekawszych ksiek o tym okresie mona zaliczy A. Kamiskiego Zok i Parasol - cig dalszy „Kamieni na szaniec”.

Powysze utwory w r�ny spos�b podejmuj temat powstania. Ukazuj panoram walczcej Warszawy lub wycinek, tragizm sierpnia 1944 roku, psychik czowieka zapltanego w wir historii, a nawet humor i fantazj literack, przemieszan z realiami.

Bohaterowie powsta romantycznych byli przez nar�d czczeni, skadano im hody, ich potomkowie s z nich dumni.

Jake odmienny by los powstac�w warszawskich z 1944 roku. Ci wielcy ludzie, kt�rzy powicili Ojczynie rzecz najcenniejsz - ycie, czsto r�wnie przeyli tragedi przegranej. Tragizm ich los�w pogbia fakt, e kamliwa ideologia po II wojnie wiatowej w Polsce odebraa im miano bohater�w. Jedni ginli w walce, inni umierali po zakoczeniu dziaa wojennych, zagubieni w nowej, wrogiej im rzeczywistoci, jak Maciek Chemicki z Popiou i diamentu J. Andrzejewskiego.

Powstania narodowe pokazay wielko narodu polskiego, stay si sprawdzianem honoru i godnoci Polak�w. Jednoczenie byy tragiczne w skutkach, by to bowiem czas wykrwawiania si Ojczyzny, czas utraty najlepszych jej syn�w.

Wadza - powoanie, zobowizanie, zaszczyt, namitno, pokusa... Do jakich refleksji na ten temat skania Ci literatura wybranych dzie literackich?

Czy jest na wiecie cho jeden czowiek, kt�ry z czystym sumieniem i z pen odpowiedzialnoci m�gby powiedzie, e nigdy w caym swoim yciu ani przez chwil nie pragn wadzy? Wadzy, niekoniecznie rozumianej jako zasiadanie na tronie, bycie prezydentem, ministrem czy jakimkolwiek innym urzdnikiem, majcym z urzdu prawo stanowienia o losie innych? Z tym, e nie kady chce by ministrem, mog si zgodzi. Lecz jestem przekonany, e kady chciaby mie w kt�rym momencie swojego ycia si narzucania swojej woli drugiemu czowiekowi. A trudno sobie wyobrazi, o ile atwiejsze i przyjemniejsze byoby ycie czowieka, jeeli m�gby stanowi o swoim losie w drodze wydawania rozkaz�w i polece. Lecz wanie ta atwo osigania r�nych rzeczy i otrzymywania wszystkiego, czego dusza zapragnie, czyni czowieka bezbronnym wobec dziaania r�nych pokus, podatnym na dziaanie za, a to prowadzi nawet do zbrodni.

Literatura na przestrzeni wiek�w ukazywaa r�nych wadc�w w r�nych sytuacjach yciowych. Nie zawsze to byli ludzie li i sabi, co jaki czas zdarzay si jednostki wybitne, urodzeni przyw�dcy, kt�rych celem byo dobro podwadnych. Jednake w wikszoci przypadk�w wadza ukazywana w utworach literackich sprawowana jest przez grup zdeprawowanych ludzi, kt�rzy poprzez zbrodni lub kamstwo d do osignicia wasnego celu, kt�rym bardzo czsto jest po prostu bogactwo. Na ich czele stoi zawsze czowiek, kt�ry, pozbawiony skrupu�w, nie cofa si przed niczym, by wadz utrzyma. Wadc�w mona podzieli ze wzgldu na spos�b, w jaki wadz osignli: „dobrzy” zyskiwali j najczciej drog legaln, pokojow, „li” drog spisku, podstpu i morderstwa (co oczywicie take nie byo zasad, poniewa i tym „dobrym” zdarzao si osign wadz podstpnie).

Wedug powyszych kryteri�w chciabym dokona podziau i charakterystyki niekt�rych wadc�w ukazanych w utworach literackich na przestrzeni wiek�w. Chc podzieli si refleksjami na temat wadzy i ludzi j sprawujcych, ukazujc spos�b, w jaki swoje stanowiska osigali, a nastpnie charakteryzujc ich postawy ju w czasie rzdzenia. Zgodnie z tym podziaem postaram si por�wna pewnych bohater�w, ukazujc podobiestwa ich zachowa, mimo i s to czsto ludzie pochodzcy z r�nych epok.

W antyku powsta dramat „Antygona” Sofoklesa. Autor ukaza posta kr�la Kreona, wadcy Teb, kt�ry zakaza pod kar mierci grzebania zwok zdrajcy, Polinejka, mimo i nalea on do jego rodziny. Siostra Polinejka Antygona zamaa zakaz kr�la, za co zostaa skazana na mier. Antygona przeciwstawia si Kreonowi, poniewa uwaaa, i prawa boskie (niepochowanie zwok Polinejka czyo si z niemoliwoci dostania si jego duszy do Hadesu) s waniejsze ni ludzkie, stanowione przez kr�la. Kreon by wadc, nie m�g, a wrcz nie powinien, cofa raz wydanego rozkazu. Kr�l, chcc mie posuch u swoich poddanych, nie moe zmienia zdania i naraa si na mieszno, niezalenie od tego czy w gr wchodzi ycie czowieka obcego czy te czonka rodziny kr�lewskiej. Mona si zastanawia, czy rozkaz Kreona by sprawiedliwy, jednak jedno jest pewne: kr�l Teb wykaza si jako wadca, pozostajc przy raz wydanym rozkazie i skazujc Antygon, mimo czcych ich prywatnych wiz�w. Wydaje mi si, i Kreon by powoany do tego, by by kr�lem. Sprawowa wadz, wiedzc, do czego to zobowizuje i jaki styl ycia narzuca.

Biorc pod uwag spos�b sprawowania wadzy, chciabym por�wna Kreona z Karolem Wielkim, jednym z bohater�w redniowiecznej Pieni o Rolandzie. Karol by redniowiecznym ideaem wadcy, w zwizku z czym pewne jego cechy zostay w utworze wyolbrzymione. By on wspaniaym rycerzem, najwikszym i najodwaniejszym. By przykadnym chrzecijaninem - powi�d Francuz�w na wojn z niewiernymi Saracenami do Hiszpanii. By take wadc mdrym, zasigajcym rady u swoich poddanych. Nie da si ukry, i ostatnia z wymienionych przeze mnie cech Karola zasadniczo r�ni go od Kreona, kt�ry sw�j rozkaz wyda, nie pytajc nikogo o zdanie. Mimo to Karol i Kreon maj jedn g�wn, wsp�ln cech, wiedz, co znaczy by kr�lem, wiedz, do czego to zobowizuje, s powoani do rzdzenia. Karol, podobnie jak Kreon, po wydaniu rozkazu oczekiwa, e osoba lub te grupa os�b, kt�rych ten rozkaz dotyczy, przystpi do wykonania polecenia bezzwocznie. Oczekiwa take, i jego rozkazy czy te zakazy nie bd amane.

Antyk i redniowiecze to epoki bdce pocztkiem historii literatury wiatowej. Zapocztkoway one wielk i pikn tradycj przekadania myli i odczu, legend i opowieci na sowo pisane, tak e teraz moemy pozna i podziwia wspaniaych bohater�w,a midzy nimi wadc�w. Moemy krytykowa Kreona i podziwia Karola, a take uczy si, i sprawowanie wadzy nie jest tylko przyjemnoci. Rzdzenie ma swoje zasady, czasem moe by wrcz okrutne, lecz tylko sprawowanie rzd�w sprawiedliwych, ale i twardych, daje efekty.

Przeczytany ostatnio przeze mnie renesansowy dramat Szekspira pt. „Makbet” skojarzy mi si z utworem pisarza wsp�czesnego G. Orwella, zatytuowanym „Folwark Zwierzcy”. Mimo i s to utwory, kt�re powstay w bardzo odlegych epokach, to spos�b denia do wadzy Makbeta i Napoleona wydaje si by pod pewnymi wzgldami podobny. Obaj, by osign peni wadzy, musieli usun z drogi przeciwnik�w. Obaj doszli do wadzy w drodze siy. Makbet by jednym z najlepszych rycerzy kr�la Szkocji Dunkana. Podjudzany przez on, mimo wczeniejszych skrupu�w, zabija kr�la i zasiada na tronie. Podobnie Napoleon, przy pomocy ps�w uzyskuje wadz w folwarku, oczerniajc i wyganiajc swojego przeciwnika Snowballa. Rzdy Makbeta jako kr�la s bardzo krwawe. Wierzcy w przepowiednie wiedmy nowy kr�l Szkocji zaczyna popada w pewien rodzaj krwioerczego obdu. Swoich dawnych przyjaci� Makduffa i Banka stara si zabi, obawiajc si ich zemsty. Makbet boi si g�wnie Banka, kt�remu wiedmy przepowiedziay, i jego potomkowie bd kr�lami. Szalestwo Makbeta objawia si w jeszcze inny spos�b - widzi ducha zmordowanego kr�la.

Makbet jest wic wadc, o kt�rym mona powiedzie, i pokusa wadzy doprowadzia go do popenienia zbrodni. Zbrodnia ta spowodowaa rozdarcie wewntrzne bohatera, kt�rym zaczy szarpa ogromne namitnoci. Z jednej strony Makbet uwielbia rzdzi, do tego stopnia, e sta si tyranem, z drugiej strony cay czas mia wyrzuty sumienia, zwikszajce si po kadym nowym morderstwie. Tak wic pokusa wadzy jest niekiedy tak wielka, e prowadzi do zbrodni, a zbrodnia ta powoduje wyrzuty sumienia, kt�rych nie zawsze da si zaguszy.

Wadza sprawowana przez Napoleona w Folwarku Zwierzcym bya wadz totalitarn, a jej negatywne cechy bd chcia ukaza w dalszej czci pracy.

Zachowujc chronologiczny ukad epok literackich, chciabym wspomnie o jeszcze jednym bohaterze literackim, dla kt�rego sprawowanie wadzy byo, w pewnym sensie, przeklestwem. Myl o Konradzie Wallenrodzie, bohaterze utworu Adama Mickiewicza. Jest to posta o tyle ciekawa, e nie mieci si w moim podziale na „dobrych” i „zych” wadc�w. Konrad doszed do wadzy podstpem. Walter Alf (bo tak pocztkowo nazywa si Wallenrod) by Litwinem, kt�ry przyj nazwisko po Niemcu Wallenrodzie po to, by wstpi do Zakonu Krzyackiego. Wkr�tce potem zosta Wielkim Mistrzem. Po co to zrobi? Zaoenie Konrada i jego sugi Wajdeloty Halbana byo takie: Konrad zostanie Wielkim Mistrzem i poprowadzi Krzyak�w do zguby. Plan powi�d si, jednak nie zmniejsza to tragizmu sytuacji Wallenroda. Jest to tragizm czowieka, kt�ry zmuszony jest opuci mod on i kraj ojczysty. Jest to take tragizm redniowiecznego wadcy i rycerza, kt�ry podstpem skazuje na mier i zagad ludzi, kt�rzy mu zaufali. Do czego wic prowadzi wadza na podstawie Konrada Wallenroda? Czy jest zaszczytem? Powoaniem? Chyba nie. Wadza dla Wallenroda jest nieszczciem, jest zem koniecznym, jest nieznonym obowizkiem, jest powiceniem si czowieka dla ojczystego kraju.

Pora powr�ci do G. Orwella i jego Folwarku Zwierzcego. Na folwarku pana Jonesa dochodzi do przewrotu i wadz przejmuj zwierzta, na kt�rych czele staj winie jako najmdrzejsze. Pojawiaj si dwaj chtni do sprawowania g�wnej wadzy: Napoleon i Snowball. Napoleon ma za sob psy, a wic si fizyczn, dlatego wanie on przejmuje wadz. Jak wygldaj dziaania nowego wadcy? Zamyka zebrania zwierzt, polecenia dla podwadnych przekazuje za porednictwem rzecznika Squelera, kt�ry wspania wymow, argumentem w postaci ps�w, potrafi przekona zwierzta do racji Napoleona. Zakazane zostaje piewanie hymnu „Zwierzta Anglii”, na jego miejsce pojawiaj si pieni wychwalajce towarzysza Napoleona. Zaczynaj zmienia si g�wne przykazania zwierzt na takie, kt�re odpowiadaj winiom. Dochodzi w kocu do tego, e elita rzdzca, czyli winie, kt�rym - w odr�nieniu od innych zwierzt - yje si coraz lepiej, zaczyna chodzi na dw�ch nogach. winie maj wszystkiego pod dostatkiem, za to reszta zwierzt, ciko pracujca przy budowie wiatraka, dostaje ywnoci wcale nie wicej ni za czas�w pana Jonesa. Napoleon, posugujc si Squelerem i psami, przekazuje zwierztom coraz to nowsze i wspanialsze dowody rozwoju folwarku, ale tylko w postaci liczb, a te, naiwne i ogupiane, nie widz, e wcale nie jest im lepiej, i wierz w kamstwa serwowane przez wadz.

Czym jest wadza totalitarna, z kt�r mielimy do czynienia przez kilkadziesit lat u nas, w Polsce? Wadza totalitarna to wadza sprawowana przez pewn uprzywilejowan grup ludzi. Nie s to ludzie powoani, by rzdzi, s to po prostu ci, kt�rzy maj dostatecznie silne argumenty (w postaci wojska, policji), aby wadz osign, a nastpnie j utrzyma. Tego typu wadza jest „niewidoczna” dla spoeczestwa, a jej postanowienia przekazywane s przez rzecznik�w. Wadza ta operuje kamstwem politycznym. Nar�d, bdc pod rzdami siy i przemocy, popada w amok i upienie. Zapomina o hasach i ideach goszonych wczeniej, idzie za wadz, ogupiony i oszukany, tak jak to ukazuje Z. Herbert w wierszu Pie o bbnie. Idzie wsuchany w rytm bbna, idzie prosto do piachu. Podobn wizj upionego totalitaryzmem narodu znajdujemy w Maej Apokalipsie T. Konwickiego, gdzie ludzie s ju tak otumanieni, e nie znaj nawet prawdziwej daty.

Wadza - powoanie, zobowizanie, zaszczyt, namitno, pokusa..., ale r�wnie cierpienie, wykorzystywanie, mordowanie i wiele, wiele innych okrele, w wikszoci przypadk�w negatywnych. Problem wadzy faktycznie zmusza do zastanowienia. Obserwujc dzieje bohater�w literackich, poznajemy ich podejcie do wadzy, widzimy, jak ludzie do wadzy dyli, jak j osigali i jak p�niej rzdzili. Poznalimy Kreona, kt�ry nie zmieni wydanego rozkazu i nie ba si skaza na mier narzeczonej swojego syna, kt�ra ten rozkaz zamaa. Przenielimy si wraz z Karolem Wielkim i Rolandem do Hiszpanii, gdzie podziwialimy wspaniaego, mnego i mdrego wadc, jakim by kr�l Francji. Moglimy wraz z Makbetem i jego on przeywa noc morderstwa, a potem wszystkie wielkie namitnoci, jakie targay dusz mordercy. Obserwowalimy Konrada Wallenroda, jak powica si dla ojczyzny, niszczc sobie ycie i amic zasady redniowiecznego kodeksu rycerskiego. wiat literatury pozwoli nam take uczestniczy w rewolucji w folwarku pana Jonesa i obserwowa p�niejszy rozw�j wydarze, jakim byo wprowadzenie systemu wadzy totalitarnej.

Wszystko to ukazao nam, jak bardzo ludzie pragnli i cay czas pragn wadzy. By j osign, gotowi s zabija, oszukiwa i kama. S take gotowi robi to dalej, po to, by wadz utrzyma. Wadza jest wic czsto pokus nie do odparcia. Rzadko kiedy zdarzaj si ludzie sprawujcy wadz z powoania, kt�rzy dotrzymuj zobowiza wobec narodu i dbaj o dobro obywateli, poniewa wadza jest czym, co niszczy czowieka. Gdy czowiek zaczyna rzdzi i wydawa polecenia, to jest mu bardzo trudno zosta znowu zwykym, szarym obywatelem, wykonujcym rozkazy. Dlatego te nawet porzdny pocztkowo czowiek, gdy zacznie rzdzi, bdzie si chcia pi coraz wyej, by osign najwysz wadz, a kady szczebel drabiny prowadzcy na szczyt bdzie kolejn zaman zasad moraln czy te zapomnian ide modoci.

Wadza to przywilej, obowizek czy przeklestwo?

Rozpoczynajc rozwaania nad problemem czy wadza jest obowizkiem, przywilejem czy te przeklestwem, warto si najpierw zastanowi, czym jest wadza w og�le. Zwykle okrelamy j jako moliwo kierowania innym czowiekiem bd grup ludzi i konieczno brania odpowiedzialnoci za podejmowane decyzje. Im wicej os�b podporzdkowanych jest owemu kierownictwu, tym szerszy jest zakres wadzy. Dlatego wanie wadz najczciej kojarzymy ze zwierzchnictwem nad pastwem. Pamitajmy jednak, e wadza zaczyna si ju na duo prostszych paszczyznach.

Pierwsz wsp�lnot, w kt�rej pojawiaj si elementy dominacji, czyli swego rodzaju wadzy, jest zwizek kobiety i mczyzny. Ju w tej wsp�lnocie kt�ra ze stron, wiadomie bd nie, odgrywa rol przewodnika. Jest to zwykle osoba obdarzona zdolnociami przyw�dczymi, swego rodzaju charyzm, kt�ra uatwia sterowanie i koordynacj dziaania w grupie. Podobny proces zachodzi na poziomie zgromadzenia rodzin, czyli wsi, osiedla, miasteczka, etc., aby wreszcie rozszerzy si na cae miasto, region, a w kocu pastwo. Skoro zauwaylimy, e ju na etapie wsp�istnienia dwojga ludzi istnieje zjawisko przewodnictwa, zatem w pastwie, jako konsekwencji naturalnego procesu gromadzenia si ludzi we wsp�lnoty, zachodzi musi analogiczna prawidowo. Proporcjonalnie do wzrostu zakresu wadzy, spoczywajcej na barkach przyw�dcy, ronie odpowiedzialno za podejmowane decyzje. A przyw�dca jest tylko czowiekiem, nie jest zatem doskonay, gdy nie jest mu przypisana nieomylno. Targaj nim (jak kadym z nas) namitnoci, skonny jest do poddawania si emocjom, do subiektywnego mylenia.

Wadza kusi, fascynuje, podnieca... Moliwo decydowania w imieniu tum�w i przewodzenie im daje prawie nieograniczone moliwoci. Jak wic by wadc w obliczu ludzkiej saboci?

Arystoteles w swojej rozprawie pt. Polityka m�wi, e pastwem powinny rzdzi prawa, a to prawa waciwie ujte - nie ludzie. Rola wadcy powinna za ogranicza si do egzekwowania tych praw i rozstrzygania w tych sprawach, kt�rych prawa okreli nie zdoaj dokadnie ze wzgldu na to, e nieatw jest rzecz w og�lnym ujciu wyczerpa wszystkie poszczeg�lne wypadki.

Prawa, o kt�rych wspomina Arystoteles, to wykadniki moralne, te bowiem s trwae i niezmienne w przeciwiestwie do ustaw, kt�re zmieniaj si wraz z wadcami. Wizja Arystotelesa jest jednak utopijna, gdy ju owo rozstrzygnicie w kwestiach nie sprecyzowanych w prawach niesie moliwo bdu.

Jakie „puapki” szykowa moe sprawowanie wadzy i jakie istniej z nich wyjcia, proponuj przeledzi, opierajc si na utworach literackich r�nych epok.

Jednym z najwczeniejszych utwor�w, w kt�rych poruszony jest problem wadzy, jest Antygona Sofoklesa. Autor przedstawia w nim tragiczny konflikt Kreona, kt�ry, bdc kr�lem Teb, wybiera musi midzy prawem pastwowym a boskim. Chcc zachowa ad i sprawiedliwo w pastwie, doprowadza do mierci trzech os�b: Antygony, Eurydyki i Hajmona. Czy czyni susznie? - sprawa dyskusyjna. Jako gowa pastwa, przekonany jest o koniecznoci wyranego odr�nienia dobra od za, dlatego decyduje si na wydanie zakazu grzebania zwok zdrajcy - Polinejkesa. Sprzeciwia si tym samym prawom boskim, w myl kt�rych naley godnie pogrzeba zmarego, niezalenie od tego kim by. Decyzja Kreona ma gboki charakter moralny, gdy kr�l nie ma prawa decydowa o pomiertnych losach poddanego. Jego kompetencje ograniczaj si do ycia doczesnego, ziemskiego, a po mierci czowiek przechodzi pod wadanie innego kr�la - Hadesa. Konieczno zachowania sprawiedliwoci w pastwie i uniknicia podobnych sytuacji w przyszoci sprowadza na Kreona boy gniew. W momencie kiedy zachodzi konflikt midzy polityk pastwa a religi, wadza zdaje si by przeklestwem. Kreon jest bowiem wyznawc tej samej religii co zwolennicy pochowania Polinejkesa. Zatem wystpek przeciw jej nakazom dotyka go bezporednio. Jednak przede wszystkim jest kr�lem Teb i jego naczelnym obowizkiem jest prowadzenie praworzdnej i sprawiedliwej polityki. Inne wzgldy musi usun na bok. Kara, jaka spada na Kreona za przekroczenie praw boskich, jest okrutna. Aby konsekwentnie egzekwowa swoje zakazy, skaza musi na mier wasn bratanic Antygon. Jej mier pociga za sob samob�jstwa dw�ch bliskich mu os�b: Hajmona i Eurydyki.

Czy wadza w rkach Kreona jest wic przywilejem? W moim odczuciu - absolutnie! To jedynie obowizek bycia bezwzgldnym wobec wszystkich przedstawicieli spoeczestwa w celu zachowania adu w pastwie oraz przeklestwo wynikajce z konfliktu dw�ch wartoci. Kreon wprowadza praworzdno w pastwie, ale koszty, jakie ponosi, s ogromne.

Wadza to take wyrzeczenia, konieczno powice, ponoszenie okrutnych czasem konsekwencji wasnych decyzji oraz absolutny imperatyw porzucenia troski o wzgldy osobiste.

W przypadku Kreona wadza staa si cikim brzemieniem, kt�re musia dwiga. W nieco podobnym pooeniu znalaz si Konrad Wallenrod - tytuowy bohater powieci poetyckiej Adama Mickiewicza. W trosce o losy swej ojczyzny Konrad zmuszony jest sprzeciwi si dw�m kodeksom: rycerskiemu i religijnemu. Znajc potg Prus, ma wiadomo, e jedyna skuteczna droga walki z nimi to podstp. Przeklina j jednak, gdy jest ona niezgodna z zasadami honoru rycerskiego, kt�remu hoduje. W rozmowie z on bohater wyznaje:

Jeden spos�b, Aldono, pozosta Litwinom

skruszy potg zakonu, mnie ten spos�b wiadomy.

Lecz nie pytaj, dla Boga! Stokro przeklta godzina,

w kt�rej od wrog�w zmuszony, chwyc si tego sposobu.

Mimo i system wartoci Konrada zakazuje mu skorzysta z tej haniebnej drogi, jednak bohater, targany trosk o losy Litwy, decyduje si z niej skorzysta. Skazuje si w ten spos�b na wewntrzne rozdarcie, ycie w niezgodzie z wasnymi ideaami. W imi dobra powszechnego godzi si realizowa sowa Machiavellego (motto utworu):

Macie bowiem wiedzie, e s dwa sposoby walczenia

Trzeba by lisem i wilkiem.

Dla ratowania swego kraju mody Walter musia take powici szczcie osobiste. Plan pokonania Prus wymaga bowiem rezygnacji z mioci do Aldony, porzucenia domu i stabilizacji, a tym samym unieszczliwienia maonki. Tragiczne ycie bohatera wieczy samob�jcza mier. Cena, jak przyszo zapaci Wallenrodowi za wadz, jak zyska, wychowujc si w zakonie krzyackim, bya wielka. Fakt, e dorasta wr�d Prusak�w, co p�niej stanowio podstaw jego wadzy, sta si przeklestwem modego mczyzny. Nawet spdzajc upojne chwile u boku Aldony, Wallenrod wci gnbiony by przez wasne poczucie obywatelskiego obowizku: Szczcia w domu nie zazna, bo go nie byo w ojczynie.

Powysze dwa przykady obrazuj nam wadz jako obowizek, kt�rego spenienie staje si przeklestwem. Zar�wno Kreon jak i Walter kieruj si interesem publicznym. Ich szczcie osobiste koliduje ze szczciem caego spoeczestwa, wic kierujc si obowizkiem wobec pastwa, wybieraj dobro powszechne. Co jest dla nich rekompensat za to powicenie? Chyba jedynie wiadomo dobrze spenionej powinnoci w imi patriotyzmu. To jednak, moim zdaniem, zbyt mao. Dowodem czego jest samob�jcza mier Wallenroda.

S jednak wadcy, kt�rych wadza opiera si przede wszystkim na czerpaniu ze osobistych korzyci, z prawie cakowitym pominiciem obywatelskiego obowizku. To przyw�dcy, dla kt�rych wysoka pozycja w sferach rzdzcych czy si jedynie z uciech rozlicznych przywilej�w i moliwoci bogacenia si. Przypomnijmy przykadowo Senatora Nowosilcowa - kata polskiego spoeczestwa z Mickiewiczowskich Dziad�w cz. III. Jest to czowiek obudny i faszywy, kt�ry dba jedynie o zapewnienie sobie jak najlepszych warunk�w, nie przebierajc przy tym w rodkach. Stosuje nieczyste reguy gry, aby za wszelk cen osign cel. Celem tym jest zdobycie poparcia i aski Cara Mikoaja, rodkiem za - aresztowanie jak najwikszej iloci polskich spiskowc�w. Wysuwa zatem bezpodstawne i nieuzasadnione oskarenia, karze miertelnie niewinnych ludzi. Przykadem okruciestwa i bezwzgldnoci Nowosilcowa na drodze realizacji chytrych ambicji jest morderstwo modego Rollisona:

Niech Pan Senator uway,

I mimo czujnoci i stray

O biciu Rollisona niechtne osoby

Wie roznosz, i moe wynajd sposoby

Oczerni przed Cesarzem nasze czyste chci,

Jeli si temu ledztwu prdko eb nie skrci.

Nowosilcow pragnie wzbudzi zazdro ludzk, chce, by aska carska uczynia z niego czowieka powszechnie znanego, podziwianego. Poszukuje poklasku wr�d towarzystwa. Scena Sen senatora, w kt�rej senatorowi ni si, e wr�d glorii i chway idzie do gabinetu Cara, ujawnia jego pych i zarozumiao. Senator urzdza wystawne bale i rauty, aby w ten spos�b zyska poparcie znaczcych os�b. Jest pusty, chciwy i dny zaszczyt�w. Polityk traktuje jako przysowiow „walk o stoek” oraz niewyczerpane r�do przyjemnoci. Nie egzekwuje praw moralnych, dla niego bowiem jedynym wyznacznikiem wartoci czowieka jest bogactwo i wzbudzany u innych respekt. Wadza dla Nowosilcowa jest rodkiem do realizacji osobistych ambicji.

Wadz jako r�do przywilej�w, dobrobytu i zaszczyt�w zdobytych kosztem obywateli przedstawia take George Orwell w Folwarku zwierzcym. Rzdy pod wodz Napoleona i jego poplecznika, demagoga Krzykay, s autokratyczne i bezwzgldne. W�dz Napoleon i jego wsp�pracownicy yj „ponad prawem”. Korzystajc ze swego wysokiego stanowiska, pi w �kach, pij alkohol i uprawiaj hazard, co jest surowo zabronione w krgach pozostaych obywateli folwarku. Podstawowy kodeks, ustalony jeszcze za czas�w Chyego, jest naginany i przerabiany stosownie do polityki i zachcianek dyktatora Napoleona. Obywatele s zastraszeni i terrorem zmuszeni do posuszestwa. Elita folwarku (czyli wadza) troszczy si jedynie o wasne wygody i przyjemnoci, pomijajc zupenie kwesti dobra pozostaych zwierzt. One bowiem s jedynie po to, aby umoliwi wadzy prowadzenie dostatniego, rozrywkowego ycia. W miar bogacenia si Napoleona warunki ycia na farmie pogarszaj si - zaczyna brakowa jedzenia, a zwierzta zmuszane s do niewyobraalnego wysiku przy pracy. Ten typ wadzy, czyli totalitaryzm, ogranicza si w g�wnej mierze do korzystania ze stanowiska przyw�dcy w celu zapewnienia sobie dostatniego ycia. Obowizek obywatelski, konieczno dobrego gospodarowania pastwem, podnoszenie poziomu warunk�w socjalnych obywateli i ich ochrona - praktycznie w og�le nie pojawiaj si w systemach totalitarnych. Moliwo dowodzenia spoeczestwem, zdobywana czsto (jak w przypadku Napoleona) w oparciu o kamstwo i demagogi, to dla tyran�w podobnych Napoleonowi jedynie kopalnia przywilej�w i okazja do zadbania o samego siebie. Folwark Zwierzcy jest przestrog przed tego rodzaju wadz, kt�ra jest przeklestwem dla obywateli.

Interesujc kwesti, stanowic uzupenienie do naszych rozwaa, jest problem wadzy sprawowanej przez rewolucjonist�w. Rewolucja rodzi si z niezgody na panujce warunki, potrzeby obalenia dotychczasowych elit rzdzcych. Wodzirejami tego rodzaju przewrot�w s zwykle charakterystyczni m�wcy, obdarzeni zdolnoci porywania ludzi za serca i gromadzenia ich wok� siebie. Niebezpieczestwo ich wadzy zachodzi w�wczas, gdy s oni jedynymi osobami znajcymi zaoenia ideowe buntu. W takich okolicznociach przem�wienia organizator�w przewrotu sta si mog jedynie demagogi, a sia rewolucjonist�w moe im posuy do osignicia osobistych cel�w. Wadcy rewolucyjni maj bowiem to do siebie, e po obaleniu starej wadzy sami staj si zamknit wysz sfer rzdzc.

Potwierdzenie tej teorii odnajdujemy w trzech utworach o tematyce rewolucyjnej, czyli „Szewcach” Witkiewicza, „Nie-Boskiej komedii” Krasiskiego i „Przedwioniu” eromskiego. Ostateczny rezultat rewolucji, kt�rej zadaniem byo - we wszystkich trzech przypadkach - wprowadzenie zmian spoecznych, jest sprzeczny z pocztkowymi zaoeniami. Przyw�dcy, wykorzystujc swoj pozycj podczas walki, wyniesieni zostaj na miejsce starych elit. U Krasiskiego Leonard i Pankracy staj si reprezentantami najwyszej sfery; w Przedwioniu - czerwona policja i moskiewscy komisarze tworz rewolucyjn arystokracj, a szewcy z utworu Witkacego awansuj z prostych rzemielnik�w do rangi kierowniczej. Cig rewolucji przypomina zatem bdne koo - kiedy jedni rzdz, drudzy musz wykonywa ich rozkazy, za kiedy zmczeni nadzorem zbuntuj si - role si odwracaj. W tym przypadku potrzeba dowodzenia ludmi rodzi si z obowizku walki o prawa wasne i caego spoeczestwa, jednak kiedy znienawidzeni starzy wadcy zostaj obaleni, przyw�dcy rewolucji chtnie korzystaj z przywilej�w przysugujcych sprawujcemu wadz. Jak ju wspomniaam, wadza kusi swym szerokim zakresem moliwoci, a na przykadzie wyej podanych trzech utwor�w dowiadujemy si, e nawet najbardziej zaangaowani w sprawy spoeczne politycy atwo daj si uwie jej urokowi.

Po dokadnej analizie r�nych modeli wadzy dochodz do wniosku, i jest ona poczeniem obowizku, przywileju i przeklestwa. W poszczeg�lnych przypadkach wystpuj jednak r�ne proporcje tego poczenia. Kreonowi zabrako przywileju, Napoleon za mia go zbyt duo. Walter mia bardzo silne poczucie obowizku wobec ojczyzny, natomiast przyw�dcy rewolucji 1917 roku mieli go niewiele. Idealna wadza powinna, moim zdaniem, wynika z patriotyzmu, czyli obowizku wobec pastwa, dawa na tyle duo satysfakcji i samozadowolenia, aby wynagrodzi swego rodzaju przeklestwo, wynikajce z koniecznoci stawiania dobra ojczyzny na pierwszym miejscu. Przywileje za, w moim rozumieniu, suy maj uatwianiu lub przyspieszaniu dziaania na rzecz pastwa, a nie bogaceniu si i realizowaniu osobistych cel�w. Jednak, jak ju zaznaczyam, czowiek jest istot sab i omyln, a potga, jak daje sprawowanie pieczy nad spoeczestwem, moe go wodzi na pokuszenie. Dlatego te usiujc odnie moje dywagacje do dzisiejszej rzeczywistoci, uwaam, e dziaanie sprawujcego wadz winno by kontrolowane przez reprezentant�w og�u spoeczestwa.

Wyjanij, co powoduje, e „Nad Niemnem” koczy si happy endem, a „Lalka” katastrof.

Niewtpliwie najwybitniejszymi dzieami literackimi polskiego pozytywizmu, dzieami, kt�re przedstawiaj realia epoki postyczniowej, s Nad Niemnem E. Orzeszkowej i Lalka B. Prusa. Ciekawe, e chocia tak jeden, jak i drugi utw�r powsta w latach osiemdziesitych XIX w., ich wymowa jest zupenie r�na. E. Orzeszkowa idealizuje przedstawion rzeczywisto, B. Prus podejmuje raczej polemik z programem epoki.

„Nad Niemnem” mona by por�wna do miej, sentymentalnej bajki, o kt�rej z g�ry wiadomo, e dobrze si skoczy, bo nie ma prawa skoczy si inaczej. Justyna Orzelska i Witold Korczyski uywaj w rozmowach wrcz hase goszonych przez modych pozytywist�w, zwaszcza dotyczy to wypowiedzi Witolda o koniecznoci zmiany sytuacji ludzi. Justyna, wychodzc za m za Janka Bohatyrowicza, wprowadza niejako w ycie wymarzon przez pozytywist�w konsolidacj dw�ch klas spoecznych. Agitacja Witolda zmienia pogldy Benedykta Korczyskiego, kt�ry ze zami w oczach przypomina sobie, e kiedy mia te tyle zapau i wiary w lepsze jutro. To Benedykt, Witold i Marta bogosawi maeskie projekty Justyny. Okazuje si, e na Litwie w ubiegym wieku istniao jeszcze co, co mona by nazwa namiastk raju utraconego. Panna ze dworu wychodzi za m za chopa, ku radoci opiekuna-szlachcica, a nowa rodzina przyjmuje j z otwartymi ramionami. Razi niewtpliwie w tym utworze nazbyt jaskrawy podzia na bohater�w „zych” i „dobrych”. „Dobrzy” to ci, kt�rzy chc zbratania szlachty z ludem, a przede wszystkim utrzymuj si z pracy wasnych rk. „li” to rozkapryszona, wiecznie chora na globus, znudzona i rozhisteryzowana Emilia Korczyska; pr�niak Kiro, kt�remu nie przeszkadza, e ona haruje na gospodarstwie, kiedy on siedzi godzinami w salonie Emilii; T. R�yc, dekadent, morfinista i hulaka. To wreszcie Zygmunt Korczyski, majcy wszelkie wady rozpieszczonego jedynaka, nieuczciwy zar�wno wobec ony, jak i wobec Justyny, kt�r usiuje odzyska. Nikt z bohater�w negatywnych nie jest tak naprawd szczliwy - poszukuj cigle nowych wrae, yj w wiecie fantazji, wie mnie nudzi - powtarzaj bez przerwy. A przecie recepta na szczcie, satysfakcj w yciu jest, zdaniem autorki, prosta - wystarczy pracowa ciko wasnymi rkami. Dlatego najsympatyczniejsz i najbardziej chyba wiarygodn postaci w utworze jest Benedykt Korczyski, ziemianin, patriota, kt�ry na tyle, na ile pozwalaj mu moliwoci, walczy o utrzymanie swego stanu posiadania - ziemi.

Podstawow kwesti, jak porusza E. Orzeszkowa, jest emancypacja kobiet. Justyna Orzelska zyskuje wiadomo nowej sytuacji spoecznej i nie waha si postawi wszystkiego na jedn kart. Co prawda, trudno jej si dziwi, e od R�yca wolaa Jana, ale w powieci brak psychologicznego umotywowania tej decyzji. Nad Niemnem - kraina ludzi szczliwych tylko wtedy, kiedy pracuj, musi si koczy happy endem. Jest to powie z tez, kt�ra ma udowodni suszno hase nowej epoki. Dlatego i schematyzacja bohater�w suy czytelnikowi do tego, aby m�g odnale w tej powieci odbicie wasnych przey i rozwaa. I zastosowa do siebie rad autorki: pracuj, a bdziesz szczliwy.

„Lalka” r�ni si zatem od „Nad Niemnem” nie tylko zakoczeniem, ale przede wszystkim tym, e Prus kwestionuje to, co opiewa Orzeszkowa. Jego g�wny bohater - Wokulski - pracuje chyba najwicej ze wszystkich, pracuje ciko od wczesnej modoci, osiga nawet sukcesy - a mimo to nie jest szczliwy.

B. Prusowi z ca pewnoci nie mona zarzuci zbytniego uproszczenia portret�w psychologicznych bohater�w. Dowodem na to mog by chociaby spory o Wokulskiego. Czy jest on karierowiczem, kt�ry za wszelk cen usiuje dosta si na salony arystokracji, baznem, omieszajcym si nieszczeg�ln mioci do Izabeli, a moe teje mioci mczennikiem? Jest on jednak chyba przede wszystkim pozytywistycznym idealist, czowiekiem, kt�ry uwierzy, e prac mona osign wszystko. Wszystko, w sensie pienidzy i pozycji. To prawda, ale Wokulski nie chce tylko pienidzy i pozycji. Nie umie zachowywa si tak jak arystokraci. Bojc si popeni jak gaf towarzysk, milczy, zdobywa sobie wic opini mruka i gbura. W dodatku ma skryte gdzie gboko, w podwiadomoci, przekonanie, e z chwil, w kt�rej straci pienidze - przestanie si liczy dla towarzystwa.

Klska Wokulskiego jest zarazem klsk caej ideologii pozytywistycznej. Nie zyskaa poparcia idea pracy organicznej. Arystokracja nie wykazuje najmniejszych chci do sprzymierzenia si z ludem i mieszczastwem przeciwko zaborcy. Realizacja hase pozytywistycznych polega na wypowiadaniu przez ksicia frazes�w typu: Wszystko dla kraju, panowie, wszystko dla kraju! Ksi w rzeczywistoci nie czyni dla kraju nic, ale powszechnie uwaany jest za wielkiego patriot. Zbankrutowaa idea asymilacji yd�w, co Prus pokazuje dobitnie na przykadzie Szlaubaum�w. Waciwie wszystkie klasy spoeczne yj osobno, nie utrzymujc ze sob kontakt�w innych, jak bardzo oficjalne. Pr�ba wydostania si z wasnej klasy i wejcia do innej skazana jest z g�ry na niepowodzenie. Tak jest np. w przypadku baronowej Krzeszowskiej, mieszczanki, kt�ra nigdy nie zostaje w peni zaaprobowana przez rodowisko ma.

Kobiet wyemancypowan - a wic nowoczesn, zdoln zarabia na siebie - reprezentuje w Lalce pani Stawska. adna inna kobieta nie bierze na siebie odpowiedzialnoci za utrzymanie domu. Pani Stawska traktowana jest przez towarzystwo jako niebezpieczny dziwolg; czciej jednak, co charakterystyczne, pogardzaj ni kobiety ni mczyni.

Oczywistym przeciwiestwem pani Stawskiej jest g�wna posta kobieca utworu, Izabela. Na zasadzie przycigania si przeciwiestw, to w niej wanie zakochuje si Wokulski. Mona obserwowa stopniow metamorfoz tej mioci - o ile na pocztku Wokulski idealizuje Izabel cakowicie, nie dostrzegajc w niej adnych wad, o tyle p�niej ju nie chce ich dostrzega. Owszem, zdarza mu si widzie w zachowaniu Izabeli jakie niepokojce dla siebie sygnay - ale spycha je czym prdzej na samo dno wiadomoci. Zwaywszy, e czytelnik nie ma co do gry Izabeli adnych zudze - Wokulski jest bohaterem, kt�ry wzbudza wsp�czucie.

„Lalka” to powie o straconych zudzeniach: politycznych Rzeckiego, naukowych Ochockiego i miosnych Wokulskiego. To powie o przegranych idealistach. Rzecki umiera w samotnoci, nie doczekawszy si Napoleona. Losy Wokulskiego s niejasne; prawdopodobnie jednak ginie. Nie powioda mu si nie tylko pr�ba zdobycia mioci Izabeli, ale take wejcie do nowej klasy; arystokracja nie angauje si ani spoecznie, ani politycznie w ycie kraju. Na koniec wida jasno, e poszczeg�lne grupy w og�le si w tej powieci nie rozumiej. Owszem, Wokulski i Ochocki znajduj wsp�lny jzyk - ale jeden traktowany jest przez „swoich” jako dorobkiewicz, drugi, jako nieszkodliwy wariat. Rozumiej si nawzajem, poniewa nie s rozumiani przez innych, i dlatego, e kady marzy o czym wielkim, czego osign nie moe.

Mimo e Lalka jest powieci rozrachunkow, krytyczn wobec rzeczywistoci i koczy si katastrof, to przecie jest to utw�r r�wnie optymistyczny. Cz zudze umara razem z Wokulskim i Rzeckim, ale pozosta Ochocki (Non omnis moriar). Dlatego zakoczenie Lalki nie jest zupenie pozbawione nadziei. Wrcz przeciwnie - nawet jeli zginie trzech, czterech, dziesiciu, to zawsze pozostanie ten jeden, kt�ry bdzie co tworzy i o czym marzy, aby przekaza to nastpnym pokoleniom.

Zakoczenia „Nad Niemnem” i „Lalki” s dlatego tak odmienne, e inny cel przywieca ich autorom. Orzeszkowa zamierzaa udowodni, e ycie wedug zasad pozytywistycznych bdzie pikne, satysfakcjonujce i szczliwe. Prus dostrzega klsk tego programu i niedoskonao „nowej rzeczywistoci”. A przecie po lekturze obu powieci ma si wraenie, e to raczej Justyn rozczaruj uroki codziennej wiejskiej pracy, za Wokulski wygra, mimo e po mierci. Czy wynikaoby std, e krytycyzm, choby i bolesny, ma przewag nad optymistycznym zalepieniem?

Zinterpretuj sowa: „Od nas take zaley, co w dzieach widzimy” („Toast” Czesawa Miosza). Moje spotkanie z klasyk literack.

Od nas take zaley, co w dzieach widzimy - w stwierdzeniu tym zawiera si cay sens powstawania dzie literackich, kt�rych celem jest porozumienie midzy autorem i czytelnikiem. Forma tego porozumiewania si pozwala jednak na udan interpretacj treci goszonych przez tw�rc. Jeli swobody takiej brak, ksika przestaje by rozmow, staje si monologiem lub rozkazem.

Od nas take zaley, co w dzieach widzimy - oznacza to, i myl zrodzona w umyle jednego czowieka przedostaje si do wiadomoci drugiego i pokonuje tam wasn drog, czsto jake odmienn od pierwotnej. Na tym wanie polega niebezpieczestwo opacznego zrozumienia intencji autora. Jego zadaniem jest zatem agodne wysterowanie biegu myli czytelnika. Bez tego zabiegu porozumienie take nie zostanie nawizane.

Od nas take zaley, co w dzieach widzimy - jest to jednoczenie wskaz�wka dla czytelnika, kt�ry podczas lektury winien doczy do swego subiektywnego odbioru nieco obiektywnego spojrzenia. W ten spos�b zdoaa dostrzec wicej.

Kade dzieo literackie nabiera nowych wartoci, kiedy zostaje przetworzone w wiadomoci czytelnika. Rodz si w niej refleksje, kt�rych autor nie zdoa przewidzie. Moim zdaniem dziea prawdziwie wartociowe powinny by na tyle pojemne, aby zdoay pomieci wszystkie przemylenia autora i odbiorcy. Form szczeg�lnie pojemn jest poezja, w kt�rej midzy wersami jest wystarczajco duo miejsca na myli czytelnika. Wierszy si nie czyta, wiersze si myli. Sama ich struktura jest dostosowana do szybkiego i wielokierunkowego skojarzenia. Czytajc utwory Mirona Biaoszewskiego, poznaj wiat w spos�b waciwy owadom, kt�re dugimi i wraliwymi czukami dotykaj fragment�w przedmiot�w i cia. Sowa i p�sowa Biaoszewskiego atakuj jak strzpy rzeczywistoci, niekt�re wyolbrzymiane, niepoznawalne, inne zn�w swojskie i znajome. Poezja ta nie bada rzeczy ostatecznych, interesuje si wybranym fragmentem wiata, jego sposobem funkcjonowania. Biaoszewski jest mistrzem ciekawej obserwacji i uczy tej sztuki swoich czytelnik�w. Jego utwory s typowym przykadem dzie, w kt�rych wiele zaley od czytelnika. Poezja ta oddziaywuje na bezporednio, natychmiast skaniajc do dziaania.

W inny spos�b odbierane s wiersze Jarosawa Iwaszkiewicza. Ich charakter mona zobrazowa nastpujcym fragmentem:

Wszystko jest bez sensu,

Wszystko pogmatwane,

Jak te winorola

Gszcze cmentarniane.

Wszystko, co si zczy -

Znowu si rozczy

Na ksztat pogmatwanych

Na cmentarzach pnczy.

Poezja taka skania do gbszych refleksji, co niewtpliwie angauje czytelnika, w kt�rego wiadomoci powinno zaistnie to wszystko, co zasugerowa poeta kilkoma zwykymi sowami.

Poezja moe te angaowa w inny spos�b. Moe pokazywa realne sytuacje, obrazy, prawdziwych ludzi.

Udzia odbiorcy polega w�wczas na uwanej obserwacji przedstawionych zdarze i zadaniu sobie pytania o wasne reakcje w danych sytuacjach, o swoje odbicie w lustrach s�w poety. Moim zdaniem poezja taka cieszy si najwikszym uznaniem, co niekoniecznie musi wynika z nieskomplikowanego odbioru takich treci. G�wnym powodem staje si moliwo poznania samego siebie.

Takim typem poezji osobistej jest, wedug mnie, tw�rczo Edwarda Stachury. Poeta ten w bezporedni spos�b pyta mnie o wszystko, co w moim yciu jest najwaniejsze, pomaga znale odpowied. Stachura pokazuje te pikny wiat, kt�ry zosta stworzony dla mojej radoci, nie za dla smutku. Moim ulubionym poet jest K.I. Gaczyski. Jego wiersze s jednoczenie zabaw, gbok refleksj, trafnym komentarzem, ciekaw obserwacj, pytaniem i odpowiedzi. Poezja, w kt�rej mona odnale wszystko, co warte zainteresowania, staje si moj wasn poezj. Porozumienie midzy mn a autorem zostao nawizane i trwa.

Proza w odmienny spos�b oddziauje na czytelnika. Wydaje mi si, i prozaikowi trudniej nawiza prawdziwy kontakt z odbiorc. Wr�d powodzi zda skonny jest on przeoczy wiele konkluzji, przemyle, pyta do niego skierowanych. Mimo i pozornie pisarz przemawia do czytelnika prostym jzykiem, jakiego uywa on na co dzie, jednak jzyk ten nie potrafi wszystkiego wypowiedzie. Autor nie powinien jednak stara si o to, aby jego mowa docieraa wprost. Powinien posugiwa si odpowiednimi rodkami stylistycznymi, kt�re uchroni jego dzieo od zgubnej komunikatywnoci.

Istnieje utarte sformuowanie, i dobrej ksiki nie mona zrozumie do koca. Oznacza to, i dobra ksika powinna pozostawi niezatarte wspomnienie u czytelnika, kt�ry wci bdzie do niej powraca, odnosi realia ycia codziennego do jej reali�w. Ksika powinna trwa w czytelniku jak przeszo lub jeszcze lepiej - jak teraniejszo.

Trwaj we mnie utwory F. Kafki. Posun si do stwierdzenia, i wiat Procesu czy Zamku jest naszym wiatem wsp�czesnym, gdzie bohaterowie Kafki nie maj swego miejsca i zajcia, gdzie wszystko rzdzi si nie formuowanymi prawami i gdzie mier przychodzi znienacka. Gmatwanina problem�w, obcych twarzy i wasnych odbi, dugich i kr�tkich godzin oraz uczu, co nic nie znacz - to wszystko widz oczami bohater�w Kafki.

Powstaje pytanie, czego oczyma tymi zobaczy nie mog? Czy kiedykolwiek dane mi bdzie ujrze prawdziwe zakoczenie Procesu ? Zgodnie z wypowiedzi Miosza, nie zobacz tego, czego we mnie nie ma. Do tej pory usiowaam znale odpowied na pytanie: jaki jest wiat? Teraz spr�buj odpowiedzie, jaki jest czowiek.

Bohater „Sklep�w cynamonowych” B. Schulza, ojciec, reprezentuje typ czowieka zdeterminowanego przez otaczajc go rzeczywisto. Pr�buje zastpi j, tworzc sw�j wasny wiat, na przykad wiat ptaszego poddasza. Czowiek ten zamienia si w kupk mieci, kt�r usuwa si z domu wraz ze stuletnim kurzem. Lecz zanim koniec ten nastpi, czowiekowi dane jest przey modo, kt�ra wedug Sklep�w cynamonowych i Sanatorium pod Klepsydr jest dugim snem o bdzeniu po znanych i nieznanych ulicach, jest podobna tysicu zamazanych w szaleczej wizji czerwonych i niebieskich kartek, jest take przypatrywaniem si swojemu odbiciu w kauach. Tyle widzc w utworach B. Schulza, kto inny zobaczy moe w nich wizj pieka, jeszcze inny - obrazy chorej wyobrani pisarza.

Taka wzgldno odbioru dzie literackich i r�nice ich interpretacji wiadcz o r�norodnoci ludzkich wiatopogld�w, mentalnoci i upodoba. Odmienno taka jest charakterystyczna dla kadego czowieka, chroni wiat od monotonii i nudy. Stanowi te pow�d rozwaa nad interpretacj poszczeg�lnych dzie literackich. Z problemem tym zetknam si w szkole, kt�ra nierzadko narzuca swym uczniom spos�b interpretacji. Zrozumiae jest, i szkoa winna uczy krytycznego spojrzenia na literatur, nie moe jednak nakazywa okrelonego sposobu mylenia. Jeeli ucze klasy pierwszej twierdzi, i to nie Antygona bya postaci tragiczn, lecz Kreon, nie mona negatywnie oceni jego teorii, o ile znajduje ona uzasadnienie w tekcie utworu literackiego. Mody czowiek czsto utosamia si z bohaterami utwor�w romantycznych, nie naley mu zatem wpaja przekonania, i byli oni wyjtkowo sabi, egoistyczni i rozhisterowani, poniewa ucze ten widzi w tych bohaterach samego siebie. Warto natomiast zastanowi si, czy moe wanie ten mody czowiek nie rozumie najlepiej intencji autora. Z tych samych powod�w nie wolno lekceway i pogardliwie traktowa czowieka, kt�ry stale czyta Chatk Puchatka, tylko dlatego, e bohaterowie tej ksiki przypominaj mu czonk�w rodziny. M przypomina Kapouchego, a syn zachowuje si identycznie jak Prosiaczek - to wystarczy, aby kto rozumia klimat tej ksieczki i cieszy si tym wiatem. Szkoa nie powinna zatem narzuca interpretacji poszczeg�lnych utwor�w. Powinna pokazywa kierunki i drogi, kt�rymi moe p�j ucze, szukajc siebie w danych utworach. W przeciwnym wypadku uczy si modzie nietolerancji dla cudzych pogld�w, zawa si automatycznie jej horyzonty mylowe i moliwoci poznawcze. Szko sztuki interpretacyjnej s utwory symbolist�w z osawionym Krzakiem dzikiej r�y Jana Kasprowicz na czele. Moliwoci interpretacji wymowy tego utworu jest nieskoczenie wiele, dlatego wiersz ten jest doskonaym przykadem na istnienie wielu interpretacji jednego dziea. Ucze powinien poj, e kady ma prawo rozumie i odbiera dany utw�r inaczej i nie wiadczy to wcale o jego niszym czy wyszym poziomie intelektualnym. W przeciwnym razie mog „narosn” w nim kompleksy, kt�re uniemoliwi w przyszoci prawidowy rozw�j zainteresowa czytelniczych.

Kady czowiek poszukuje w literaturze odpowiedzi na nurtujce go pytania. Chocia pytania te s zazwyczaj podobne, odpowiedzi, jakie poszczeg�lni czytelnicy znajduj w ksikach, s r�ne. Zaley to od tego, w jakich dzieach poszukiwali, a take od tego, jak odpowied pragnli uzyska.

Wane jest, aby kady czowiek odnalaz autora, ksik, wiersz, kt�ry staby si niejako jego dewiz yciow, kluczow odpowiedzi na wszystkie pytania, szkiekiem, przez kt�re patrzy si na wiat. Zazwyczaj pozycji takich bywa kilka, a ich gatunek literacki, poziom i przesanie mog si bardzo od siebie r�ni. Mog to by wic: Ania z Zielonego Wzg�rza, Poegnanie jesieni Witkacego i np. Biblia. Moe to by May ksi w parze z Czarodziejsk G�r i Teatrzykiem Zielona G. Zestawy takie wiadcz o tym, i dany czytelnik duo poszukiwa, bdzi, lecz w kocu wybra. Czy szczliwie? Nie nam o tym sdzi, gdy by to indywidualny wyb�r innego czowieka.

„aden utw�r literacki nie przerobi ludzi, s wszake takie, kt�re ich pobudzaj do przetwarzania si.” Potwierd suszno aforyzmu witochowskiego

wybranymi przykadami literackimi.

Literatura od najdawniejszych czas�w jest istotnym dopenieniem ludzkiego ycia. Ju w staroytnoci wyznaczono jej wane zadanie; Arystoteles przypisa literaturze funkcj oczyszczajc, tragedia antyczna miaa by wstrzsem uczuciowym, wyzwalajcym i oczyszczajcym widza z win. Wzbudzaa lito i trwog, skaniaa do refleksji nad nieszczciem bohater�w i przyr�wnywania ich do siebie.

W p�niejszych wiekach odchodzono od katharsis, ale literatura miaa nadal w wyjtkowy spos�b oddziaywa na czytelnika. Pobudza do walki miaa literatura parenetyczna, propagowa ideay, krzepi strapione serca, namawia do zmian lub wskazywa rozwizania. Literatura bowiem, ze wzgldu na jej powszechno, ma ogromne moliwoci. Od czasu wynalezienia ruchomej czcionki przez Guttenberga, kiedy ksiki stay si tasze, przez co bardziej dostpne, stanowi doskonay rodek rozpowszechniania informacji, pogld�w. Literaci maj wic moliwo niejako kierowania ludmi poprzez swoje sugestywne prace. Spostrzeenia i wnioski, przekazane w literackiej formie, mog uksztatowa odpowiednio postawy lub pogldy odbiorc�w, w zalenoci od koncepcji ich autor�w.

Dla zobrazowania tej tezy przytoczmy przykad tw�rczoci Adama Mickiewicza, kt�ry, obserwujc i analizujc sytuacj Polski XVIII wieku, wynosi ojczyzn do rangi narodu wybranego, majcego do wypenienia szczeg�ln misj. Polacy, zaamani klsk powstania listopadowego, chtnie przyjli koncepcj mesjanizmu, mimo i propagowanie jej przez Mickiewicza byo wynikiem osobistych zainteresowa ruchem Towiaskiego. Poprzez III cz „Dziad�w” Mickiewicz rozpowszechni ide dajc Polakom ukojenie; rodacy hodowali jej tym chtniej, e umacniaa ich w wierze o wasnej wyjtkowoci, budowaa wizerunek uduchowionych ludzi, kt�rzy poprzez wasne cierpienie zbawi wiat. Adam Mickiewicz - uznany literat, chluba i pewnego rodzaju autorytet dla �wczesnych Polak�w - przychyliwszy si do mistycznej wizji Towiaskiego, sprawi, e szerokie rzesze jego czytelnik�w uwierzyy w mesjanizm.

Przyjrzawszy si literaturze p�niejszych okres�w, mona stwierdzi, e moe ona ksztatowa nie tylko ducha, oddziaywa nie tylko na psychik, ale take budowa konkretne wzorce osobowe, propagowa okrelony spos�b zachowania si, namawia do danego dziaania. W tym przypadku jako przykad poleciabym „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej. Jest to powie o do banalnej fabule, ale bardzo wyranie zarysowanych sylwetkach bohater�w. To oni bowiem stanowi o pozytywnym charakterze utworu. Orzeszkowa nawouje do zmiany sposobu dziaania Polak�w na drodze do odzyskania niepodlegoci. Zgodnie z pozytywistyczn tendencj szans dla Polak�w upatruje w wewntrznym doskonaleniu i umacnianiu si spoeczestwa. Podstaw nowej koncepcji byo denie do polepszenia sytuacji ekonomiczno-gospodarczej w Polsce poprzez zmiany spoeczne. Autorka nawouje przede wszystkim do reform spoecznych, gdy jedynie w dobrze funkcjonujcym spoeczestwie widzi ratunek dla ojczyzny. Propaguje zblienie zasad funkcjonowania spoeczestwa do organicznego ideau. Za wz�r podaje zacianek Bohatyrowicz�w, kt�rego reprezentanci, pomagajc sobie nawzajem, stanowi siln jedno.

Obserwujc rozwarstwienie i przeraajce kontrasty w spoeczestwie polskim, Orzeszkowa nawietla problem zacofania i ciemnoty najniszych warstw. M�wi wic o potrzebie zadbania o chopstwo, zazwyczaj pomijane w polityce. Propaguje utylitaryzm, czyli wykorzystywanie umiejtnoci wybitnych jednostek dla dobra og�lnego. Przykadem tego moe by Witold Korczyski, starajcy si w praktyczny spos�b wykorzystywa wiedz zdobyt podczas studi�w. Due znaczenie nadaje pisarka edukacji. Jej zdaniem dobrze funkcjonujce spoeczestwo - to spoeczestwo wyksztacone.

Pozytywistyczne hasa, propagowane przez Orzeszkow, znalazy szerokie poparcie wr�d spoeczestwa. Kiedy zawiody romantyczne ideay, a Polacy zaamani byli kolejn klsk, potrzebny by nowy program ideowy, dziki kt�remu mogliby wykorzysta sw�j zapa, energi oraz znale pokrzepienie. Autorce powieci udao si dokadnie, a nawet szczeg�owo sprecyzowa nowatorsk postaw, jak winni przyj rodacy. By to odpowiedni czas na wniesienie nowych wartoci, wic zaknieni i potrzebujcy Polacy pochwycili je natychmiast.

Obok Orzeszkowej byli naturalnie inni tw�rcy hodujcy pozytywizmowi i rozpowszechniajcy jego hasa. Zaliczy do nich mona Prusa, Sienkiewicza czy witochowskiego, ale „Nad Niemnem” jest powieci-wykadnikiem, kt�ra wrcz w tendencyjny spos�b propaguje now polityk.

Inn form oddziaywania literatury na czytelnika jest ukazywanie problem�w, z jakimi zmagaj si bohaterowie tragedii, jaka moe sta si konsekwencj ich dziaania, lub bolczek, kt�re mog by przyczyn ich niepowodze. Innymi sowy - jest to bezwzgldne ukazywanie prawdy, choby najgorszej, pozbawione zahamowa opisywanie „czarnej rzeczywistoci”, czyli naturalizm. Tak technik stosowa Stefan eromski, kt�ry, znajc potg sowa pisanego, podj si propagowania okrelonych wartoci i postaw. Jego credo literackim stao si rozdrapywanie ran, aby nie zabliniy si bon podoci, a na drodze do jego realizacji ukazywa najbardziej zaniedbane i bolce dziedziny ycia, odnajdywa i przedstawia to, co zostao zapomniane lub pominite. Szczeg�lnie bliskie byy mu sprawy biedoty polskiej; rozgoryczony faktem istniejcych kontrast�w spoecznych, win za warunki ycia najuboszych obarcza bogaczy, yjcych w zbytku. Poprzez drastyczne i w naturalistyczny spos�b przerysowane obrazy brudu, godu, chor�b i cikiej pracy najniszych warstw pragn uczuli spoeczestwo na ten problem. Posta Obali z opowiadania Zapomnienie jest zarzutem skierowanym do Polak�w, obwiniajcym ich o tolerowanie podobnych sytuacji, o bierno i brak zainteresowania. Jak mona pozwoli na to, by jedni umierali w ndzy, a drudzy psuli si w zbytku? Pytanie to kieruje eromski do czytelnika, do caego spoeczestwa, kt�re jest odpowiedzialne za istnienie takich sytuacji. Pisarz chce popchn Polak�w do dziaania, przerwa ich upienie i zerwa „klapki” z oczu, nie pozwalajce dojrze piekcych problem�w. Krytykuje bezczynno spoeczestwa, kt�re jest na tyle ospae i pene zwtpienia, za to, e neguje i wymiewa zachowanie pojedynczych aktywnych jednostek, buntujcych si i podejmujcych dziaanie. Na przykadach doktora Judyma czy Cezarego Baryki udowadnia, e jednostka dziaajca w osamotnieniu nie jest w stanie wiele zdziaa. Chce aktywizowa upion cz spoeczestwa, nawouje do dziaania, do poparcia reform i plan�w naprawy stosunk�w spoecznych. Walka wybitnych jednostek, jego zdaniem, bdzie bezskuteczna, o ile nie popr ich szersze rzesze. Inicjatywa reformatorska konieczna jest take dla zachowania suwerennoci Polski. W Przedwioniu autor zawiera przestrog dla Polak�w, do czego moe doprowadzi ich bierno i ignorancja.

eromski widzia wiele mankament�w modej Rzeczypospolitej, kt�ra niedawno dopiero odzyskaa niepodlego. W obawie przed ponown jej utrat, chcia przestrzec Polak�w, da im wskaz�wki, jak uchroni si od zniewolenia. Jego tw�rczo nazwa mona pr�b skonienia Polak�w do zastanowienia si nad sytuacj kraju oraz wybrania drogi postpowania, obrazem majcym zainspirowa upion mas.

Literatura towarzyszy narodowi przez ca jego histori. Jak pisa Adam Mickiewicz w Pieni Wajdeloty, literatura ma t wielk zalet, e jest niezniszczalna; czasem tylko wegetuje upiona, gdy brak warunk�w, by w odpowiednich okolicznociach rozbudzi si na nowo. Mona powiedzie, e narodzia si wraz z czowiekiem i bdzie mu towarzyszy a do mierci. Jest wic jak matka, kt�ra czuwa przy dziecku i od niemowlcia wychowuje. Czasem skarci, skrzyczy, wypomni zaniedbania, innym razem przytuli do serca i pocieszy, innym zn�w wskae waciwe rozwizanie, ale wszystko to ma jeden cel - ksztatowanie osobowoci dziecka. Podobnie jest z literatur - bywa karcca i przypominajca o bdach (jak tw�rczo eromskiego), czasem krzepi nasze zbolae serca, wspominajc o minionych sukcesach (jak np. Sienkiewicz w Trylogii) lub jak Orzeszkowa czy Mickiewicz daj wskaz�wki, jak y, ewentualnie chce umili czas i upikszy ycie (poezja skamandrycka). Literatura ma nad ludmi ogromn wadz. Obrazy i wizerunki powstajce w naszych umysach podczas zagbiania si w lekturze, filozofia autor�w, ich pogldy i wyobraenia, z jakimi si zapoznajemy, wzbogacaj nas wewntrznie, poszerzaj horyzonty i buduj osobowo.

Bardzo dua sugestywno ksiek sprawia, e czsto przyr�wnujemy si, a nawet identyfikujemy z g�wnymi bohaterami. Etyka kae nam podziwia dobre wr�ki, a nienawidzi czarownic, sprawia, e chcemy naladowa pozytywne postaci i unika czarnych charakter�w. Potga literata w tej kwestii jest prawie nieograniczona - w zalenoci od wasnej sugestywnoci moe on w konkretny spos�b kierowa swymi czytelnikami.

87. Okupacja niemiecka

Pakt Hitler-Stalin „O granicach i przyjani niemiecko-sowieckiej” z 28 wrzenia 1939 r. stanowi o rozbiorze Rzeczypospolitej Polskiej. 48% obszaru i 20 mln Polak�w znalazo si pod wadz penych nienawici, otumanionych teoriami rasowymi o „podludziach”, Niemc�w.

Hitler zdecydowa si na podzielenie zdobytych ziem:

1.Wcieli do Rzeszy polskie wojew�dztwa: pomorskie, poznaskie, lskie, a take Suwalszczyzn i Gdask. Ziemie te, z ledwie 6% Niemc�w, miay by w cigu 10 lat zupenie zgermanizowane poprzez:

Wysiedlenie Polak�w do Generalnego Gubernatorstwa lub na przymusowe roboty do Rzeszy,
Wczenie Polak�w do spoecznoci niemieckiej(podpisywanie Deutsche Volksliste, std okrelenie takich „nowych” Niemc�w-folksdojcze). Z biegiem czasu, pod grob wysania do obozu koncentracyjnego, na list niemieck wcigano niemal wszystkich, kt�rzy w jakikolwiek spos�b byli zwizani z niemieck tradycj. w ten spos�b „Niemcami” stao si 2 mln niedawnych Polak�w'
Zastosowanie terroru wobec pozostaych.

2. Utworzy Generalne Gubernatorstwo z czterema (a od sierpnia 1941r. z picioma) dystryktami ustanowionymi z pozostaych ziem polskich. GG byo zarzdzane z Zamku Wawelskiego przez gubernatora dr. Hansa Franka, wyksztaconego, zimnego ludob�jcy. Pierwszym celem polityki niemieckiej w GG byo nadanie temu obszarowi charakteru zaplecza rolniczego Rzeszy i dokonaniu degradacji Polak�w. Ostatecznym celem miao by biologiczne wyniszczenie ludnoci polskiej, wysiedlenie jej na Syberi i kolonizacja ziem GG przez niemieckich osadnik�w. W 20-moe 30-letniej perspektywie nar�d polski mia zagin ostatecznie w teutoskiej pomroce dziej�w.

Hitlerowcy dyli do tego celu poprzez:

Likwidacj administracji i organizacji polskich opr�cz spoecznych(PCK, „spoem” Rada G�wna Opiekucza) ;
Likwidacj szkolnictwa ponad podstawowego, nauczania historii i geografii;
Eliminacj wszystkich treci i polskich symboli patriotycznych;
Propagand niemieck(aby nie dopuci innych „niepodanych” treci, Niemcy skonfiskowali odbiorniki radiowe w caym GG, w jzyku polskim wydawano jedynie pras „gadzinow”, kolaborujc z okupantem itp.);
System terroru:(ju w latach 1940-1941 w ramach akcji A-B niszczono fizycznie inteligencj polsk),mordowano ksiy, osobistoci, stosowano zasad zbiorowej odpowiedzialnoci i masowe mordy, apano ludzi bez powodu na ulicach (apanki) i zsyano na przymusowe roboty do Rzeszy;
Zab�r przemysu polskiego, pospolit grabie w majestacie „prawa” ;
Obcienie wsi przymusowymi kontyngentami ywnoci, kt�re rolnicy musieli dostarcza Niemcom, wyw�z bezrolnych i maorolnych chop�w na roboty przymusowe do Rzeszy;
Wysiedlanie i kolonizacj (pr�ba z Zamojszczyzn na przeomie 1942/43 r. wobec oporu chop�w i g�wnie Batalion�w Chopskich nie powioda si Niemcom);
Zakaz handlu ywnoci, wprowadzenie godowych przydzia�w „ na kartki”, rozpijanie Polak�w- co wywoane byo nie tylko pogarszajc si sytuacj samych Niemc�w, ale i pr�b biologicznego wyniszczenia narodu polskiego
Tworzenie oboz�w koncentracyjnych dla Polak�w („wychowanie przez prac” ).

Jednake obozy koncentracyjne, kt�re powstay najpierw w hitlerowskich Niemczech w celu izolowania i „wychowania” opozycji, tworzono w Polsce, m.n. w zwizku ze spraw, znan potem jako: holocaust.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Spis treści do wypracowań w postaci ściąg, # ściągi,streszczenia
Wypracowania w postaci ściąg (rtf)
Spis treści do wypracowań w postaci ściąg (rtf)
Jedna z najbardziej fascynujących postaci, Szkoła, Własne wypracowania i inne ;)
POSTACIE POTOPU CYTATY, ciekawostki, matura 2008, J. POLSKI, WWW, -wypracowania i pomoce, różne
Istota rachunkowosci prowadzonej w postaci ksiag rachunkowych Word, rachunkowość
Zespól Downa – najczęściej badana postać niepełnosprawności, wypracowania
Antygona postać tragiczna i wybór, Szkoła, Język polski, Wypracowania
Najpiękniejsza postac świętego to..., Szkoła, Język polski, Wypracowania
TECHNOLOGIA PŁYNNYCH POSTACI LEKU Zawiesiny
Postać kanoniczna funkcji kwadratowej
3 Stateczność prętów prostych, Postaci utraty stateczności, określanie siły krytycznej ppt
statyst wyprac, Testowanie
wykĹ‚ad8 zaburzenia pod postaciÄ… somatycznÄ…

więcej podobnych podstron